Eski Uygurca

Lisans tezimde, Runik Alfabesi ile 9.yüzyılda kağıda yazılmış bu eserin ait olduğu döneme ilişkin bilgilere ve eserin söz varlığı kapsamında isimler incelenmiştir.  Sir Gerard Clauson'un An Etymological Dictionary of pre-thirteenth-century Turkish kitabı türemiş isimlerin çözümlenmesinde kullanılmıştır. Kaynak kitap olarak, Talat Tekin'in Irk Bitig adlı eseri kullanılmıştır.

Semih Tezcan’ın anısına hazırlanmış olan elinizdeki kitapta, yolu bir biçimdeonunla kesişmiş meslektaşlarının ve öğrencilerinin yazıları bir araya getirilmiştir. Kitapta; Semih Tezcan’ın yaşam öyküsü, çalışma alanları ve yayın listesinden sonra toplam 37 yazı, ölümünün ardından yazılanlardan seçmeler ve fotoğraflar yeralmaktadır. Yazıların biri Almanca, biri Almanca/Türkçe olmak üzere iki dilde, gerikalanı Türkçedir.

Throughout history, there have been various Islamic comments, and movements of thought in the societies accepting Islam as religion due to political, social, economic, geographical etc reasons. After Turks had embraced Islam, Islamic mysticism and sufism spread in the Turkish world. Numerous works placing special emphasis on mysticism were written in Eastern Turkistan region where this Turkish-Islamic thought -which is still well accepted- first began to spread. One of these is the booklet named Tezkire-i Hazret-i Hāce Muhammed Şerįf Büzürgvār Bu Turur.
This collection of biographies within Gunnar Jarring collection in Lund University is one of the two collection of biographies registered at Prov.327, and consists of 48 pages. Each page of the work is made up of 13 lines, and it is 21,5x16 centimeters. This manuscript which was duplicated in 1915 by Molla Abdülkadir Yarkendî is clean, and suitable for use. It was donated to the library of Lund University by the misionary and surgeon Gustaf Raquette’s ex-wife Hanna Raquette, and preserved by Gunnar Jarring.
Though this collection of biographies was written in Turkish, there are some Arabic and Persian words as well. This manuscript starts with a gratitude to and beautiful names of Allah. Tezkire-i Hazret-i Hāce Muhammed Şerįf Büzürgvār’s being an orphan, his life full of difficulties after his mother’s death, his dream of Satuk Buğra Han, and his way into mysticism under his guidance, his help to Muslims, and interesting life stories he had are narrated in this work.
In this article, the subject, language study, translation and vocabulary of the work which was duplicated in 1915 by Molla Abdülkadir Yarkendî, and donated to the library of Lund University by misionary and surgeon Gustaf Raquette’s ex-wife Hanna Raquette will be emphasized, and some assessments will be made.

Accounting is a technique which deals with association and dissociation of numbers in mathematical operations. These operations, which cover simple or complex operations ranging from determination of time to taxation, delimitation of area to market operations is an evidence of urbanization and civilization. From the point of view of the history of Turkish literary language, sources related to accounting from the Early Ottoman period are extant and as a result, a clear idea about the relevant practices can be made for that period. When it comes to earlier Turkish cultures, researchers have attempted to identify the enumeration terminologies, number systems and the contexts where they were used in the Old Turkish period. However, some current terms of this early period such as a-, san-, sana-; sakış, sagış, artuk, eksük, kat, kata, bölüg, üçkil, törtkil etc. have not been examined in terms of accounting culture. Since the texts about accounting from Old Turkish (6th-13th centuries) lack, capacities of these populations are not thoroughly studied albeit some information about activities regarding to time designation from Kokturk and Uigur periods have been revealed. Uighur Civil Documents, an important source of this study, offer some additional and new hindsight in this respect.
In this study, our findings of the Turkish account during the Uighur period will be shared according to the vocabulary of the account in Uighur Civil Documents. It is thought that our work will contribute to Turkish scientific language history, mathematics history and cultural history studies

Özet Türkçe dil içi çeviri, Türk dilciliğinde çok az çalışılmış bir alandır. Türkçe, tarihî derinliği ve coğrafi genişliği fazla olan bir dildir. Dil içi çeviri, tarihî lehçelerden çağdaş lehçelere sıklıkla yapılan bir çeviri işlemidir. Aynı zamanda, çağdaş lehçeler arasında da dil içi çeviri işlemiyle çok sık karşılaşılır. Buna rağmen, dil içi çevirinin teorisi üzerinde yeteri kadar durulmamıştır. Dil içi çevirinin, normal bir çeviriden, temelde farkı yoktur. Zorlukları ve kolaylıkları olmasına rağmen sonuçta, yapılan, bir çeviri işlemidir. Bildiride, Eski Uygurca Budist bir eser olan Altun Yaruk'tan alınmış karışık bir cümle örneğine dayanarak Türkçe dil içi çevirinin sorunları üzerinde durulacak ve çözüm önerileri getirilecektir.
Turkish intralingual translation is a field that has been studied very little in Turkish linguistics. Turkish language is a kind of language that has a high historical depth and geographical vastness. The intralingual translation is a process of translation which is done from historical dialects to contemporary dialects frequently. Also, it is seen that the intralingual translation process is very often done among contemporary dialects themselves. However, there has not been enough the academic studies on the theory of intralingual translation. The intralingual translation is not basically different from a normal translation. Ultimately, although it has difficulties and easinesses, it is a translation process.

Gelecek zaman konusu dilbilim literatüründe hala tartışmalı bir konudur. Diğer zamanlar için kullanılan ekler, belli bir zaman ile ilişkilendirilirken gelecek zamanda henüz gerçekleşmiş bir olay bulunmamaktadır. Bu nedenle en başta gelecek zaman ekinin zaman eki olarak kabul edilip edilmemesi konusu da tartışılmaktadır. Bu çalışma Eski Uygurcadaki gelecek zaman eki olarak bilinen GAy ve-DAçI’nın gelecek zaman ifadesi dışında çeşitli işlevleri hakkında bilgi vermeyi amaçlamaktadır. Çalışmada verilen örnekler ve cümleler eski Uygurca edebî metinleri olarak bilinen Maytrismit, Altun Yaruk, İyi ve Kötü Prens Öyküsü ve Aç Bars Öyküsü’nden alınmıştır.

There were private letters among the Uighur manuscripts in the Thousand Buddha Caves in Dunhuang. It is seen that these letters have different contents from daily human relations to working life, from commerce to state administration. There are more than two hundred letters belonging to the Old Uighurs from different times. This study consists of presenting a document which is only given the text and translation of it in the doctoral thesis I have prepared on the Old Uighur letters and their vocabulary, and announcing updated information and comments about the document. The document mentioned, read and interpreted in this study is a letter and it is preserved in the Turfan Collection of the Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften as U 5933 (T M 84 = COUL no. 172). This document was first examined by P. Zieme in 1975 and later by J. Wilkens in 2000. Finally, this document was discussed in T. Moriyasu’s Corpus, which brought together Old Uighur private letters in 2019. Considering the view that Moriyasu expresses as “I cannot understand the reason why Zieme and Wilkens regard it as a writing by a Manichaean”, some justifications defending this view are suggested here. In addition, some new reading and interpretation suggestions are made regarding this document.

Since 1977 Uygur Dictionary / Uigurischers Wörterbuch published in two different forms. The first volume of the new dictionary published in 2010. This is the fifth volume of new Uyghur Dictionary, contains foreign elements, prepared by Jens Wilkens (from e to bodisav)

Eski Türkçede hastalık, ağrı, sızı anlamlı pek çok terim kullanılmıştır.
Özellikle Uygur Türkçesi dönemi “hastalık, ağrı, sızı” anlamlı terimler
açısından oldukça zengindir. Genel olarak hastalık anlamına gelen ve
çoğunlukla aynı anlamı karşılamak üzere ikileme olarak veya hepsinin birlikte
kullanımıyla kalıp ifadelerde sık tanıklanan bu terimler arasındaki kullanım
farkları ise dikkat çekici boyuttadır. Hem Eski Türkçe hem Türkçenin diğer
tarihî devirlerinde tıp terimleri ile ilgili çalışmalar yapılmıştır ve yapılmaya
devam edilmektedir. Bu çalışmada Eski Uygur Türkçesinde hastalık adları,
organ adları gibi terimler değil sadece genel olarak “hastalık, ağrı, sızı”
anlamına gelen agrıg, ig, kegen, kem, tikig, toga terimleri üzerinde durulacak
ve bu terimlerin dönem metinlerindeki kullanımları ile ilgili bazı tespitler ve
değerlendirmeler yapılacaktır.

Old Uyghur texts contain a huge number Chinese loanwords and most of them occurs in Old Uyghur translation of CIEN 大唐大慈恩寺三藏法師. this is 2nd part of my article about the topic // Eski Uygurca metinlerde çok sayıda Çince alıntı görülür. Bunların önemli bir miktarı 大唐大慈恩寺三藏法師 CIEN adlı eserin Uygurca çevirisinde karşımıza çıkar. Konuyla ilgili ikinci makalem ektedir.

Uighur altun öŋlüg y(a)ruk yaltrıklıg kopda kötrülmiş nom ėligi atl(ı)g nom bitig, as the name suggests (kopda kötrülmiş nom ėligi), it is the most important work of Buddhism and Buddhist literature.Besides,  it  is  considered to be  one  of  the  most  important  marks  of Turkish  language  because  of  its  more  than  74000 words  of  vocabulary and  width.  Due  to  its  religious  importance,  it has  been  copied  many times.  As  known,  there is  an  almost  completed  late dated  copy  in  In St.  Petersburg;  in  Berlin  there are at  least  sixty-nine  copies  of  which are  not  complete.  Although  Altun Yaruk,  an  important  text,  is considered to  have  been  translated  into Uighur  many times  as  well  as having  many  pieces  of  the  copies,  this  issue  has  not  been  fully clarified  yet.  While  it  is  a  natural  situation  that  there  are differences due  to  various  among  the copies  of  historical  texts,  the  differences between the  copies  become  more  important  considering the  possibility of  other translator(s)  for  Altun Yaruk.  In this  study,  differences between  parts  of  Altun Yaruk’s  seventh  book’s  copies  and  possible causes  of  these differences  are  emphasized.

All kind colophons very useful and interesting to learn more about historical texts. Old Uyghur manuscripts have also such colophons. Following article belongs on VIth chapter of Old Uyghur Xuanzang Biography. // Ketebe kayıtları, kolofonlar eski metinleri anlamızda ilginç veriler sunuyorlar. Ekteki makale Eski Uygurca Xuanzang Biyografisinin VI. bölümüne aittir.

Eski Uygurca anlatılar arasında önemli bir yeri olan Daśakarmapathaavadānamālā metinleri “On (kötü) davranış yolunun zincirleme hikâyesi” anlamına gelmektedir. Budizm’in Vaybajıkı mezhebine ait din dersi kitabından yapılmış bir çeviri olan metinler, Toharcadan Uygurcaya çevrilmiştir. Eseri Uygur Türkçesine aktaran kişi Şılazın Praşnıkı’dır. Çeviri tarihi fragmanda belirtilmeyen eserin en geç 11. ve 12. yüzyıllarda Türkçeye kazandırıldığı düşünülmektedir. Daśakarmapatha-avadānamālā metinleri masalsı bir üslupla aktarıldığı için günlük hayata ve dilin kullanım imkânlarına dair son derece önemli verileri içermektedir. Bu makalede Türkçenin anlatım imkânları arasında öteden beri önem arz eden benzetmelerin yanında dönemin dil ve kültürüne dair kıymetli bulgular sunulmuştur.

üstün gelmeye çalışmak, çekişmek" sözleri ele alınacaktır. Uygurcaya özgü bir ikintiske sözü araştırmacıların bir bölümü tarafından bir ikintişke olarak okunmuş, burada varsayılan-ş-, işteşlik eki kabul edilmiştir. Sayısı daha az olan araştırmacı grubu ise bir ikintiske olarak okudukları ibarede +si yapısının iyelik eki olduğunu düşünmüştür. İbareden sonra yer alan fiillerin çoğunlukla işteş yapı içermesi, söz konusu fiillerdeki-ş-işteşlik ekinin bir önceki sözcüğe etkisi olarak görülse de hem Uygur hem de Karahanlı dönemi metinlerinde ibarenin sadece işteş yapılarla (-ş-eki almış fiil) birlikte kullanılmaması, bir ikindike ve bir ikintisi şekillerinin de bulunması ve Türkçenin geçmişten günümüze gelen ses ve şekil bilgisi kuralları nedeniyle yapının bir ikintiske olarak okunması ve ünlüsü düşmüş 3. kişi iyelik ekinin varlığının kabul edilmesinin uygun olduğu düşüncesine varılmıştır. Çalışmanın ikinci bölümünde yer alan ve tekörnek olan basıraş-fiili ise birçok sorunu barındırmaktadır. Sözcük ilk bakışta Türkçe bas-fiilinin ettirgen biçimi görülse de söz konusu ettirgenlik ekinin ünlüsünün çoğu zaman yuvarlak oluşu, sözcüğün basir "hile, entrika" (Lessing 1960: s. 90) şeklinde isim olarak Moğolcada tespit edilmesi sözcüğün kökeni ve yapısı hakkında karar vermeyi güçleştirmektedir. Anahtar Kelimeler: Uygurca, Altun Yaruk, bir ikintiske, basıraş-. On the bir ikintiske basıraşıp … from Altun Yaruk Eight Book Abstract: This article examines the words bir ikintiske "to the second one, one to another" and basıraş-"to prevail, to rival" in the sentence barçada bir ikintiske basıraşıp kunuş kırma kılurlar "They all oppress and push against each other" in Eighth Book of Altun Yaruk (Chapter 20). The word bir ikintiske which is peculiar to Uighur has been read as bir ikintişke by some of the researchers, where-ş-is assumed as reciprocal suffix. Fewer researchers read the phrase as bir ikintiske and have claimed that the morpheme in question

Tang Xuanzang's Chinese Biography (大唐大慈恩寺三藏法師, by Huili and Yancong) translated to Old Uyghur by Beš Balïqlïgh Šingqo Šäli Tutung. Uygur text has differences from Chinese original about some Sanskrit and Chinese phrases. I have dealt about at my paper about the topic. // Beş Balıklı Şingko Şeli Tutung'un Çinceden çevirdiği Eski Uygurca Xuanzang Biyografisi bazı deyimlerin çevrilmesinde aslından ayrılır. Yazıda kısaca bu konulara değindim.

ÖZET Bir dilin söz varlığını oluşturan sözcükler yeni ihtiyaçlar, karşılaşılan durumlar, bir dilin veya bir sözcüğün diğerine etkisi vb. nedenlerle zaman içinde yeni birçok anlam olayına hatta sözcük ölümüne maruz kalabilir. Bu, tarih içinde her dilin yaşadığı bir durumdur. Bir dilin söz varlığı bu anlamda bir parça tarafından boşaltılan alanın diğer parça tarafından doldurulduğu büyük bir yapboza benzer. Bu çalışmada Eski Türkçe metinlerde çok sık rastlanmayan, yakın anlamlı çal-ve çap-fiillerinin zaman içinde yaşadıkları anlam değişiklikleri, kazandıkları yeni anlamlar ve birliktelik kullanımları lehçeler arası ilişkiler de göz önünde bulundurularak ele alınmıştır. Söz konusu iki fiil en eski dönemlerden beri nispeten daha sık kullanılan ur-fiili ile de anlam yakınlığına sahiptir. Çal-ve çap-fiilleri Türk dili tarihi içinde zaman zaman birbirine yaklaşan zaman zaman uzaklaşan bir görünüm arz etmektedir. Örneğin çal-fiili başlangıçta bugün "vurmak" şeklinde karşılayabileceğimiz temel anlamıyla büyük çoğunlukla yėrke çal-olarak kullanılmışken 14. yüzyıl ile birlikte "müzik aleti çalıştırmak" ve "hırsızlık etmek" anlamıyla da karşımıza çıkar. Çal-fiilinden daha az kullanılan, yansıma bir sözcük olan çap-fiili ise Divanü Lügati't-Türk'te ve sonraki dönemlerde farklı anlamlarıyla karşımıza çıkmaktadır.ABSTRACT Words that form the vocabulary of a language may be subject to many new meanings or even word deaths over time due to new needs, different events, situations encountered, the effect of one language or one word on another, and so on. This is a situation which every language goes through in history. In this sense, the vocabulary of a 1 Çukurova Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Prof. Dr. ecetin@cu.edu.tr https://orcid.org/0000-0001-7614-8333

Eski Uygurlar Manihaizm dinini öğrendikleri halk olan Soğdlardan pek çok yönden etkilenmişlerdir. Manihaist Soğdlu rahiplerden öğrendikleri Mani yazısı da bu etkileşim unsurlarından bir tanesidir. Manihaist Uygurlar özellikle dinî metinlerde tıpkı diğer Manihaist topluluklar gibi Mani yazısını yaygın olarak kullanmışlardır. Turfan yazmaları arasında Eski Uygurca ve Soğdcanın yanı sıra Partça, Orta Farsça gibi diğer bazı Orta İran dillerinde de Mani yazısıyla yazılmış metinler mevcuttur. Bu çalışmada, Mani yazısının temel yirmi üç harfi içinde yer almayan, diğer harflerden ikincil olarak geliştirilen ötümsüz, sızıcı, küçük dil ünsüzü ḫ (x veya χ); ötümsüz, sızıcı, diş dudaksıl f ve ötümlü, sızıcı, diş dudaksıl v (β) seslerini gösteren yazı işaretlerinin Manihaist Eski Uygur ve Soğdca, Partça ile Orta Farsça metinlerdeki yazım özellikleri incelenmiş; tespit edilen örnekler karşılaştırmalı olarak sunulmuştur. Ayrıca, Mani yazısı, yazının tarihî gelişimi ve yazıyı kullanan halklardan kı...

Hendiadyses, seen in Old Uighur as in any other era of Turkic, are a great variance of expression. The topic of hendiadys, studied by researchers from various aspects, is still there waiting for to be examined and clarified. The hendiadyses used in Old Uighur need to be specified because of their great importance for understanding the texts written in the language. Examples that were not part of the other Uighur hendiadys studies, but seen in Kşanti Kılguluk Nom Bitig, are studied here. This work, Kşanti Kılguluk Nom Bitig, having great significance in terms of hendiadys use, is a repentance text of Buddhist Uighurs. In the introduction, a brief summary of the studies done on this work has been given. Furthermore, some points about hendiadys examples have been mentioned. Examples are listed with their Turkish and German meanings. Also, the context in which they were used and how frequently they were encountered is also given.
Keywords: Old Uigur, hendiadyses, Ksanti Kılguluk Nom Bitig, word pairs,
Uigur hendiadys

İkilemeler, Türkçenin her döneminde olduğu gibi Eski Uygurca döneminde de görülen önemli bir anlatım özelliğidir. Araştırmacılar tarafından birçok çalışmada farklı yönleri ile ele alınan ikilemeler, Türkoloji sahasında hâlâ çalışılması ve aydınlatılması gereken konularından biridir. Eski Uygurcada çok sık kullanılan ikilemelerin tespiti ise bu metinlerin anlaşılabilirliği ve tamiri açısından fazlasıyla önem teşkil etmektedir. Bu çalışmada Kşanti Kılguluk Nom Bitig adlı eserde görülen fakat diğer Uygurca ikileme çalışmalarında yer almayan örnekler tespit edilmiştir. İkilemeler bakımından zengin bir malzemeye sahip olan bu eser, Budist Uygur edebiyatına ait bir tövbe metnidir. Makalenin giriş bölümünde; bu eser üzerine yapılan çalışmalar hakkında kısa bir bilgi verilmiş, ayrıca ikileme örnekleri hakkında bazı özelliklere değinilmiştir. Örnekler Türkçe ve Almanca karşılıkları verilerek liste halinde düzenlenmiştir. Bundan başka ikilemelerin geçtiği bağlama yer verilmiş, kullanım sıklığı gösterilmiştir.
Anahtar kelimeler: Eski Uygurca, Kşanti Kılguluk Nom Bitig, ikilemeler, kelime koşmaları, Uygurca ikilemeler

Buddhāvataṃsaka-sūtra, Mahāyana Budizmi’nin ve Eski Uygurcanın en önemli metinlerinden birisidir. Bu çalışmada Buddhāvataṃsaka-sūtra’nın çeşitli dillerdeki karşılıklarına ve tercümelerine ait bilgilere yer verilecektir. Metnin Çinceye yapılan çevirilerinden bahsedilecek ve bu çevirilerin yazıldığı dönem, Taishō’da bulunduğu bölümler ve çeviriyi yapanlara ait kısa bir özet sunulacaktır. Daha sonrasında metnin Eski Uygurcaya yapılan çevirileri üzerine bir değerlendirme yapılacak ve bu çevirilerin yapıldığı bölümler, bu bölümlere ait yazmalar ve yazmaların bulunduğu yerler üzerinde durulacaktır. Ayrıca Eski Uygurca Buddhāvataṃsaka-sūtra metni üzerine yapılan çalışmalara değinilecek ve bu çalışmaların künye bilgileri verilecektir.