ESKĠ UYGURCA GRAMER TERĠMLERĠ vibakti-samaz MURAT ELMALI Bu çalıĢ ma Ġstanbul Üniversitesi BAP Birimi YADOP projeleri kapsamında 50321 numaralı p roje ile desteklen miĢtir. Desteklerinden dolayı Ġstanbul Üniversitesi BAP Birimine teĢekkürü borç bilirim. MURAT ELMALI ESKĠ UYGURCA GRAMER TERĠMLERĠ ESKĠ UYGURCA GRAMER TERĠMLERĠ vibakti-samaz MURAT ELMALI Ġstanbul, 2015 ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ............................................................................................................7 1. GĠRĠġ.........................................................................................................11 1.1. Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Gramer Kavramı ..........................15 1.2. Eski Uygur Türkçesi Metinleri ve Modern Dil B ilimi ..........................17 1.3. Vibakti ve Samaz Terimleri Üzerine ÇalıĢanlar...................................24 1.4. Gramer Terimlerinin Yer Aldığı Belgeler............................................27 1.5. Eski Uygurca Gramer Terimleri..........................................................30 1.5.1. Vibakti..............................................................................................30 1.5.1. 1. Hâl Kavramı .................................................................................33 1.5.1. 2. Nominatif (yalın) Hâl ....................................................................34 1.5.1. 3. Akuzatif (belirtme) Hâli ................................................................35 1.5.1. 4. Ġnstrumental (vasıta) Hâli: ............................................................35 1.5.1. 5. Datif (yönelme) Hâli:.....................................................................37 1.5.1. 6. Ablatif (ayrılma) Hâli:...................................................................39 1.5.1. 7. Genitif (ilgi) Hâli ...........................................................................41 1.5.1. 8. Lokatif (bulunma) Hâli .................................................................42 1.5.1. 9. Vokatif (seslenme) Hâli .................................................................43 1.5.2. Samaz ...............................................................................................44 1.5.2. 1. Söz Öbeği Kavramı .......................................................................47 1.5.2. 2. +nIŋ (ilgi ekli) Söz Öbeği (isim tamlaması)....................................48 1.5.2. 3. ok (edatı ile kurulan) söz öbeği (koĢuntu) ......................................52 5 1.5.2. 4. +lIg (ekli) söz öbeği (sıfat tamlaması) ............................................54 1.5.2. 5. birle (bağlaçlı) söz öbeği (bağlama grubu) .....................................57 1.5.2. 6. karşı (edatı ile kurulan) Söz Öbeği (edat grubu) ............................58 1.5.2. 7. türlüg (sıfatı ile kurulan) Söz Öbeği (sıfat tamlaması) ...................59 1.6. ÇalıĢmanın Kurgusu............................................................................60 1.7. Sonuç ...................................................................................................63 1.8. ĠĢaretler ...............................................................................................65 1.9. Kısaltmalar..........................................................................................66 1.10. Kaynakça ve Eser Kısaltmaları..........................................................67 2. METĠN.......................................................................................................77 3. ÇEVĠRĠ.................................................................................................... 165 4. NOTLAR ................................................................................................. 197 5. DĠZĠN ...................................................................................................... 241 6. TIPKIBASIM........................................................................................... 299 6 ÖNSÖZ Türk dilinin ve edebiyatının çeĢitli ürünlerinin hemen hemen ilk örneklerinin verildiği Eski Uygur Türkçesi döneminde Eski Uygurların yüksek bir felsefî düĢünceye sahip olduklarını gösteren eserler de kaleme alınmıĢtır. Özellikle Budizm inanıĢından dolayı pek çok eser Türkçeye tercüme edilmiĢtir. Bu eserler arasında Abhidharma metinleri gibi felsefî eserler önemli bir yer tutmaktadır. Bu felsefî metinler, bu metinleri tercüme edenlerin düĢünce ve bilgi alt yapısının oldukça derin olduğunu gösteren eserlerdir. Eski Uygur Türkçesine tercüme yoluyla kazandırılan bu eserler; terimlerin, ibarelerin kullanımı ve fikir yürütme açısından değerlendirildiğinde bu eserleri tercüme eden kiĢilerin Budizmi, kendi ana dilini, Sanskritçeyi ve Çinceyi çok iyi derecede bildiğinin ipuçlarını vermektedir. Bu tercüme eserlerin Sanskritçeden Çinceye, Çinceden de Eski Uygurcaya çevrildiği bilinmektedir. Bu eserlerde Budist felsefenin yanı sıra dil bilimi ve gramer tarihimizi yakından ilgilendiren konular da ele alınmıĢ ve bu konular üzerinde uzun uzun durulmuĢtur. Sanskritçedeki gramer problemlerinin ele alındığı Abhidharma metinleri Eski Uygurcaya tercüme edilirken Eski Uygur Türkçesinde bu terimlerin nasıl ele alındığı, terimler için hangi karĢılıkların bulunduğu ve gramer terimlerinin ele alınıĢ Ģekli o dönemin gramer anlayıĢı ile ilgili oldukça önemli bilgiler vermektedir. 7 MURAT ELMALI Abhidharmaprakaraṇa- stra, Abhidharmako abh ṣya- īk Tattv rth n ma, Xuanzang Biyografisi, 大乗法苑義林章 da cheng fa yuan yi lin zhang, Dunhuang Mogao Mağaraları Kuzey Odalarında bulunan yine Abhidharmako abh ṣya- īk tattv rth ya ait belgeler içerisinde yer alan bu terimlerden ilki “isimlerin hâl çekimi, çekim, çekim eki, hâl” anlamına gelen vibakti (sav evriĢi) terimidir. Diğer gramer terimi ise “kelimelerin birleĢimi, birleĢik yapı” anlamına gelen ve “söz öbeği, öbek yapı” olarak düĢünebileceğimiz Eski Uygurca adıra kabşuru yörmek Ģeklinde tercüme edilen Skr. sam sa kelimesinden alıntı samaz terimidir. Üzerinde çalıĢılan Eski Uygurca belgelerde yer alan sekiz hâl çekimi (vibakti/sav evriĢi) ve altı söz öbeği (samaz) oldukça ayrıntılı bir Ģekilde ele alınmıĢ ve gerek isim çekimi gerekse söz öbeklerinin kullanımı ile ilgili farklı örnekleri ilgimize sunmuĢtur. Bu gramer terimlerinin yanı sıra Abhidharma metinlerinde ve Xuanzang Biyografisinde yer alan pek çok terim Eski Uygurların farklı bilim alanları ile ilgilendiklerini ve bu bilim alanları için terim türetme çabası içinde olduklarını göstermektedir. Bu belgelerde yer alan terimler dil bilgisini ve dil bilimini yakından ilgilendiren terimlerdir. Gramer terimlerinin yer aldığı belgelerin çoğunluğunu Abhidharmako abh ṣya- īk Tattv rth -n ma belgeleri oluĢturmaktadır. Bu belgeler, Yuan devrinden (XIII-XIV. yy.) veya bundan sonraki dönemden kalan belgelerdir. Xuanzang Biyografisine ait belgeler dıĢındaki belgelerin ne zaman yazıldığına dair elimizde bilgi yoktur. Eski Uygurca Xuanzang Biyografisinin ilk nüshalarının XI. yüzyılın baĢında yazıldığı ileri sürülmektedir. Gramer terimlerinin daha çok Abhidharmako abh ṣya- īk Tattv rth -n ma belgelerinde geçmiĢ olmasına rağmen Xuanzang Biyografisinde yer alan kayıt Eski Uygurların X. yüzyılın sonu ya da XI. yüzyılın baĢından itibaren gramer konuları ile ilgilendiklerinin iĢaretini vermektedir. Eski Uygurların gramer konularına olan bu ilgisi 1077‟te (veya daha önce) KâĢgarlı Mahmud tarafından yazılan ve hâlâ bulunamayan Kitâbü Cevâhiri‟n-Nahvi fi Lûgati‟t-Türk‟ten de önceye dayanmaktadır ki bu bilgi gramer tarihçiliğimiz açısından son derece önemlidir. 8 ESKĠ UYGURCA GRAM ER TERĠM LERĠ vibakti-samaz Eski Uygurca Gramer Terimleri vibakti-samaz çalıĢması ile Eski Uygurların yüksek bir Budist felsefî düĢünceye sahip oldukları kadar gramer ve dil bilimi konularına da hâkim oldukları ortaya konulmaya ve dil bilgisi tarihimize küçük de olsa bir katkıda bulunulmaya çalıĢılmıĢtır. Kitabın hazırlanması aĢamasında pek çok hocamdan ve arkadaĢımdan yardım aldım. Her birinin kitaba olağanüstü katkıları oldu. Katkıları ve destekleri için onlara daima müteĢekkir olacağım. Her Ģeyden önce gramer terimleri üzerine çalıĢmam konusunda beni yönlendiren sonra da merhum K gi Kudara‟nın bu konu üzerine yaptığı çalıĢmaları özel kütüphanesinden verme lütfunu gösteren, çalıĢmam boyunca beni sürekli teĢvik eden Prof. Dr. Klaus Röhrborn hocama yürekten teĢekkür ediyorum. Onun yönlendirmeleri ve teĢvikleri olmasa idi bu eser ortaya çıkmayacaktı. Türkoloji dünyası için çok önemli çalıĢmaları bulunan merhum Masahiro Sh gaito ve K gi Kudara‟nın gramer terimleri ile ilgili önemli makaleleri bulunmaktadır. Yine bu terimlerin yer aldığı Abhidharmako abh ṣya- īk Tattv rth –n ma metinlerini Masahiro Sh gaito her yönüyle incelemiĢ ve Türkolojinin hizmetine sunmuĢtur. Bu değerli Türkologların çalıĢmalarına ve Türkiye‟de ulaĢamadığım pek çok esere Prof. Dr. Mehmet Ölmez‟in özel kütüphanesinden ulaĢabildim. Mehmet Ölmez, bu eserleri kütüphanesinden büyük bir içtenlikle kullanımıma sunmakla birlikte değerli görüĢleri ile beni sürekli yönlendirdi. Kendisine ne kadar teĢekkür etsem azdır. Terimlerin yer aldığı belgelerde oldukça fazla Çince kelime ve cümle yer almaktadır. Çince terimlerin çözümlenmesi, sözlükten bulunması ve anlamlandırılması konusunda değerli arkadaĢım Dr. KürĢat Yıldırım‟dan çok büyük destekler aldım. Kendisine çok teĢekkür ediyorum. Japonca bazı çalıĢmaları tercüme eden ve Japonca eserler hakkında sürekli yardım aldığım Manami Koyano‟ya teĢekkür ediyorum. Eserin tashihi ve değerlendirilmesi için yardımlarına müracaat ettiğim Dr. Hakan Aydemir, Dr. Hacer Tokyürek ve AraĢ. Gör. Elife Bozkurt çalıĢmayı sadece tashih etmediler. Değerli görüĢleri ile beni yönlendirdiler, gözden kaçırdığım önemli konularda çok önemli uyarılarda bulundular. Kendilerine ayrı ayrı teĢekkür ediyorum. Bölüm baĢkanım ve aziz arkadaĢım Dr. Mehmet Gürlek kitabın hazırlanıĢ aĢamasında hep yanımda oldu ve karĢılaĢtığım pek çok problemi onun sayesinde çözdüm. Kendisine teĢekkür 9 MURAT ELMALI ediyorum. YapmıĢ olduğum her çalıĢmada öğrencisi olmakla sürekli övündüğüm Prof. Dr. Ceval Kaya‟nın desteğini hep yanımda hissettim. Kıymetli hocama daima müteĢekkirim. Kitabın hazırlanıĢının son yılında bana çok güzel bir çalıĢma ortamı sağlayan Shanghai International Studies University (SISU) yönetimi ve Türk Dili ve Edebiyatı Bölüm baĢkanı Zhimin HAN‟a da teĢekkürü borç bilirim. Son olarak da kitabı hazırlarken kendilerine zaman ayırmadığım buna rağmen çalıĢmalarım esnasında bana sürekli anlayıĢ gösteren ve destek olan sevgili eĢim Remziye Elmalı‟ya, kızlarım Firdevs Sena, Reyhan Nisa ve Zeynep Neva Elmalı‟ya ayrı ayrı teĢekkür ediyorum. Murat Elmalı Ġstanbul / ġanghay 2015 10 1. GĠRĠġ Tarih boyunca geniĢ bir coğrafyaya yayılmıĢ olan Türkler bulundukları yerlerde farklı dil ve kültürlerle karĢılaĢmıĢlardır. KarĢılaĢtıkları yeni kültürleri tanımak bu kültürlerin dillerini öğrenmek ile mümkün olmuĢtur. Türklerin bu dilleri bildiklerinin ve bu dillerle etkileĢim içerisinde olduklarının izleri bilinen ilk yazılı eserlerimizde görülmektedir. Çoğu zaman kelime alıĢveriĢi Ģeklinde görülen bu dil etkileĢiminin izleri elbette daha farklı boyuttadır ve yapılan yeni çalıĢmalar dil etkileĢimlerinin bu boyutlarını zamanla ortaya koyacaktır. En eski Türk yazıtlarından itibaren Türklerin gerek siyasî, gerek kültürel gerekse dinî sebeplerden dolayı farklı dilleri öğrendikleri bilinmektedir. Tarihî dönemlerde dil öğreniminin ve dil öğretiminin nasıl gerçekleĢtiği ile ilgili elimizde çok doyurucu bilgiler bulunmaktadır. Bununla birlikte günümüzde dil öğrenimi ve dil öğretiminde en önemli aĢamalarından birisi olarak kiĢinin kendi dilini ve kendi dilinin kurallarını bilmesi üzerinde önemle durulmaktadır. Dil öğrenimi ve dil öğretimi aĢamasında her iki dilin (ana dilin ve hedef dilin) kurallarının en azından temel bilgi düzeyinde bilinmesi her iki süreci de olumlu etkileyecektir. Türklerin tarih boyunca farklı dillerle etkileĢim içerisinde olduğu ile ilgili bilgiler ve dilin öğrenilmesi/öğretilmesi aĢamasındaki gereklilikler gramer, dil bilgisi ve dil bilimiyle olan ilgimizin ne zamana dayandığı sorusunu da beraberinde getirmektedir. Özellikle Eski Uygur Türkçesi döneminde dinî eserleri çeviren Budist rahipler ve çevirmenlerin çeviri yaptıkları dilleri çok iyi bildikleri günümüze kadar ulaĢan eserlerden anlaĢılmaktadır. Bu çevirmenler iki dilli toplum içinde yaĢayıp Çinceyi doğal yolla öğrenmiyorlarsa, kafalarında 11