TÜRKİYAT MECMUASI JOURNAL OF TURKOLOGY Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology 29, 2 (2019): 499-524 DOI: 10.26650/iuturkiyat.660581 Araştırma Makalesi / Research Article Kşanti Kılguluk Nom Bitig’e Özgü İkilemeler Specific Hendiadyses in Ksanti Kilguluk Nom Bitig Mehmet ÖLMEZ1 , Simge SEVİM2 Mehmet Ölmez (Prof. Dr.), İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları, İstanbul, Türkiye ORCID: 0000-0001-6422-954X 1 2 Sorumlu yazar/Corresponding author: Simge Sevim (Yüksek Lisans Öğrencisi), Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, İstanbul, Türkiye E-posta: simgesevim@yahoo.com ORCID: 0000-0003-4935-8575 Başvuru/Submitted: 22.04.2019 Revizyon Talebi/Revision Requested: 02.09.2019 Son Revizyon/Last Revision Received: 27.09.2019 Kabul/Accepted: 01.10.2019 Online Yayın/Published Online: 17.12.2019 Atıf/Citation: Olmez, Mehmet ve Sevim, Simge. “Kşanti Kılguluk Nom Bitig’e Özgü İkilemeler.” Türkiyat Mecmuası-Journal of Turkology 29, 2 (2019): 499-524. https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.660581 ÖZ İkilemeler, Türkçenin her döneminde olduğu gibi Eski Uygurca döneminde de görülen önemli bir anlatım özelliğidir. Araştırmacılar tarafından birçok çalışmada farklı yönleri ile ele alınan ikilemeler, Türkoloji sahasında hâlâ çalışılması ve aydınlatılması gereken konularından biridir. Eski Uygurcada çok sık kullanılan ikilemelerin tespiti ise bu metinlerin anlaşılabilirliği ve tamiri açısından fazlasıyla önem teşkil etmektedir. Bu çalışmada Kşanti Kılguluk Nom Bitig adlı eserde görülen fakat diğer Uygurca ikileme çalışmalarında yer almayan örnekler tespit edilmiştir. İkilemeler bakımından zengin bir malzemeye sahip olan bu eser, Budist Uygur edebiyatına ait bir tövbe metnidir. Makalenin giriş bölümünde; bu eser üzerine yapılan çalışmalar hakkında kısa bir bilgi verilmiş, ayrıca ikileme örnekleri hakkında bazı özelliklere değinilmiştir. Örnekler Türkçe ve Almanca karşılıkları verilerek liste halinde düzenlenmiştir. Bundan başka ikilemelerin geçtiği bağlama yer verilmiş, kullanım sıklığı gösterilmiştir. Anahtar kelimeler: Eski Uygurca, Kşanti Kılguluk Nom Bitig, ikilemeler, kelime koşmaları, Uygurca ikilemeler ABSTRACT Hendiadyses, seen in Old Uighur as in any other era of Turkic, are a great variance of expression. The topic of hendiadys, studied by researchers from various aspects, is still there waiting for to be examined and clarified. The hendiadyses used in Old Uighur need to be specified because of their great importance for understanding the texts written in the language. Examples that were not part of the other Uighur hendiadys studies, but seen in Kşanti Kılguluk Nom Bitig, are studied here. This work, Kşanti Kılguluk Nom Bitig, having great significance in terms of hendiadys use, is a repentance text of Buddhist Uighurs. In the introduction, a brief summary of the studies done on this work has been given. Furthermore, some points about hendiadys examples have been mentioned. Examples are listed with their Turkish and German meanings. Also, the context in which they were used and how frequently they were encountered is also given. Keywords: Old Uigur, hendiadyses, Ksanti Kılguluk Nom Bitig, word pairs, Uigur hendiadys Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology 499 Kşanti Kılguluk Nom Bitig’e Özgü İkilemeler EXTENDED ABSTRACT The use of hendiadys, encountered in every Turkic work even from the first written ones, is a significant way of expression strengthening, glamourizing and harmonising phrases. As Aydemir mentioned, a few examples of hendiadyses were firstly encountered in Pott’s work, who is a linguist; however, the first detailed study on the topic was done by Karl Foy. Saadet Çağatay in Uygurca’da Hendiadyoinler, presented a detailed research on especially the hendiadyses seen in Old Uighur; trying to clarify the phonetic, grammatical and semantic aspects of the hendiadyses. There will not be any mention of the other studies on the topic, but to be informed, Eski Uygurca İkilemeler by Mehmet Ölmez can be checked. Kşanti Kılguluk Nom Bitig, a repentance text of Buddhist Uighur Literature, is a translation of a Chinese work Cíbēi dàochǎng chànfǎ, which is composed of 40 chapters. Written for redemption through repentance and to be recited in a ritual, it was copied lots of times. Mentioned first in the 2nd volume of Berliner Turfantexte, its whole text (1368 lines), translation, explanation and facsimile was published by Klaus Röhborn. Ingrid Warnke wrote a PhD thesis on the topic in 1978. In the introduction, information about the content of the text, orthography characteristics, its phonetic, morphological and syntactic value, its vocabulary and the translation method were given. Following, there is 852-line text, German translation and notes. Finally, Jens Wilkens, gathered all of the fragments in Germany, Russia, China and Japan in the 25th book of the Berliner Turfantexte and published a 4443-line text. The first volume of this two-volume study includes Chinese and Sanskrit counterparts of the names of Buddha, text and its translation. In the second volume, there is a dictionary, facsimiles and transliteration of fragments. By analysing the BT 25, the final work on Kşanti Kılguluk Nom Bitig, the hendiadyses, which had not been included yet in earlier Uighur hendiadys researches, were studied in this article. To find out different hendiadyses, the hendiadyses in question were compared with the ones in Uygurca’da Hendiadyoinler, Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler and Eski Uygurcada İkilemeler Üzerine, and UW, UW NB I.1, UW NB II.1, UW NB II.2, OTWF, ED, DTS dictionaries alongside with the dictionary section of Altun Yaruk III. Kitap (=5. Bölüm), Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı and Daśakarmapathāvadānamālā were utilised. The hendiadyses are listed with their Turkish and German meaning, the context they have been used, line number and written frequency. Most of the German translations are based on Wilken’s translations but some has been changed in accordance with TDKAlmT. The signs that were used to indicate reduced, completed or missing parts are not included due to clarity purposes. Forms like ḍ ṭ and ẓ, which show distinct spelling features in the transcription of the text, are not benefitted also. (…) is used if there is a long or completed sentence, and to clear up what is the context, whether the sentence is in harmony or not has been looked into. The hendiadyses, which can be seen since the very first written sources of Turkic, especially in the Old Uighur period, are mentioned in the above studies. However, 201 new hendiadyses 500 Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology Mehmet Ölmez, Simge Sevim in the BT 25, the most recent work on Kşanti Kılguluk Nom Bitig, are not encountered in those studies. Those 201 hendiadyses are listed, their Turkish and German translations and example sentencesand their written frequencies are given in this study. The hendiadyses, important for understanding the Old Uighur texts and rebuilding them, are presented for the attention of those who study in this field. Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology 501 Kşanti Kılguluk Nom Bitig’e Özgü İkilemeler 1. Giriş Türkçenin ilk yazılı eserlerinden itibaren görülen, anlatımı güçlendiren, güzelleştiren ve ahenklendiren ikilemeler; eş anlamlı, yakın anlamlı yahut zıt anlamlı sözcüklerin art arda gelip kalıplaşmasıyla oluşan önemli bir anlatım özelliğidir. Aydemir’in değindiği gibi1 Türkçe ikileme örnekleri ilk kez, bir dil bilimci olan Pott’un eserinde2 çok az sayıda görülmekle birlikte, bu örnekler esasıyla yinelemelere dayanır; ikilemeler üzerine detaylı ilk çalışma Karl Foy3 tarafından yapılmıştır. Özellikle Eski Uygurca metinlerde çok sık görülen ikilemeler üzerine ise ilk olarak Saadet Çağatay Uygurca’da Hendiadyoinler4 adlı makalesinde ayrıntılı bir inceleme yapmış; fonetik, gramer ve anlam yönünden özelliklerini aydınlatmaya çalışmış ve 259 ikilemenin çevirisini, bağlamını ve geçtiği metinleri açıklayarak sunmuştur. İlerleyen yıllarda araştırmacılar bu konu üzerine daha fazla eğilmiş ve Türkçe ikilemeler üzerine birçok çalışma yapmışlar; ikilemelerin özelliklerini, oluşum kurallarını, neden ve nasıl kullanıldıklarını incelemişlerdir. Bu makalede ikilemelerle ilgili diğer çalışmalara yer verilmeyecektir; ayrıntılar için TDAY Belleten’in 2017 yılı 2. sayısında Mehmet Ölmez tarafından yayınlanan Eski Uygurca İkilemeler Üzerine5 adlı makaleye bakılabilir. Budist Uygur edebiyatına ait tövbe metni olan Kşanti Kılguluk Nom Bitig, 40 bölümden oluşan apokryphe (uydurma) bir Çince Budist eseri olan Cíbēi dàochǎng chànfǎ’dan çevrilmiştir. Tövbe yoluyla günahlardan arınmak için yazılan ve bir ritüel sırasında okunan eser Uygurlarca birçok kez kopya edilmiştir6. İlk olarak Berliner Turfantexte serisinin 2. cildinde ele alınan eser; Klaus Röhrborn tarafından 1368 satır metin, çeviri, açıklama, dizin ve tıpkıbasım olarak neşredilmiştir7. 1978 yılında Ingrid Warnke eserle ilgili bir doktora tezi hazırlamıştır8. Bu çalışmanın giriş bölümünde eser hakkında içerik, fragmanlar hakkında bilgi, yazım özellikleri, fonetik, morfoloji ve sentaks, kelime dağarcığı, çeviri tekniği konularında bilgi verilmiştir. Devamında 852 satırlık metin, Almanca çeviri ve notlar bulunmaktadır. Warnke 1983 yılında ise “Fragmente des 25. und 26. Kapitels des Kšanti qïlγuluq nom bitig” adlı makalesinde 1 2 3 4 5 6 7 8 Hakan Aydemir, Untersuchung zum Wortschatz der alttürkischen Xuanzang-Biographie (mit besonderer Berücksichtigung von Buch IX), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Universität Göttingen, 2013), 4. A. F. Pott, Doppelung (Reduplikation, Gemination) als eines der wichtigsten Bildungsmittel der Sprache: beleuchtet aus Sprachen aller Welttheile (Lemgo Germany: Im Verlage der Meyer’schen Hofbuchhandlung, 1862), 10. Karl Foy, “Studien zur Osmanischen Syntax, das Hendiadyoin und die Wortfolge “ana baba”, Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen içinde 2/2 (1899), 105-136. Saadet Çağatay, “Uygurcada Hendiadyoinler”, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yıllık Çalışmalar Dergisi 1 (1944), 97-144. Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler, (Ankara, 1978) tekrar yayımlanmıştır. Mehmet Ölmez, “Eski Uygurca İkilemeler Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten 65/ 2 (2017), 243-311. Jens Wilkens, Das Buch von der Sündentilgung. Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig (Cilt I-II) (Turnhout, Belgium: Brepols Publishers, 2007). Klaus Röhrborn, Eine uigurische Totenmesse. Text, Übersetzung, Kommentar (Berlin: Akademie Verlag, 1971). Ingrid Warnke, Eine buddhistische Lehrschrift über das Bekennen der Sünden, Fragmente der uigurischen Version des Cibei-daochang-chanfa (Basılmamış Doktora tezi, Berlin Bilimler Akademisi, 1978). 502 Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology Mehmet Ölmez, Simge Sevim 120 satır metni; çeviri, açıklama ve tıpkıbasım olarak incelemiştir9. Son olarak Jens Wilkens Berliner Turfantexte serisinin 25. kitabında Almanya, Rusya, Çin ve Japonya’dan tespit edilen bütün fragmanları bir araya getirmiş ve 4443 satırlık bir metni yayınlamıştır10. İki ciltten oluşan bu çalışmanın birinci cildinde; giriş, metinde geçen Buda’nın isimlerinin Çince ve Sanskritçe karşılıklarının listesi, metin ve çeviri yer almaktadır. İkinci cildinde ise sözlük, fragmanların transliterasyonu ve tıpkıbasımları bulunmaktadır. Bu makalede, Kşanti Kılguluk Nom Bitig üzerine son çalışma olan BT 25 incelenerek daha önce yapılan Uygurca ikileme çalışmalarında yer almamış ikilemeler tespit edilmiştir. Farklı ikilemelerin tespiti için öncelikle bulunan ikilemeler Uygurca’da Hendiadyoinler11, Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler12 ve Eski Uygurcada İkilemeler Üzerine13 çalışmaları ile karşılaştırılmış, anlamlandırma için UW, UW NB I.1, UW NB II.1, UW NB II.2, OTWF, ED, DTS eserleri ile Altun Yaruk III. Kitap (=5. Bölüm)14, Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı15 ve Daśakarmapathāvadānamālā16 adlı çalışmaların sözlük bölümleri kullanılmıştır. İkilemeler; Türkçe ve Almanca karşılığı, yer aldığı bağlam, satır numarası ve görülme sıklığıyla birlikte listede yer almıştır. İkilemelerin Almanca karşılıklarında çoğunlukla Wilkens’in çevirisine sadık kalmakla birlikte bazı çeviriler anlama ve TDKAlmT’ye uygun olarak değiştirilmiştir. Metinlerin anlaşılır olması amacıyla eksik, tamamlanan veya düşen kısımları göstermek için kullanılan işaretler eklenmemiştir. Transkripsiyon sisteminde yer alan, metinlerin imla özelliğini gösteren ḍ ṭ ve ẓ gibi şekiller kullanılmamıştır. İkilemenin geçtiği bağlam alınırken anlaşılır bir bütün olmasına dikkat edilmiş, eksik veya tamamlanan kısım varsa yahut çok uzun bir cümle ise (…) ile tamamlanmıştır. İkilemeler genelde iki unsurdan oluşmakla birlikte üç unsurdan oluşanlar da mevcuttur. Örneğin; ezüg çınsız yarpsız “yalan, sahte, gerçekdışı” (BT 25: 0381-0382), buş- sıkıl- taŋıl“sıkışmak, sıkılmak, daralmak” (BT 25: 0565), tokı- toŋla- kına- “dövmek, kamçılamak ve cezalandırmak” (BT 25: 1047), yėg üstünki edgülüg “çok iyi ve sağlıklı” (BT 25: 3720). İkilemelerden uulsuz/ulsuz tüpsüz alkınçsız tüketinçsiz ise benzer anlamda olan iki ikilemenin sıralanmasıyla oluşan sıralı ikilemedir. Bazı ikilemelerde ikileme içinde ikileme görülmektedir. Örneğin; kal teltök bol- yaŋıl“şaşırmak ve yanılmak” (BT 25: 2806-2807) ikilemesinde ilk unsur olan kal teltök bol- içinde kal teltök “deli, kaçık” ikilemesi; ters azag nomlug tirtė “sapkın, kafir” (BT 25: 2824-2825) 9 10 11 12 13 14 15 16 Ingrid Warnke, “Fragmente des 25. und 26. Kapitels des Kšanti qïlγuluq nom bitig”, Altorientalische Forschungen, 10(1-2), (1983): 243-268. Wilkens, Das Buch von der Sündentilgung. Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig (Cilt I-II). Çağatay, “Uygurcada Hendiadyoinler”, 97-144. Serkan Şen, Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 2002). Mehmet Ölmez, “Eski Uygurca İkilemeler Üzerine,” 243-311. Mehmet Ölmez, Altun Yaruk III. Kitap (= 5. Bölüm) (Ankara: TDAD 1, 1991). Özlem Ayazlı, Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı (Ankara: Türk Dil Kurumu, 2016). Murat Elmalı, Daśakarmapathāvadānamālā, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin Tıpkıbaskı (Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016). Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology 503 Kşanti Kılguluk Nom Bitig’e Özgü İkilemeler ikilemesinin ilk unsuru ters azag nomlug içinde ise ters azag “yanlış, sapkın” ikilemesi vardır. Metinde tespit edilen iki örnekte ise ikinci unsurların satırın üstüne sonradan eklendiği görülmüştür. Örneğin; uzatı kişilerig ütlep eriglep katıglanturup ((tavranturup)) (BT 25: 3966) “ilham vermek, teşvik etmek” tınlıg uguşınıŋ yilikiniŋ ((kanınıŋ)) tatıgın tatmayın (BT 25: 3704) “ilik ve kan”. Bu durum ikileme unsurlarının birbirinden ayrılmadığını kanıtlar niteliktedir. İnceleme sırasında tespit edilen bazı ikilemeler tamamlama yapılmıştır. Tamamlanan ikilemelerin çoğu listeye dâhil edilmemiş fakat bu bölümde belirtilmesi uygun görülmüştür. [ada]k köŋülin asra sakınçın yėg baştınkı köŋülüg turgurup “aşağılık, olumsuz ve kötü düşünce” (BT 25: 0325) [1 kez], köŋülin köküzin amırtgurup t[urulturup] “yatıştırmak, teselli etmek, durultmak” (BT 25: 1691) [1 kez], armaksız[ın sönmeksizin ] “yorulmadan, durmadan” (BT 25: 0956-0957) [1 kez], (…) [erig]lep ütlep (…) “öğüt vermek, uyarmak, ders vermek” (BT 25: 1868-1869) [1 kez], “yılkı tėgli [er]mez yavız yollarta tugup “olumsuz ve kötü” (BT 25: 0312) [1 kez], [bagsı]z çugsız atlıg teŋri burhan kutıŋa yükünürmen bek “bağsız, kösteksiz” (BT 25: 1787) [1 kez], alku ugrın birikzün ya[kzun] “birleşmek, yaklaşmak” (BT 25: 1134) [1 kez], (…) [bütmek]i kanmakı bolzun “tatmin olma, kanma” (BT 25: 4426) [1 kez], yoğun ėrig savlar üze ėr[e ayıglayu] “yermek, kötülemek, hakaret etmek” (BT 25: 0309) [3 kez], agulug emgetmeklig köŋülüm üze birer k[or] kem kelmiş sayu yalar oot teg “zarar, hasar ve hastalık” (BT 25: 0068) [1 kez], bo nom erdinig boşgundaçı tutdaçı okıtaçı [okıtdaçı] “okumak ve okutmak” (BT 25: 0015-0016) [1 kez], (…) tit]dükde ertdük[de (…) “terk etmek, vazgeçmek, geçmek” (BT 25: 0909) [1 kez], y[ü]kü[nürbiz tuyunmış odunmış] atlıg teŋri burhan kutıŋa “uyanmış, aydınlanmış” (BT 25: 1985) [1 kez], ne üçün tėse[r tüp tüz adırtsız] köŋülin “dümdüz, ayrımsız” (BT 25: 3377-3378) [1 kez], nom[la]rıg unıtmadaçı [titmedeçi] bolayın “unutmak ve vazgeçmek” (BT 25: 4031) [1 kez], birerde agızınta oot yalını ü[nüp tulup] “çıkmak, dışarı vurmak” (BT 25: 0760) [1 kez], üz b[oz öç] kek köŋülüg şeşmek yörmek (…) “kin, nefret, öç” (BT 25: 1526) [1 kez], alku üzlüg [bozlug öçlüg keklig köŋülümüz] ni kėterü tarkaru “kinli, öfkeli, nefret dolu” (BT 25: 1645-1646) [1 kez], öz öz tėrinleriniŋ kuvraglarınıŋ yarukları yaşukları yaruyu yaşuyu ü[stelü (…) “parlamak ve çoğalmak” (BT 25: 1798) [1 kez], etözüg köŋül[üg yumak] arıtmaklıg bürtmek[lerig] özin uzatı bürteyin “yıkama, arıtma” (BT 25: 3773) [1 kez]. Tamamlanan ikilemelerde; sadece birkaç harf tamamlama ise ve kelimenin ne olduğu açıkça anlaşılıyorsa listeye alınmıştır. Örneğin; [ö]lütçi yititçi “katil” (BT 25: 0528) [1 kez], samantabadre puik[en] “Buda’nın sağ kolu, temel kanunların efendisi” (BT 25: 1317) [2 kez], tugm[aklıg] ölmek[lig] “doğum ölüm, samsara” (BT 25:1072) [2 kez]. bir kün ıdok ordosınta aroklap yatur erken “dinlenmek, yatmak” (BT 25: 0046) [2 kez], busuşlug emgekligin tegürü ėltip “ulaştırmak, götürmek; refakat etmek” (BT 25: 0585) [1 kez] ve bo közünür üdte yene tugguluk kurug asıgsız kemişü ıdıp “reddetmek, vazgeçmek” (BT 25: 0651) [1 kez] kelime grupları ise her bir unsur cümle içinde farklı ulaç eki aldığı için listeye dahil edilmemiştir. 504 Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology Mehmet Ölmez, Simge Sevim Metinde ikilemeyi andıran ilkisiz uzun “başlangıcı olmayan ve uzun” (BT 25: 0688), baş otra adak “baş, orta, ayak” (BT 25:0254), etöz til köŋül “vücut, dil ve gönül” (BT 25: 0464), öŋdünki kėdinki küntünki tagtınkı “doğudaki, batıdaki, güneydeki, kuzeydeki” (BT 25: 27022703), şikşamanė şarmirė şarmaranç “öğrenci, erkek mürit ve kadın müritler” (BT 25: 1941) gibi kelime grupları, aynı kavram alanından kelimelerin örnek olarak sıralanmasıyla oluştuğu için ikileme olarak alınmamıştır. ayı ked “çok” (BT 25: 1048) [1 kez] ikilemesi için ise kararsız kalınmış fakat UW NB II.2’de ikileme olarak gösterildiği için listeye dâhil edilmiştir.17 Tespit edilen ikilemelerin çoğunluğu metinde bir kez geçmiş olup en çok rastlanan ikilemeler ise köŋülçe tapça “arzuyla ve istekle” (BT 25: 0647) [10 kez] ve edgü ögli ayıg ögli“ iyi ve kötü kalpli” (BT 25: 0254-0255) [9 kez] ikilemeleridir. katıg çike “katı ve sert” (BT 25: 0400) [1 kez] ikilemesinde ise çike kelimesine ilk kez bu metinde rastlanmıştır. İkilemeler aç saran “açgözlü ve cimri / gierig und geizig” aç saran köŋülüg titü umadın (BT 25: 0768) [ 1 kez] açın- todgur- “beslemek, doyurmak / versorgen und sättigen” yene yılkı ajunınta tüştüklerinte edgü yėzgü üze açınıp todgurup (BT 25: 2157) [1 kez] açmak usmak “açlık ve susuzluk / Hunger und Durstigsein” prėtlarnıŋ açmak usmak (…) üze çulup buşrulup (BT 25: 3568) [3 kez] adalıg kadag “tehlikeli ve günahkâr / Gefährdung und Sündhaft” adalıgın kadagın köŋülin uzatı bilelim (BT 25: 3828) [1 kez] adınsıg karşı “başka, karşı, aksi, ters / Gegenteiliges” tınlıglar bodisatavlarnıŋ yarlıgınça ėyin bolup adınsıg karşı (…) (BT 25: 4178) [1 kez] agıt- yitür-18 “(gönlünü) çevirmek ve kaybetmek / aufgeben und verlieren” bo kėrtgünç könülümni agıtmayın yitürmeyin (BT 25: 0358) [1 kez] agrıg sızlag “ağrı sızı / Schmerz” yip ışıg tartar teg agrıg sızlag yorıyur (BT 25: 0566) [1 kez] 17 18 Klaus Röhrborn, Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, ‒ Neubearbeitung ‒ II. Nomina-Pronomina-Partikeln. Band 2: aş ‒ äžük. (Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2017) 81. BT 25 (Wilkens, 2007:74) ve UW NB I.1’de (Röhrborn, 2010:24) ėtür- olarak okunan kelime yitür- olarak değiştirilmiştir. Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology 505 Kşanti Kılguluk Nom Bitig’e Özgü İkilemeler akıltur- yad- “akıtmak ve yaymak / ausströmen lassen und verbreiten (Vighuṣṭaśtrī: Buddhaname)” yükünürmen edgüsin edremin akılturdaçı yadtaçı atlıg teŋri burhan kutıŋa (BT 25:1785) [1 kez] alkugun barça kalısız “bütün, tamamen, hepsi / alle insgesamt, restlos” alkugun barça kalısız öçzünler arızunlar (BT 25: 0861) [1 kez] amra- sakın- “sevmek ve düşünmek / lieben und denken” kamag ulug bodisatavlarnıŋ tınlıglarıg amramakı sakınmakı ögnüŋ kaŋnınta artok erür tėp (BT 25: 0302) [1 kez] amtı tėmin “şimdi, demin / jetzt sogleich” amtı tėmin yaŋırtı tuyunup odunup (BT 25: 0852) [1 kez] anuk bar “hazır, var / bereit” tamuta barçaka bo ayıg kılınçlıg ülüş anuk bar erür (BT 25: 2203-2204) [1 kez] apıt- yupat- “gizlenmek, saklanmak / (sich) verbergen” kentü özin apıtu yupatu umadın (BT 25: 0053) [1 kez] ar- emgen- “yorulmak ve zahmet çekmek / müde sein und müde abplagen” sėzik köŋül öritip ardım emgentim tėp tėyü yarlıkamazunlar (BT 25: 0633) [1 kez] ar- ermegür- “yorulmak / müde sein” yene artokrak arıp ermegürüp (BT 25: 0842) [1 kez] artamak ertmek “yok olma, ölme, geçip gitme / Vergehen” terk tavrak ürlüksüz törö ėyin artamak ertmekke kelip (BT 25: 0579) [1 kez] artat- sı- “(dini emir ve yasaklar için) bozmak ve kırmak / (Gebote) verletzen und brechen” üç törlüg (…) artatmadın sımadın (BT 25: 4008) [1 kez] artok üküş “çok, fazla / mehr” belgürtmelerte artok üküş kalp sakışı üze (BT 25: 2141) [1 kez] asankė nayut “sayısız, sayılamayacak kadar çok / unzähligen” asankė nayut sanınça tınlıglar (BT 25: 0034) [2 kez] 506 Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology Mehmet Ölmez, Simge Sevim av- kel- “kuşatmak; etrafına toplanmak, birikmek / wimmeln” telim üküş kurtlar avıp kelip (BT 25: 0077) [1 kez] avant tüş “sebep ve sonuç / Ursache und Wirkung” yme bo avant tüş tözlüg nomlarnıŋ kölige teg yaŋku teg erdüki üze (…) (BT 25: 0511) [1 kez] ayı ked “çok / sehr” açıg emgekin ayı ked emgen- (…) (BT 25: 1048) [1 kez] ayıg kılınç buyan “günah ve sevap / Sünde und Verdienst” yme bo ayıg kılınçlı buyanlınıŋ avantınıŋ tüşiniŋ tugruşmakları üze (BT 25: 2872) [2 kez] azkıya yukakıya “azıcık, küçücük / ganz klein und gering” edgü ögli köŋüli olarnı üze azkıya yukakıya bolur (BT 25: 0295) [1 kez] azlan- yapşın- “imrenmek, yapışmak / begehren und haften” negülük ol maŋa bo çöpik yavız üdke koluka azlanıp yapşınıp (BT 25: 0642) [1 kez] bar- teg- “varmak, ulaşmak / hingehen und ankommen” öz sakınçın ol kişilerke barıp tegip (BT 25: 1190) [1 kez] boşgutlug boşgutsuz “eğitim gören kişi ve artık eğitime ihtiyacı olmayan kişi, öğrenci ve usta / mit Belehrung (Skt. śaikṣa) = Schüler und ohne Belehrung (Skt. aśaikṣa) = Meister” boşgutlug boşgutsuz toyınlarnıŋ edgülüg edremlig yıdların uzatı yıdlalım (BT 25: 3657-3658) [1 kez] busuşlug emgeklig “sıkıntı, keder, üzüntü / Kummer und Schmerz” busuşlug emgekligin tegürü ėltip (BT 25: 0585) [1 kez] buş- sıkıl- taŋıl- “sıkışmak, sıkılmak, daralmak / sich bedrängt fühlen” tın buşup sıkılıp taŋılıp (BT 25: 0565) [1 kez] büt- tüket- “bitmek, tüketmek / sich erfüllen und beenden” iki sakınçı. büte tüketser (BT 25: 1170) [6 kez] Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology 507 Kşanti Kılguluk Nom Bitig’e Özgü İkilemeler çıgay emgeklig “fakir ve sıkıntılı, dertli / arm und leidend” çıgay emgeklig bolmışları közünür (BT 25: 0530-0531) [1 kez] çınsız kėrtüsüz “yalan yanlış / unwahre” tokuzunç kayu sözlegülük savlarda çınsız kėrtüsüz savlıg bolmak (BT 25: 2193-2194) [1 kez] çiŋle- bışgur- “(yemek) pişirmek / dünsten, kochen” tıŋlıglarıg çiŋlemiş bışgurmış (…) sögülmiş yıdlarıg yıdlamalım (BT 25: 3632) [1 kez] çuŋ koŋragu “çan, zil, çıngırak / Glocke, Schelle” çuŋ koŋragu labay kövrüg kim sır (…) (BT 25: 3583-3584) [1 kez] edgü asıglıg “iyi, faydalı, yararlı / Der mit gutem Nutzen” yükünürbiz edgü asıglıg atlıg teŋri burhan kutıŋa (BT 25: 2459) [1 kez] edgü ögli ayıg ögli “iyi ve kötü kalpli / Gute und Böse” başta otra adakta olurdaçı edgü ögli ayıg ögliler üçün (BT 25: 0254-0255) [9 kez] elvir-19 buş- “(aklı) karışmak, delirmek / verwirrt sein” ögi biligi elvirip buşup (BT 25: 2941) [1 kez] emgek sıkıg “dert, sıkıntı / Leid, Not” emgekke sıkıgka teggülük erip inçip (BT 25: 0532) [2 kez] emgen- katıglan- “acı çekmek ve gayret etmek / sich plagen und anstrengen” altı kırkınç emgendeçi katıglandaçı edgülük işlerke ėyin ögirdeçi küç bėrdeçiler (BT 25: 3039-3040) [2 kez] emgen- sıkıl- “eziyet çekmek, sıkılmak / leiden” körü tükettükte emgenip sıkılıp (BT 25: 0412) [1 kez] emget- sık- “eziyet veren, yaralayıcı / verletzend” olar neçe katıg çike emgetteçi sıkdaçı savlarıg sözleser (BT 25: 0400) [1 kez] 19 BT 25’te (Wilkens, 2007:232) alvır- olarak yer alan kelime UW NB I.1’e (Röhrborn, 2010:54, 134) göre elvirolarak değiştirilniştir. 508 Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology Mehmet Ölmez, Simge Sevim emgetiş- tokış- “karşılıklı eziyet vermek ve dövüşmek / sich gegenseitig quälen und schlagen” birtemleti yene altı yollarta açıg tarka emgekler üze emgetişmezünler tokışmazunlar (BT 25: 1599-1600) [1 kez] et teri “et ve deri / Fleisch und Haut” telim üküş kurtlar avıp kelip etimin terimin isirmekleri sormakları üze (BT 25: 0077) [1 kez] etöz et “vücut ve et / Körper und Fleisch” olarnıŋ etözlerin etlerin (…) (BT 25: 3494) [1 kez] etöz körk “vücut, beden, görünüş, şekil / Körper und Gestalt” meniŋ bo etözümin körkümin tuta (BT 25: 0781-0782) [1 kez] etöz isig öz “vücut, canlı / Körper, Leben” bo etözüg isig özüg titip ıdalap (BT 25: 0349) [2 kez] evdi- al- “toplamak, almak; karşılaştırmak / sammeln lassen, annehmen” ulug agılık nomlarda evdip alıp bütürmiş (BT 25: 1517) [4 kez] evdit- yıgtur- “toplatmak, yığdırmak / sammeln lassen” tolp taitsoki ulug agılıg nomta evditip yıgturup yaratdurmış kılturmış erür (BT 25: 0030) [1 kez] ezüg çınsız yarpsız “yalan, sahte, gerçek dışı / falsch und unwirklich” tınlıglı idişli yėrtinçüler yme ezüg çınsız yarpsız erürler (BT 25: 0381-0382) [1 kez] 20 ėrig yogun “kaba / grob” ėrig yogun kalvag yėp etöziŋe teŋlep (BT 25: 0592) [1 kez] ėrinçket- tsuyurkat- “pişman olmak, üzüntü duymak / bereuen” eŋitü yükünü ėrinçketü tsuyurkatu ökünü bilinü teginürbiz (BT 25: 1084-1085) [1 kez] ėrmek ayıglamak “yerme, kötüleme, hakaret etme / Beleidigung, Schmähung” barça yavız köŋülin adınlarnıŋ edgüsin ėrmek ayıglamak ugrınta tėtir (BT 25: 0851) [1 kez] 20 BT 25 (Wilkens, 2007:90) ve OTWF’de (Erdal, 1991:200) eyrig, diğer çalışmalarda irig olarak okunan kelime; UW NB II. 2 göz önüne alınarak (Röhrborn, 2017:352) ėrig olarak değiştirilmiştir.. Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology 509 Kşanti Kılguluk Nom Bitig’e Özgü İkilemeler ės- tit- “azaltmak, vazgeçmek / reduzieren und aufgeben” edgülüg yıltızların ėsmezler titmezler (BT 25: 3394) [1 kez] ıçan- saklan- “dikkatli olmak / sich hüten” inçip bo munı teg yėg kudıkı bolguluk savlarka ėrteken ıçanıp saklanıp (BT 25: 2168) [1 kez] ıd- kemiş- “vazgeçmek ve reddetmek / aufgeben und verwerfen” tüşin ıdıp kemişip (BT 25: 0613) [1 kez] ınan- yükün- “inanmak, secde etmek, ululamak / Zuflucht nehmen und sich verneigen” alku kamag tınlıglar üçün ınanu yükünü teginürbiz (BT 25: 0263) [3 kez] ır takşut “şarkı / Gesang” ır takşut ünlerig eşidtürürler (BT 25: 1453) [1 kez] içger- tut- “benimsemek, içselleştirmek, kabullenmek / sich annehmen” ilinmeksiz yapşınmaksız köŋülin teriŋde teriŋ nomka kirip alkunı içgerip tutup (BT 25: 3419) [1 kez] iglig tapsızlıg “hasta / krank” yorımak üze azkıya teŋinçe iglig tapsızlıg boltukta (BT 25: 0666) [1 kez] ikirçgü sėziklig “şüpheli / zweifelnd, zweifel habend” ikirçgü sėziklig kişiler mürki biligsiz üze ataguluk bolurlar (BT 25: 0534) [1 kez] ilinmek bodulmak “bağlanma, yapışma / Haften und Leidenschaft” burhan bahşıta ilinmek bodulmak üze (BT 25: 0433) [1 kez] isig kuyaş “sıcak ve güneş (~güneşli) / heiß und sonn” yene isig kuyaş üdlerde agır kürkde ulatı kalın tonlarıg kedtükte olarnıŋ emgeki busuşı teriŋ bolur (BT 25: 0571) [1 kez] isirmek sormak “kemirme ve içine çekme, kuvvetle emme / Benagen und Aussaugen” etimin terimin isirmekleri sormakları üze inçe kaltı (BT 25: 0077-0078) [1 kez] 510 Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology Mehmet Ölmez, Simge Sevim işle- bul- “bir işi kararlılıkla yürütmek, bir şeyi çaba ile elde etmek / zu betreiben und zu erlangen” bo savlar neŋ öz köŋülçe karışmak yarışmalaşmaklıg üze işlegülük bulguluk ermez (BT 25: 2132) [1 kez] kal teltök esrök “deli, kaçık / verrückt” kal teltök esrök teg bolup (BT 25: 2941) [2 kez] kal teltök bol- yaŋıl- “şaşırmak ve yanılmak / irre werden und sich täuschen” burhan kutın bulgınçakategi ikileyü takı kal teltök bolup yaŋılıp (BT 25: 2806-2807) [1 kez] kalısız tükel “tamamen, bütün, hepsi / restlos und gänzlich” tuyguluk nomlarıg kalısız tükel bilü yarlıkamakları üze (BT 25: 0458) [1 kez] katıg çike “katı ve sert / hart und harsch” olar neçe katıg çike emgetteçi sıkdaçı savlarıg sözleser (BT 25: 0400) [1 kez] katıglantur- tavrantur- “ilham vermek ve teşvik etmek / anspornen und ermutigen” uzatı kişilerig ütlep eriglep katıglanturup tavranturup (BT 25: 3966) [1 kez] katılışmaksız bulgaşmaksız “katıksız, karışık olmayan / Unvermischt und Nichtverwirrt” katılışmaksız bulgaşmaksız köŋülüg (BT 25: 3226-3227) [1 kez] katnayu yene “yine, tekrar, yeniden / erneut, nochmals” katnayu yene bir uçlug köŋülin bėş tilgenimin yėrke tegürüp (BT 25: 1275) [1 kez] kavışmak adrılmak “kavuşmak ve ayrılmak / Vereinigung und Trennung” kavışmakları adrılmakları tümen öŋi bolur (BT 25: 0520) [2 kez] keçmek tegmek “geçme ve ulaşma / Übersetzen und Hinübergelangen” nirvanlıg ıntın kıdıgka keçmekleri tegmekleri üçün ugrayu (BT 25: 0636) [1 kez] kėmi köprüg “gemi ve köprü / Schiff und Brücke” yorıguluk barguluk kėmi köprüg boltaçılar üçün (BT 25: 1289) [1 kez] kėŋet- boşun- “(ömrü) uzatmak ve serbest olmak, kurtulmak / (das Leben) verlängern und sich befreien” netegin kentü özüm kėŋetgeli boşungalı ugay biz (BT 25: 2896-2897) [1 kez] Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology 511 Kşanti Kılguluk Nom Bitig’e Özgü İkilemeler kėŋürü aça yada “ayrıntılı, bütünüyle, açarak, yayarak / ausführlich” kşanti kılguluk nom bitigig kėŋürü aça yada okıtgu üçün (BT 25: 2059-2060) [3 kez] kėrtgün- tegin- “inanmak ve kabul etmek / an (etwas) glauben und es hinnehmen” asıg tuso kılu yarlıkamışların yme ök kėrtgünmedin teginmedin (BT 25: 0308) [1 kez] kėrtgün- umun- “inanmak ve güvenmek / glauben und vertrauen” bir uçlug köŋülin kėrtgünüp umunup (BT 25: 0338-0339) [1 kez] kėter- tarkar- “gidermek, uzaklaştırmak / beseitigen” köŋülümüzni kėterü tarkaru öçürü amırtguru yarlıkazunlar (BT 25: 1646) [1 kez] kıl- belgürt- “yaratmak, üretmek ve oluşturmak / schaffen und hervorbringen” yıl sanı üze kılmış belgürtmiş (BT 25: 2140) [1 kez] kılınç çarit “iş, fiil, icraat, davranış / Taten und Wandel” bo alku tınlıglarnıŋ kılınçları çaritları yintem bir teg ermez üçün (BT 25: 0515) [1 kez] kırı luvlan “anlamsız / sinnlos” yalŋuz kentü özi ök kurulup kırı luvlan erür ermez (BT 25: 0741) [1 kez] kısur- kısga kıl- “kısaltmak / verkürzen” yaşaguluk yaşın kısurup kısga kılıp (BT 25:0394-0395) [1 kez] ki lug tėgme at bitig “başlık listesi, isimler listesi, kitap listesi, dini kitaplar listesi / Titelverzeichnis, Kanonkatalog und (Werk-)Titelverzeichnis” tolp taitsoki ulug agılık nomnuŋ ki lug tėgme at bitiglerin tutdurup (BT 25: 0130) [1 kez] korlug kunçlug “zarar, hasar / Schäden” üküş telim kişilerig korlug kunçlug kılıp (BT 25: 0069) [1 kez] köŋülçe tapça “arzuyla ve istekle / nach Wunsch” savlarım barça köŋülçe tapça ėnç esen ermişimizke (…) birök tavranmasar katıglanmasar biz (BT 25: 0647) [10 kez] 512 Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology Mehmet Ölmez, Simge Sevim kör- eşid- “görmek duymak / sehen und hören” alp uguluk körmegülük eşidmegülük ülgüsüz üküş emgek tüşlüg tıltaglarıg kıltım erser (BT 25: 1077) [1 kez] kör- sakın- “bakıp düşünmek, dikkatlice incelemek / betrachten und erwagen” muntag körü sakınu tükettükde birök olar emgek teginmiş (BT 25: 1188) [1 kez] kudıkı asrakı “alçak, düşük / Niedrig” kudıkı asrakı yavız yavlaklarka umug ınag bolup (BT 25: 0398-0399) [3 kez] kurug asıgsız “faydasız, boş, nafile / nutzlos” bo közünür üdte yene tugguluk kurug asıgsız kemişü ıdıp (BT 25: 0651) [1 kez] kut kol- küsüş örit- “şans dilemek, istekte bulunmak / Heil erflehen und den (Gelübde) wunsch wünschen” kut kolu küsüş öritü teginürmen (BT 25: 0237) [1 kez] kut kolunmak küsüş küsemek “şans dileme, istekte bulunma / Heil erflehen und den (Gelübde) wunsch wünschen” kayu kut kolunmak küsüş küsemekim bodisatavlar (…) (BT 25: 1132) [1 kez] küse- kut kolun- “istemek, kurtuluş için yalvarmak / wünschen, Heil erflehen” küseyü kut kolunu teginirmen (BT 25: 1233) [1 kez] küsüş köŋül “istek, gönül, arzu / Wunsch” bo {köŋülümdeki} küsüşüm köŋülümtegiçe bolup (BT 25: 3699) [2 kez] mürki biligsiz “aptal ve cahil / dumm und unwissend” ikirçgü sėziklig kişiler mürki biligsiz üze ataguluk bolurlar (BT 25: 0535) [1 kez] narakapalakė rakşaz “cehennem bekçisi, kötü yaratık, insan yiyen şeytani varlık / Höllenwächter und rākṣasa” narakapalakė rakşazlarnıŋ boşumadın kėŋürü ıdmadın turmışları közünür (BT 25: 2934-2935) [1 kez] oonguluksuz yaşguluksuz “gizlenemeyen, saklanamayan / sich nicht verbergen und können” oonguluksuz yaşguluksuzka tegip (BT 25: 0053) [1 kez] Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology 513 Kşanti Kılguluk Nom Bitig’e Özgü İkilemeler öçür- amırtgur- “söndürmek, yatıştırmak / auslöschen und beruhigen” köŋülümüzni kėterü tarkaru öçürü amırtguru yarlıkazunlar (BT 25: 1646) [1 kez] öl- ert- “ölüp gitmek / sterben” olar ölmiş ertmiş künte ötrü yene sėzik köŋül öritip (BT 25: 0604) [1 kez] ölütçi yititçi21 “katil / Mörder” ölütçi yititçi kişiler kısga yaşlıg bolgu erip (BT 25: 0528) [1 kez] öŋre ėrterek “önceden, eskiden / früher” öŋre ėrterek ök ölgüm eryük (BT 25: 0669) [1 kez] ördek kaz “yaban ördeği ve yaban kazı / Wildente und Wildgänse” barça ördekler kazlar belgürtüp (BT 25: 1451) [1 kez] örit- turgur- “oluşturmak, meydana getirmek / hervorbringen” kamag edgülerig öritip turgurup (BT 25: 3418) [1 kez] övkelig keklig “öfkeli / zornig” övkelig keklig köŋüli turup (BT 25: 0293-0294) [1 kez] rasayan tatıg “iksir / Rasāyana-Elixier” nomlug rasayan tatıgıg bolup (BT 25: 2713) [2 kez] saç- yad- “saçmak, yaymak / verbreiten, ausbreiten” alku tınlıglarka kėŋürü saçgalı yadgalı şastr nomlarıg ötgürmiş (BT 25: 0132) [1 kez] saçok yaŋlok “dağınık, dikkatsiz / Zerstreut” birök kim kayu kişiler saçok yaŋlok köŋülin erser (BT 25: 0826) [1 kez] samantabadre puiken “Buda’nın sağ kolu, temel kanunların efendisi / Samantabhadra” samantabadre puiken bodisatav teg nom üçün etözlerin köyürdeçi bolzunlar (BT 25: 1317) [2 kez] seçilmiş ünmiş “seçilmiş ve yükselmiş / auszeichnet und hervorragt” beki katıgı üze seçilmiş ünmiş (BT 25: 3175) [1 kez] 21 BT 25 (Wilkens, 2007:86) ve OTWF’ de (Erdal, 1991:115) yėtitçi olarak okunan kelime yititçi olarak değiştirilmiştir. 514 Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology Mehmet Ölmez, Simge Sevim sevmek amranmak “hoşlanma, sevme / Liebes-, mit Liebe” sevmek amranmaklıg (…) (BT 25: 1832) [1 kez] sėzik sakıg “şüphe, kaygı, endişe / Zweifel” ikinti sėzikig sakıgıg tarkarmaklıg bölök alku tınlıglar ikirçgü sėziktin öŋi üdrülmeyük (BT 25: 0505) [1 kez] sėzik sakınç “şüphe ve düşünce / Zweifel und Grübelei” sėzikig sakınçıg yokaddurmasar biz neteg bolgay (BT 25: 0339) [1 kez] sėzik yaŋılmak “şüphe ve hata / Zweifel und Irrtum” ol sėzikleri yaŋılmakları ugrınta üç yavlak yolta tüşerler (BT 25: 0617-0618) [1 kez] sėzin- ıçan- “sakınmak ve dikkat etmek / sich hüten und in acht nehmen” çın kėrtü sėzingülük ıçanguluk bolgaylar (BT 25: 0334) [1 kez] sık- emget- “sıkmak, eziyet etmek / quälen und peinigen” öz etözlerin sıkgu emgetgü negü erki tėp sözlep (BT 25: 0596) [2 kez] sız- öç- “erimek ve sönmek, eriyip kaybolmak / schmelzen und verlöschen” alku ayıg kılınçlıg tıdıgları barça sızıp öçüp (BT 25: 2311-2312) [1 kez] sök-22 tuta- “sövmek, yermek, hakaret etmek / verfluchen und verächtlich machen” terkin tavratı olarnı söküp tutap (BT 25: 0772) [1 kez] stup virhar “tapınak, manastır; Buda’ya ait eşyaların saklandığı ibadet yeri / Stūpa und Kloster” stupka virharka kirip (BT 25: 0826-0827) [1 kez] su süt “su ve süt / Wasser und Milch” alkugun barça suvlı sütli teg tüz baz bolup (BT 25: 1602) [2 kez] sukançıg edgü “harika ve güzel / wunderbar und gut” kamag teŋrilerniŋ sukançıg edgü ton kedimleriniŋ bürtüglerin uzatı bürtelim (BT 25: 3764) [1 kez] 22 BT 25’te (Wilkens, 2007:102) sög- olarak yer alan kelime OTWF’de olduğu gibi (Erdal, 1991:270) sök- olarak değiştirilmiştir. Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology 515 Kşanti Kılguluk Nom Bitig’e Özgü İkilemeler sukançıg körkle “sevgili, sevimli, güzel; Buda’nın isimlerinden biri / Liebliche, (Sulocana = Buddhaname)” yükünürbiz sukançıg körkle közlüg atlıg teŋri burhan kutıŋa (BT 25: 1986) [1 kez] suvı- sıka- “yıkayıp sıvazlamak / (jemanden) baden und massieren” etözlerin tüze suvıp sıkap (BT 25: 1191) [1 kez] şeşmek yörmek “çözüm, çare / Lösung, Auflösung” üz boz öç kek köŋülüg şeşmek yörmek kėtermek tarkarmak ıdok nomnuŋ tözin ukıtdaçı bėşinç ülüş nom tükedi (BT 25: 1526) [1 kez] taitsoki ulug agılık nom “kitap, büyük hazine, Budizm külliyatını oluşturan üç tür kitap / Das Buch, Großes Schatzhaus, scil. das Tripiṭaka; scil. der buddhistische Kanon" tolp taitsoki ulug agılık nomlarda evdip alıp bütürmiş (BT 25: 2035) [6 kez] talula- altur- “seçmek / auswählen und (Schriften) heranziehen lassen” kşanti kılguluk nom bitiglerig talulap alturup (BT 25: 0134) [1 kez] tarı- ek- “ekmek, dikmek, tohum ekmek / säen” öŋre kılmış kılınçnıŋ tarımış ekmiş tavarnıŋ tüşin utlısın bilmedin (BT 25: 0537) [1 kez] tart- ozgur- “çekmek, kurtarmak / herausziehen und retten” olarnı emgeklerintin tartıp ozgurup (BT 25: 0414) [5 kez] tartıl- oz- “dışarı çıkarılmak ve kurtulmak / sich herausziehen und befreien” üç yavlak yollartın özin tartılgalı ozgalı (BT 25: 3454) [1 kez] tavış tuvuş “gürültü / zischendes, Geräusch” taştırtın bir tavış tuvuş ün eşidilti (BT 25: 0047) [1 kez] tayan- tüş- “dayanmak, destek almak / sich stützen” kayuka erser tayangusın tüşgüsin arıtı bilinmez ukunmaz (BT 25: 2925) [1 kez] tegin- bışrun- “kabul etmek, hissetmek, farkına varmak /empfinden, (etwas geistig) kultivieren, meditativ betrachten” on törlüg tegingülük bışrunguluk dyanlarıg (BT 25: 1335) [1 kez] 516 Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology Mehmet Ölmez, Simge Sevim tek ançak “tek, ancak, sadece, yalnızca / nur, lediglich” tek ançak bir kşanda bir kezde bir koluda bir muhrutta bir künte bir ayta (…) (BT 25: 0819) [1 kez] teŋri arji “ tanrı ve ermiş / Gott und Seher” kim kamag tıŋlıglarnıŋ küsüşleri sakınçları köŋülleri ėyin bützün kanzun ançulayu teŋrilerde arjilarda (BT 25: 0491) [1 kez] teŋsiz tüzsüz “benzersiz, eşsiz / ungleich” teŋsiz tüzsüz kılık erig üze men meniŋlig köŋülüg turgurup (BT 25: 1055) [1 kez] tepremek kamşamak “hareket etme, sallanma, yerinden oynama / Bewegung” bėş törlüg buyanlar üze tüzüglüg ögrünçülügin yorımak barmak tepremek kamşamak evrilmek tegzinmekte (…) (BT 25: 0646) [1 kez] ters azag nomlug tirtė “sapkın, zındık / die Häretiker, die tīrthikas” bek katıg köŋüllerin alku şimnularka ters azag nomlug tirtėlarka buzgalı artatgalı (BT 25: 2824-2825) [2 kez] ters nomlug tirtė “sapkın, zındık / die Häretiker, die tīrthikas” alku ters nomlug tirtėlarıg adak asra kılıp (BT 25: 1284-1285) [1 kez] tıdıglıg adalıg “engelli, engellenmiş / Behinderungen” alku tıdıglıg adalıg savlarıg turgurup (BT 25: 0735) [1 kez] tıdıglıg köşiklig “engelli, örtülü, gizli, kapalı / hinderlich und verhüllend, mit Hemmnissen und Verhüllungen” kayu neçe tıdıglıg köşiklig ülgüsüz üküş ayıg kılınçlarım bar ermiş erser (BT 25: 0859) [1 kez] tıdıl- köşitil- “engellenmek, mâni olunmak / behindert werden” anın nomta üküş tıdılurlar köşitilürler (BT 25: 0507) [1 kez] tıdıl- üzül- “engellenmek, tutulmak / behindert und abgehalten” ötrü kılınçlıg tıdıg tutug üze tıdılıp üzülüp (BT 25: 0333) [1 kez] tın- seril- “dinlenmek, istirahat etmek, nefeslenmek / sich ausruhen” edgü nomta bışrunu ögretinü ikileyü takı ançakıya erser yme tınalım serilelim tėp tėmezünler (BT 25: 0659) [1 kez] Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology 517 Kşanti Kılguluk Nom Bitig’e Özgü İkilemeler tilin- tegzin- “dönüp dolaşmak / sich drehen” burhannıŋ yarlıgıŋa karışmak üze anın üç yavlak yolta tilinip tegzinip (BT 25: 0680) [1 kez] titilmez tegşilmez “vazgeçilmez ve değişmez / unaufgebbar und unveränderlich” titilmez tegşilmez ürlüklüg tėgüçi adın savlar köligeli yaŋkulı teg (BT 25: 2877) [1 kez] tokı- toŋla- kına- “dövmek, kamçılamak ve cezalandırmak / schlagen, peitschen und bestrafen” yene adınlarnıŋ etözin tokıp toŋlap kınap (BT 25: 1047) [1 kez] tözün yavaş “asil ve uysal / edle und sanfte” tözün yavaş edgü savlar (…) (BT 25: 0236) [1 kez] tugmaklıg ölmeklig “doğum ve ölüm; doğum ölüm döngüsü, dünya / zum Geborenwerden und Sterben gehörig (Skt. saṃsāra)” tugmaklıg ölmeklig taloyka kirdimiz erser (BT 25:1073) [2 kez] tumlug buzlug “soğuk ve buzlu / kalte und eisige” tumlug buzlug üdlerde inçip karzta ulatı yoğun tonlarıg kedtükte (BT 25: 0568) [1 kez] tusola- kergekle- “yararlı ve gerekli olmak / nützlich und notwendig sein” (…) yėrtinçüde belgürmişin ök tusolayu kergekleyü ermez (BT 25: 1158) [1 kez] tut- boşgur- “tutup kavramak ve öğretmek / halten und lehren” bo nom erdinig tutar boşgurur okıyur sözleyür erken (BT 25: 0546-0547) [1 kez] tutmak içgermek “tutup kendine çekmek, içine almak / Umfassen und Ansichziehen” edgü ögli yarlıkançuçı köŋül üze tutmak içgermeklerin teginip (BT 25: 1675) [1 kez] tuyuntur- oduntur- “hissettirip uyandırmak, hissettirip aydınlatmak / erleuchten und wachrüttein, zur Erleuchtung bringen” alku kamag tınlıglarıg alkunı barça tuyunturu odunturu yarlıkazunlar (BT 25: 0487) [1 kez] tülüklüg küçlüg küsünlüg “güçlü, kuvvetli / Macht und Kraft” yükünürbiz ulug tülüklüg küçlüg küsünlüg atlıg bodisatav kutıŋa (BT 25: 3545) [1 kez] 518 Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology Mehmet Ölmez, Simge Sevim türklüg küçlüg “kuvvetli ve güçlü / Mächtiger und Kräftiger” yükünürbiz türklüg küçlüg teŋri burhan kutıŋa (BT 25: 3073) [1 kez] umug urunçak “umut ve teminat / Hoffnung und Pfand” alku kamag bodisatavlarka mahasatavlarka umug urunçak tutuzu teginürbiz (BT 25: 4162) [1 kez] umunmak kėrtgünmeklig “güven ve inanç / zum Hoffen und Glauben gehörig, des Hoffens und Glaubens” umunmak kėrtgünmeklig nom kapıgıŋa uçuz oŋay kirgeli bulgay (BT 25: 0330-0331) [2 kez] unıt- ırat- “unutmak ve uzaklaştırmak / vergessen” bo küsüşüg sakınçıg unıtu ıratu yarlıkamazunlar (BT 25: 2223) [1 kez] utlısız törösüz “nankör ve yaramaz, terbiyesiz / undankbar und unartig” yene ög kaŋ ogulnuŋ kıznıŋ utlısız törösüz kılmışın kördükte (BT 25: 0293) [1 kez] utunçsuz yėgedinçsiz “yenilmez, mağlup edilmez / Unbesiegbarer” yükünürbiz utunçsuz yėgedinçsiz atlıg teŋri burhan kutıŋa (BT 25: 1913-1914) [1 kez] uulsuz/ulsuz tüpsüz alkınçsız tüketinçsiz “dipsiz, sonsuz, tükenmez / maßlos und unendlich” uulsuz tüpsüz alkınçsız tüketinçsiz üstün kök kalık yüüzinteki (…) (BT 25: 0260) [3 kez] uzatı meŋün “her zaman, daima, sonsuz / stets, auf ewig” burhan erdini kutıŋa uzatı meŋün turdaçı alku kamag nomlarda arıg süzök tözi üze (BT 25: 0461) [1 kez] ürtüg köşik “örtü, perde / Bedeckung und Verhüllüng” yükünürbiz ürtügüg köşiküg kemişmiş atlıg bodisatav kutıŋa (BT 25: 2537-2538) [1 kez] ütleş- erigleş- “öğütleşmek, birbirlerine karşılıklı öğüt vermek, birbirlerini karşılıklı uyarmak / sich gegenseitig ermahnen, sich gegenseitig beraten” ulug kuvrag bökünki kün üze yintem ütleşü erigleşü (BT 25: 0657) [1 kez] yaŋlok tetrülmek “yanlış, hatalı düşünce / irrige Fehleinschätzung” yaŋlok tetrülmekig öritürler (BT 25: 0556-0557) [1 kez] Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology 519 Kşanti Kılguluk Nom Bitig’e Özgü İkilemeler yalŋuz birkiye “yalnız, biricik, tek / einzige(-r, -s)” alku kamag tınlıglarıg inçe kaltı yalŋuz birkiye sever amrak oğulça sakınıp (BT 25: 0276) [2 kez] yalvar- küse- “yalvarmak, istemek / flehen und wünschen” çın kėrtü köŋülin yalvaru küseyü kşanti ötünü teginürmen (BT 25: 1640) [1 kez] yaŋıl- sėzin- “yanılmak ve şüphelenmek / fehlgehen und zweifeln” ok tilep istep yaŋlok sakınu muntag yaŋılurlar sėzinürler (BT 25: 0614) [1 kez] yaŋılmak sėzik “yanılma ve şüphe / Irrtum und Zweifel” edgü öglilerke tuşsarlar ol yaŋılmakları sėzikleri kėtar tarıkar (BT 25: 0615) [1 kez] yaratdur- kıltur- “yarattırmak, kıldırmak, oluşturtmak / zurechtmassen lassen und machen lassen” yaratdurmış kılturmış erür ( BT 25: 0030) [1 kez] yarumak yaşumak “parlama, aydınlanma / Leuchten und Glänzen” etözüm artokrak birkiye yarumak yaşumak üze (…) tüzü tükellig bolup (BT 25: 3880-3881) [1 kez] yatgak turgak “bekçi, korucu / nachtwächter und am tage diensttuende aufseher” üküş telim yatgak turgak erenler üze koduru odug sak erip (BT 25: 0056) [1 kez] yavız kıŋ “kötü ve kıskanç / böse und scheel” tülisiz tulvısın yavız kıŋ köz üze körüp (BT 25: 0772) [1 kez] yaşlıg üdlüg “yaşlı / der Lebensdauer und der Zeit” yaşlıg üdlüg luu hanları (BT 25: 1764) [1 kez] yazoksuz23 bıtadı “günahsız, suçsuz, asılsız / unschuldig und grundlos” kamag adın bek bukagulukta yazoksuz bıtadı solalmış beklelmiş (BT 25: 3121) [1 kez] yėg küçlüg “mükemmel ve güçlü / vorzüglich und kräftig” öz etözümniŋ yėgiŋe küçlügiŋe tayanıp (BT 25: 0773) [1 kez] 23 Orijinal okuma yoksuz. (Wilkens, 2007:242, 560. dipnot) 520 Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology Mehmet Ölmez, Simge Sevim yėg üstünki edgülüg “çok iyi ve sağlıklı / allerbeste(-r, -s) und heilsame(-r, -s)” yėg üstünki edgülüg tatıglarınıŋ tatıgların turkaru tatayın (BT 25: 3720) [1 kez] yėg tözün “en iyi, üstün ve kutsal / besten und edlen” yėg tözün yolka tegmiş (BT 25: 3182) [1 kez] yėnik yumşak “hafif ve yumuşak / leicht und weich” üdçe aş aşanmışın yėnik yumşak tonlarıg kėterip (BT 25: 0594) [1 kez] yıglaş- sıgtaş- “ağlaşmak / gemeinsam wehklagen” kakadaş edgü ögliler tegirmileyü kurşayu yıglaştukda sıgtaştukda ol öldeçi kişi ürküp korkup (BT 25: 2922-2923) [1 kez] yik yarma “sütun ve mağara / Spalte und Höhle” yme ök yok antag yik yarma tolp etözümin sıgurguça (BT 25: 0073-0074) [1 kez] yilik kan “ilik ve kan / Mark und Blut” tınlıg uguşınıŋ yilikiniŋ kanınıŋ tatıgın tatmayın (BT 25: 3704) [1 kez] yip ışıg “ip ve halat / Faden und Schnur” yip ışıg tartar teg agrıg sızlag yorıyur (BT 25: 0566) [1 kez] yogun ėrig24 “kalın, iri, kaba / grob” ulatı yogun ėrig savlar üze ėre ayıglayu (BT 25: 0308) [1 kez] yorı- bar- “yürümek, varmak / gehen, wandeln” tugmak ölmek sansarlıg taloy ügüzüg keçteçilerke yorıguluk barguluk kėmi köprüg boltaçılar üçün (BT 25: 1288-1289) [1 kez] yorı- tepre- “yürümek, hareket etmek / wandeln und (sich) bewegen” prėtlar yorıp teprep (BT 25: 3571) yumkı barça “topluca, bütün, hepsi / insgesamt” ol kamag tınlıglar yumkı barça ozup kutrulup (BT 25: 0500) [1 kez] yüküntür- eŋitdür- “secde ettirmek / zur Verbeugung veranlassen” üç erdinilerke yüküntürelim eŋitdürelim (BT 25: 3966-3967) [1 kez] 24 bk. yukarıdaki 8. dipnot. Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology 521 Kşanti Kılguluk Nom Bitig’e Özgü İkilemeler yülüg utru “karşı / gegenüber” hanka yülüg utru turdı (BT 25: 0051-0052) [1 kez] yüüz yüzegü “yüz ve dış organlar / Glieder” yüüz yüzegülerinte barça oot ok tugup (BT 25: 0760) [2 kez] 3. Sonuç Türkçenin en eski yazılı kaynaklarından itibaren görülen ve özellikle Eski Uygurca metinlerde sıkça kullanılan ikilemeler yukarıda anılan çalışmalarda ele alınmakla birlikte, Kşanti Kılguluk Nom Bitig metni üzerine yapılmış son çalışma olan BT 25’te tespit edilen 189 ikilemeye daha önceki yayınlarda yer verilmemiştir. Çalışmada bu ikilemelerin listesi oluşturularak Türkçe ve Almanca karşılıkları ile ikilemenin geçtiği bağlama yer verilmiş, metindeki kullanım sıklığı belirtilmiştir. Giriş bölümünde ikilemeler hakkında yapılan ilk çalışmalardan kısaca bahsedildikten sonra Kşanti Kılguluk Nom Bitig üzerine yazılan çalışmalar hakkında kısa bilgi verilmiştir. Tespit edilen 189 ikilemeden 72 ikileme fiilden, 117 ikileme ise isimden oluşmaktadır. İkilemelerden 8 ikileme 3 unsurdan oluşmaktadır. Bu ikilemeler; alkugun barça kalısız, buşsıkıl- taŋıl-, ezüg çınsız yarpsız, kal teltök esrök, kėŋürü aça yada, tokı- toŋla- kına-, tülüklüg küçlüg küsünlüg ve yėg üstünki edgülüg’dür. 2’den fazla kelimenin görüldüğü fakat aslında 2 unsurdan oluşan ayıg kılınç / buyan, etöz isig / öz, kısur- / kısga kıl-, küse- / kut kolun-, ters nomlug / tirtė , edgü ögli / ayıg ögli, kal teltök bol- / yaŋıl-, kut kolunmak / küsüş küsemek, kut kol- / küsüş örit-, taitsoki / ulug agılık nom, ters azag nomlug / tirtė ve ki lug tėgme / at bitig ikilemeleri bu tür bir sınıflandırmaya alınmamıştır. İkilemelerden uulsuz/ulsuz tüpsüz alkınçsız tüketinçsiz ise benzer anlamda olan iki ikilemenin sıralanmasıyla oluşan sıralı ikilemedir. Bu ikilemelerden katıg çike ikilemesinde çike kelimesi ilk kez bu metinde yer almaktadır. Metinde tespit edilen ikilemeler eğer tamamlama ise listeye alınmamış giriş bölümünde belirtilmiştir. İkilemeyi andıran yapılardan bazı örnekler verilmiş, farklı ulaç eki alan ikileme benzeri yapılar da giriş bölümünde aktarılmıştır. Bu çalışma ile şimdiye kadar yukarıda adı geçen eserlerde tespit edilemeyen ikilemeler bir arada verilerek Eski Uygurca söz varlığına katkı hedeflenmiştir. Ayrıca Eski Uygurca metinlerin anlaşılabilirliği ve metin tamiri açısından önemli olan ikilemeler, bu alanda çalışanların bilgisine sunulmuştur. 522 Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology Mehmet Ölmez, Simge Sevim Kısaltmalar BT 25 DTS ED OTWF Skt. TDKAlmT UW UW NB I.1 UW NB II.1 UW NB II. 2 : Wilkens 2007 : Nadelyayev (vd.) 1969 : Clauson 1972 : Erdal 1991 : Sanskritçe : Önen ve Şanbey 1993 : Röhrborn 1977-1998 : Röhrborn 2010 : Röhrborn 2015 : Röhrborn 2017 Kaynaklar Ayazlı, Özlem. Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2016. Aydemir, Hakan. Untersuchung zum Wortschatz der alttürkischen Xuanzang-Biographie (mit besonderer Berücksichtigung von Buch IX). Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Universität Göttingen, 2013. Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press, 1972. Çağatay, Saadet. “Uygurca’da Hendiadyoinler”, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yıllık Çalışmalar Dergisi 1/ 1940-1941 (1944): 97-144. (Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler. Ankara, 1978, 29-66’da tekrar yayımlanmıştır.) Elmalı, Murat. Daśakarmapathāvadānamālā, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin Tıpkıbaskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016. Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1991. Foy, Karl. “Studien zur Osmanischen Syntax, das Hendiadyoin und die Wortfolge “ana baba”, Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen içinde, II. Cilt, 2. bölüm, 105-136, Berlin, 1899. Hatiboğlu, Vecihe. Türk Dilinde İkileme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1981. Nadelyayev, V. M., D. M. Nasilov, E. R. Tenişev ve A. M. Şçerbak. Drevnetyurkskiy slovar’. Leningrad, 1969. Ölmez, Mehmet. Altun Yaruk III. Kitap (= 5. Bölüm). Ankara: TDAD 1, 1991. Ölmez, Mehmet. “Eski Uygurca odug sak İkilemesi Üzerine”, Türk Dilleri Araştırmaları, 8 (1998): 35-47. Ölmez, Mehmet. “Eski Uygurca İkilemeler Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 65/ 2 (2017): 243-311. Ölmez, Mehmet. “ON OLD UYGUR Sıkıg ~ Sıkış AND Taŋıg ~ Taŋış”, Z. Gulácsi (ed.) Language, Society, and Religion in the World of the Turks Festschrift for Larry Clark at Seventy-Five içinde, 89-98. Turnhout: Brepols Publishers, 2018. Önen, Yaşar ve Cemil Ziya Şanbey. Almanca - Türkçe Sözlük (Cilt I-II). Ankara: Türk Dil Kurumu, 1993. Pott, A. F., Doppelung (Reduplikation, Gemination) als eines der wichtigsten Bildungsmittel der Sprache: beleuchtet aus Sprachen aller Welttheile. Lemgo Germany: Im Verlage der Meyer’schen Hofbuchhandlung, 1862. Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology 523 Kşanti Kılguluk Nom Bitig’e Özgü İkilemeler Röhrborn, Klaus. Eine uigurische Totenmesse. Text, Übersetzung, Kommentar. Berlin: Akademie Verlag, 1971. Röhrborn, Klaus. Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. 1-6. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1977-1998. Röhrborn, Klaus. Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, ‒ Neubearbeitung ‒ I. Verben. Band 1: ab- ‒ äzüglä-. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2010. Röhrborn, Klaus. Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, ‒ Neubearbeitung ‒ II. Nomina-Pronomina-Partikeln. Band 1: a ‒ asvık. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2015. Röhrborn, Klaus. Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, ‒ Neubearbeitung ‒ II. Nomina-Pronomina-Partikeln. Band 2: aş ‒ äžük. Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 2017. Şen, Serkan. “Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler”. Yüksek Lisans tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 2002. Warnke, Ingrid. Eine buddhistische Lehrschrift über das Bekennen der Sünden, Fragmente der uigurischen Version des Cibei-daochang-chanfa. Doktora tezi, Berlin, Bilimler Akademisi, 1978. Warnke, Ingrid. “Fragmente des 25. und 26. Kapitels des Kšanti qïlγuluq nom bitig”, Altorientalische Forschungen, 10(1-2), (1983): 243-268. Wilkens, Jens. Das Buch von der Sündentilgung. Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig (Cilt I-II). Turnhout, Belgium: Brepols Publishers, 2007. 524 Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology