Çağatay Türkçesii

The object of this study is to determine the function of the frequent demonstrative adjectival form (ol) in the Old Anatolian Turkish syntax. My main contention is to show that this particle which is defined as a qualifier of names in the relevant studies had different functions according to the context and to problematize if this particularity needs a novel definition. To do so, I examine its similarities with the definite article in Arabic (el), the demonstrative adjective (ân) and /-î/ (ی) suffix in Persian and finally, I assess the determinative value (conceptual, positively or negatively definitive) of this adjectival form. These inquiries are made thorough the study of some examples taken from interlinear translations of Koran and some other classical works from that period. Although, articles do not exist in Turkish and the demonstrative function is performed by +(y)X, some uses of (ol) in the demonstrative adjectival form are defined in this study as a pseudo-article, after the examination of their functional situation when they are considered with some of their variants as well as differences in translated texts. In the conclusion, a series of criterion are proposed in order to determine the examples which fit into my definition.
Keywords: Article, demonstrative adjectival form (ol), definite article in Arabic (el), demonstrative adjective in Persian (ân), /-î/ (ی) suffix in Persian, Old Anatolian Turkish, pseudo-article.

Ali Şir Nevayi is the most important poet of East Turkish Literary Language. Nevâyî brings up proffession of art and shows ethnic and social structure of the period in his own poems. These poems are mirors of his age. This study sheds light on Turkish tribes that were mentioned in divans of Ali Şir Nevayi. This article discusses and investigates social, ethnical and political structures of these tribes.

Karakoyunlu Türkmen Sözlüğü, 1727’de Hindistan sahasında yazılan
Türkçe lügatlerden biridir. Müellifin adı varak 5a’da Muhammet
Tağı Beg ibn Ebulkasım ibn Kıvameddin Beg Türkmen Karakoyunlu
olarak geçmektedir. Eserin bilinen tek nüshası, müellif elyazması
olup Hindistan Haydarabad Devlet Kütüphanesinde, 2368 envanter
numarası ile saklanmaktadır. Yazmanın 4a varağında TürkmenceFarsça sözlük ifadesi yer almaktadır. Hacimli ve kapsamlı bu sözlük
595 varak, 72 bâbdan oluşmaktadır. Eserde muhtelif Türk lehçeleri
hakkında kayda değer bilgiler verilmektedir. Sözlükte geçen kelimeler
için muteber yazılı kaynaklardan tanık metinler alınmıştır. Yaklaşık
20.000 madde başı sözü ihtiva eden bu lügat, söz varlığı bakımından
dönemin diğer sözlüklerinden önemli ölçüde ayrılır. Farsça yazılan bu
sözlüğün madde başları Türkçedir. Bu yazıda Karakoyunlu Türkmen
Sözlüğünün hazırlanış biçimi, içeriği, söz varlığı ve eserin Türkoloji
çalışmaları açısından önemi üzerinde durulmuştur.
X
Qaraqoyunlu Turkmen Glossary is one of the Turkish dictionaries
written in the field of India in 1727. The name of the author is
mentioned in leaflet 5a as Muhammad Tagi Beg ibn Ebulqasim ibn
Qivameddin Beg Turkmen Qaraqoyunlu. The only known copy of the
work is the author’s manuscript and is kept in the Indian Hyderabad State Library with inventory number 2368. There is a Turkmen-Persian
dictionary expression on page 4a of the manuscript. This voluminous
and comprehensive dictionary consists of 595 leaves and 72 chapters.
In the glossary, significant information is given about by author various
Turkish dialects. For the words in the dictionary, witness texts were
taken from credible written sources. Having approximately 20,000
words per item, this glossary is significantly different from other
dictionaries of the period in terms of vocabulary. The headlines of this
glossary, written in Persian, are in Turkish. In this article, the preparation
of the Qaraqoyunlu Turkmen Glossary, its content, vocabulary and the
importance of the work in terms of Turkology studies are emphasized.

Çalışmamız; inceleme, tenkitli metin, dizin ve tıpkıbasım olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır. İnceleme bölümünde nüshaların tanıtımı yapılmış, metindeki Farsça dilbilgisi özellikleri göste-rilmiş, nüshalar arasındaki farklar belirtilmiştir. Ardından metnin imlâsı, grameri ve söz varlığı hakkında bilgi verilmiştir. Tenkitli metin kısmında hem Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi nüs-hası hem de Yusuf Ağa Kütüphanesi nüshasında bulunan Mücâdele, Haşr, Mümtehine, Saff, Cum’a, Münâfikûn, Tegâbun, Talâk, Tahrîm ve Mülk sûrelerinin tenkitli metni yer almaktadır. Tenkitli metin hazırlanırken Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi nüshası esas kabul edilmiş ve iki nüsha arasındaki farklar dipnotlarda belirtilmiştir. Tenkitli metni oluştururken Mevahib-i Aliy-ye’nin Farsça istinsahından ve Osmanlı Türkçesine yapılan tercümesinden de yararlanılmıştır. Di-zin bölümünde, TürkSözDiz programı kullanılarak metinde geçen kelimelerin anlamları metinde geçtiği bağlamlara uygun olarak verilmiştir. Ayrıca özel isimler, Arapça dua ve ibareler, yer isimle-ri, eser ve sûre adları için ayrı dizinler hazırlanmıştır. Dizin bölümünde kelimelere anlam verirken Farsça ve Osmanlı Türkçesi nüshalarından gerekli yerlerde yararlanılmıştır. Tıpkıbasım bölümünde Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi ile Yusuf Ağa Kütüphanesinin üzerinde çalıştığımız kısımlarının tıpkıbasımları sırasıyla verilmiştir.
Our study consists of four chapters: examination, critical edition, index and faksimile. In “exami-nation” part, copies are introduced, persian language features in the text are shown, the differen-ces between the copies are specified, and then information about the spelling, grammar and voca-bulary of the text is indicated. In the “critical edition section”, the critical edition of the Al-Mujâdilah, Al-Hashr, Al-Mumtahanah, Al-Saff, Al-Jumu’ah, Al-Munâfiqûn, Al-Taghâbun, Al-Talâq, Al-Tahrîm and Al-Mulk suras, which is included in both the Yusuf Aga and the Topkapi Palace Museum Library copies, is present. While preparing the critical edition, Topkapı Palace Museum Library copy was accepted essential and the differences between the two copies are in-dicated in the footnotes. In this part, it is also benefited from the Persian Mawahib-i Aliyyah copy and translation into Ottoman Turkish of Mawahib-i Aliyyah. In “index” section, the mea-nings of the words in the text are given in accordance with their context in the text by using the TürkSözDiz program. Indexes have been prepared for proper names, Arabic prayers and phrases, place names and work and suras names. While giving meaning to the words in the index section, Persian and Ottoman Turkish copies were used where necessary. In “facsimile” part, Topkapı Pa-lace Museum Library and Yusuf Aga Library copies that we studied on are given respectively.

Harezm Türkçesi adı verilen tarihî Türk edebî dili, Türk dili tasniflerinde XIII-XIV. yüzyıllar arasına sıkıştırılmakta ve Hakaniye Türkçesi ile Nevâyî Türkçesi arasında bir geçiş dili olarak telakki edilmektedir. Yine benzer biçimde Mîr Ali Şîr Nevâyî tarafından standartlaştırılan edebî dilin XV. yüzyıldan XX. yüzyıl başlarına kadar Batı Türklük sahası dışında kalan tüm Müslüman Türkler tarafından ortak yazı dili olarak kullanıldığı teorisi de ekseriyetle kabul görmektedir. Bu çalışmada mezkûr teoriler eleştirel bir bakış açısıyla gözden geçirilmiş ve Harezm Türkçesinin Türkistan’da ortak yazı dili olma vasfını yitirdikten sonra da bilhassa İdil boyunda varlığını sürdürdüğüne dikkat çekilmiştir. Harezm Türkçesinin İdil boyunda XV. yüzyıldan sonra bilhassa dinî-didaktik mensur eserlerde yazı dili olarak kullanılmaya devam ettiğini gösteren en mühim eser, XVI. yüzyılda Nehcü’l-Ferâdîs tesirinde yazılmış olan Nasîhatü’s-Sâlihîn’dir. Çalışmada Nasîhatü’s Sâlihîn’in dil özellikleri üzerinde de durulmuş ve eserden transkripsiyonlu metin örnekleri verilmiştir.

Manchester, located in the north of the United Kingdom, is the one of the most important
cities of the country. The John Rylands Library, which opened to the public
in 1900. The Library, which was founded by Enriqueta Augustina Rylands in the
name of and in memory of John Rylands who was husband of Enriqueta Augustina
Rylands.
Today, the John Rylands Library has one of the finest collections of rare books,
manuscripts and private collections in the world. The collections which compass
almost five millennia and contain a wide range of field, such as archeology, art history,
economics, politics, politics, literature, law, military history, geography, history
of religions, history of medicine, music, drama and theater.
The John Rylands Library is home to 196 Turkish manuscripts and 12 manuscripts
which of these books are written in Chagatai Turkish (Eastern Turkish).
Ali Şir Nevâî and his works and Chagatai dictionary and grammar books which
were written in Indian region have been drawing attention of the researchers,
among the manuscripts of Chagatai / Eastern Turkish in the John Rylands Library.
Chagatai manuscripts in the John Rylands Library have been occupying a place
about six percent among the other Turkish manuscripts. Chagatai manuscripts
which in the John Rylands Library contain a wide range of authors from Khoja
Ahmed-i Yasawi to Ali Sher Nava’i; from Babur Shah to Abu al-Gazi Bahadur
Khan.
In this study, the manuscripts of Chagatai which have been stored in the John
Rylands Library were described and classified and presented to the attention of researchers.

ÖZET
Doğudaki İslami Türk yazı dilinin 15. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar olan dönemi genel olarak
Çağatayca adıyla tanınmaktadır. Çağataycanın Klasik öncesi sanatçılarından Gedayi’nin
divanında, Klasik dönem sanatçıları Nevayi ve Babür’ün divanlarında, Klasik sonrası
dönemde yazılmış Ferheng-i Türkî adlı bir sözlükte émiştük yapısı görülür. Bu yapının
çözümlenmesi çeşitli zorluklar taşır. Bu makalede, söz konusu yapının alanyazında
değerlendirilip değerlendirilmediğine ilişkin inceleme yapılmış, değerlendirmeler eleştirel
olarak gözden geçirilmiştir.
Çalışmada, émiştük yapısını çözümleme önerileri sunularak tartışılmıştır. İlk bakışta
birleşik çekim gibi görünen émiştük yapısı, aldığı kişi ekleri bakımından birleşik çekim
açıklamasına izin vermemektedir. Divanü Lugati’t-Türk’teki -dUk biçimbiriminin de bu yapı
ile ilişkisi tartışılmış ve değerlendirilmiştir.
Çağatayca metinlerdeki émiştük yapısının, Çağatayca öncesi ve sonrası metinlerde de
tanıklarına rastlandığı anlaşılmaktadır. İslami Doğu Türk yazı dilinin hangi temeller
üzerinde geliştiğini anlamak bakımından farklı biçimbirimlerin incelenmesi aydınlatıcı
bilgiler verecektir.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
émiştük, Çağatayca, Ali Şir Nevayi, Gedayi, Babür, Doğu Türkçesi, é(r)mek fiili.

ABSTRACT
The period of Eastern Islamic Turkish written language which lasts from 15th century to the
20th century, is generally known as Chagatay. Émiştük structure is seen in various works
in pre-classical, classical and post-classical period. Gedayi, who was a pre-classical artist
of Chagatay, preferred this structure in his works. This structure was also seen in the
Divans of classical period artists such as Nevayi and Babür. In addition to these works of
classical period artists, this structure was seen also in the post-classical period. This
structure was seen in a dictionary called Ferheng-i Türki which was written in the postclassical
period. Knowing that the analysis of this structure is difficult, in this article, whether
this structure is evaluated in literature or not along with the evaluations are critically
reviewed.
The analysis of the structure of the émiştük is discussed by presenting proposals in this
study. At the first glance, the structure “émiştük” looks like a conjoint declination. When we
examine this structure deeply, we can evaluate that the structure does not allow the
description of the conjoint declination with respect to personal endings. The relation
between this structure and the morphem “-duk” in Divanü Lugati’t-Türk has been
discussed and evaluated in this study.
The structure of “émiştük”, which exists in Chagatay texts, can also be found in texts
before and after Chagatay texts. The examination of various morphemes will be useful in
order to understand on which bases Islamic Eastern Turkish written language has been
developed.
KEYWORDS
émiştük, Ali Şir Nevayi, Gedayi, Babür, é(r)mek, Eastern Turkish, Chagathay Turkish

It is possible to see scientific and cultural works belonging to Turkish culture and civilization in various universities and research centers in the world today. One of these centers is Uppsala University located in Sweden. There are nearly two thousand Turkish manuscripts and printed works, and various books and valuable materials written in other Turkish languages in the Carolina Rediviva library of this university. Among these works, most of which are collected through donation, purchase, and as spoil of war, and gift, are twelve Turkish manuscripts which were written about history and literature, and given to Sweden king, Oscar II as gift by Ottoman Sultan Abdülhamit II. One of these works is Harem-i Hümâyun composed of an epilogue, and prayer parts, and twelve anecdotes in which some mysterious events which took place during the period of Yavuz Sultan Selim Han are narrated. These events which can be regarded as authority legends are not narrated by the sultan directly. The events narrated to Saadettin Efendi by Hasan Can, the vizier of Yavuz Sultan Selim, were written by Hoca Saadettin Efendi in the following years. In this article, the content and style features of Harem-i Hümâyun, in which the memories of Yavuz Sultan Selim were told, and which is one of the Turkish works that Sultan Abdulhamit II sent to Sweden King Oscar II as gift on the occasion of the 8th Orientalist Congress held in Sweden in 1899, will be introduced, and its vocabulary, and style features will be studied.
Key words: Sweden-Turkey relations, Uppsala University, Carolina Rediviva Library, Turkish manuscripts, 8. Congress of Orientalists, Ahmet Mithat Efendi, Harem-i Hümayun.

Harezm Türkçesi üzerine yapılan çalışmalarda bu tarihî Türk edebî dilinin XIII-XIV. yüzyıllar arasına sıkıştırıldığı ve bir geçiş dili olarak telakki edildiği görülmektedir. Yine benzer biçimde Mîr Ali Şîr Nevâyî tarafından standartlaştırılan edebî dilin XV. yüzyıldan XX. yüzyıl başlarına kadar Batı Türklük sahası dışında kalan tüm Müslüman Türkler tarafından ortak yazı dili olarak kullanıldığı teorisi de ekseriyetle kabul görmektedir. Bu çalışmada hem mezkûr teoriler gözden geçirilmiş hem de az sayıdaki Harezm Türkçesi metinlerine kısa bir metin daha eklenmiştir. Çalışmamızın sonuç kısmında Harezm Türkçesinin Türkistan’da ortak yazı dili olma vasfını yitirdikten sonra da bilhassa Kazan’da varlığını sürdürdüğüne dikkat çekilmiş ve bu durum Çağatay ve Coçi ulusları çerçevesinde değerlendirilerek yeni bir teori ortaya konmuştur.

ÖZET Bu makalede, İsveçli Türkolog Gunnar Jarring tarafından hazırlanan ve 1982 yılında Lund şehrinde basılan Literary Texts From Kashghar adlı kitabın içerisinde yer alan ve son dönem Çağatayca dil özellikleri taşıdığı görülen Rahatü'l-Ķulub adlı yazmanın on dokuzuncu bölümü üzerinde durulmuştur. Söz konusu elyazmasının öncelikle çeviri yazısı, ardından gramer incelemesi yapılmıştır. Metnin daha doğru anlaşılması için bağlam sözlüğü hazırlanmış ve bilim insanlarının doğrudan yararlanması için de metnin tıpkıbasımı verilmiştir.

ABSTRACT

In this article, the nineteenth chapter of Rahatü'l-Ķulub which carries the recent Chagatai language properties and which took part in the work entitled Literary Texts From Kashghar which was prepared by the Sweden Turcologist Gunnar Jarring and published in the city Lund in 1982 is studied. First of all, the translation of the mentioned manuscript is made and then it is examined in terms of grammar. In order to understand the text correctly, a context dictionary is prepared and facsmile of the text is provided so that the scholars can make us of it directly.

Throughout history, there have been various Islamic comments, and movements of thought in the societies accepting Islam as religion due to political, social, economic, geographical etc reasons. After Turks had embraced Islam, Islamic mysticism and sufism spread in the Turkish world. Numerous works placing special emphasis on mysticism were written in Eastern Turkistan region where this Turkish-Islamic thought -which is still well accepted- first began to spread. One of these is the booklet named Tezkire-i Hazret-i Hāce Muhammed Şerįf Büzürgvār Bu Turur.
This collection of biographies within Gunnar Jarring collection in Lund University is one of the two collection of biographies registered at Prov.327, and consists of 48 pages. Each page of the work is made up of 13 lines, and it is 21,5x16 centimeters. This manuscript which was duplicated in 1915 by Molla Abdülkadir Yarkendî is clean, and suitable for use. It was donated to the library of Lund University by the misionary and surgeon Gustaf Raquette’s ex-wife Hanna Raquette, and preserved by Gunnar Jarring.
Though this collection of biographies was written in Turkish, there are some Arabic and Persian words as well. This manuscript starts with a gratitude to and beautiful names of Allah. Tezkire-i Hazret-i Hāce Muhammed Şerįf Büzürgvār’s being an orphan, his life full of difficulties after his mother’s death, his dream of Satuk Buğra Han, and his way into mysticism under his guidance, his help to Muslims, and interesting life stories he had are narrated in this work.
In this article, the subject, language study, translation and vocabulary of the work which was duplicated in 1915 by Molla Abdülkadir Yarkendî, and donated to the library of Lund University by misionary and surgeon Gustaf Raquette’s ex-wife Hanna Raquette will be emphasized, and some assessments will be made.

Orta Asya Türk tarihi Moğol İmparatorluğunun kuruluşunun ardından
çok ciddi süreçler yaşamıştır. Türk boylarının değişim ve dönüşümleri dildeki
değişimleri de otomatik olarak tetiklemiştir. Çağatay Türkçesi de Türk boylarının
karışık hâlde bulunduğu bir coğrafyada, karışık bir yapıya sahip olan Harezm
Türkçesinin ardından Türk dilinin doğu sahası edebî yazı dilini teşkil etmiştir.
Bir nevî Çağatay Türkçesinin ilk safhası olan Harezm Türkçesinden sonra
Çağatay Türkçesini standart yazı dili hâline getiren Ali Şir Nevâyî’ye kadar
birçok eser ortaya konulmuştur. Genellikle manzum ve mensur edebî metinler
ortaya konulurken, din ve tarih gibi farklı sahalarda da metinler oluşturulmuştur.
Hazırlanan bu çalışmanın konusu da tarih sahasında yazılan ve İngiltere
Kütüphanesi Or. 3222 numarada kayıtlı olan Tevārı̇̄h-i Güzı̇̄de-Nuṣret-Nāme adlı
metindir.
Oldukça geniş bir coğrafyada hüküm süren Moğollar bir süre sonra devlet içinde
bölünmüşlerdir. Bu da devletin zayıflaması, hakimiyet alanlarının kısıtlanması
gibi çeşitli problemlere yol açmıştır. Moğol devletini tekrar toparlayan Gazan
Han devletin geçmişinin ve şecere bilgisinin kaybolmaması için Reşidüddin
Fazlullah’a kapsamlı bir dünya tarihi yazdırmıştır. Üç ciltlik Câmi’ü’t-Tevârîh
adındaki bu eserin birinci cildi Türk ve Moğol boylarının tarihini ve şahıslarını
açıklamıştır. Bu bilgiler sadece Moğol tarihi için değil Türk tarihi için de oldukça
kıymetlidir. Oğuz Destan'ı ile başlayan metin Câmi’ü’t-Tevârîh’in ilk cildinin Tarih-i Gazan Han'ın tercümesini içermektedir.
Bununla birlikte Yezdî’nin Zafer-nâme’sinden parçalar ve Şibanînâme
yer almaktadır. Bu yönüyle Türk diline ve Türk Moğol tarihine tarihî
Türkçe metinler bağlamında kıymetli bilgiler sağlayacaktır.
Yapılan çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Girişte genel bilgilerin ardından
eserin tanıtımı, nüshaları ve eser üzerine yapılan çalışmalar hakkında ulaşılabilinen
tüm bilgiler aktarılmıştır. Metin kısmında transkripsiyonlu metin aktarılmıştır.
Notlar kısmında metindeki dikkate değer bilgiler üzerinde durulmuştur. Dizin
kısmı özel adlar dizini olarak oluşturulmuştur. Özel adlar dizini de kendi
içerisinde şahıs, yer ve boy-kavim adları olarak üç kısımda verilmiştir. Şahıs
adları kısmında metin içerisinde önem atfedilen şahısların isimleri için metindeki
ve tarihî verilerden hareketle bilgi verilmiştir.

S a i d b e k B O L T A B A Y E V K a r a b ü k U n i v e r s i t y (Z o n g u l d a k / T u r k e y) E-m a i l : s a i d b e k b o l t a b a y e v @ g m a i l. c o m After the acceptance of Islam by Turks, the need for translations and tafsirs of the Qur'an increased so that the Turkish works of this kind multiplied. Some of the Qur'an translations and Turkic tafsirs are copyrighted works while some others are translated works. In this article, the Persian language properties which are seen in the work which is well known as the Chagatai Turkic Quran tafsir have been determined and it has been revealed that the tafsir is the translation of the Mava-hib-i Aliyya (also known as Tafsir-i Husaynî) written in Persian.

Divân-ı Hikmet, Piri Türkistan tarafından söylenen ve onun takipçileri tarafından XII- XVII. yüzyıllar arasında Türkistan’da İslâmî öğreti ve geleneğin yayılım/yaşatılması gayesi ile Türk-İslâm coğrafyasında ses vermiş ve ses yükseltmiştir. Türk milli kültürün yansıtıcısı İslâmî devre ait ilk temel eserlerden olan hikmetler, Türk halkını temel ahlâkî konularda aydınlatmak, halka dinî ve temel ahlâkî değerlerin verilmesi ve öğretilmesi amacıyla oluşturulmuştur.

Şiir aleminin sultanı olarak nitelendirilen Ali Şir Nevâyî (M. 1441-1501) yazdığı eserleriyle Türk edebiyatını yeni bir aşamaya yükseltmiştir. Timurlu Rönesansının son, aynı zamanda en seçkin temsilcilerinden biri olan Nevâyî, sanat alanındaki faaliyetleri, devlet görevleri ve toplumsal faaliyetlerinin yanı sıra büyük bir düşünür olarak ön plana çıkmaktadır. O çalışma hayatında doğrudan siyasi ve toplumsal görevleri üstlenmiş, vakıflar kurmuş, bütün malvarlığını bu yönde harcamıştır. Hüseyin Baykara'nın çocukluktan itibaren dostu ve en çok güvendiği kişi olması sebebiyle devlet görevlerine getirilmiş, siyasi kişiler ve devlet adamlarını iyi tanımıştır. Şiirleri dışında topluma, ilme, sanata verdiği değer onun toplum tarafından sevilmesine sebep olmuş, şair daima toplumla iç içe olmuştur. Bu sebeple Nevâyî kaleme aldığı eserlerinde yaşadığı dönemin dikkate değer meselelerini de dile getirmiş, bu meselelerin çözüme kavuşması için kritik analitik bakışlarını ifade etmiştir. Üstelik onun bu düşünceleri yeri geldiğinde alegorik ve mecazî anlatımla aktarılmış, şairin ideal insan, ideal devlet ve ideal toplum konusundaki düşüncelerini yansıtmıştır. Bu sebeple Nevâyî'nin bıraktığı miras sadece ilmî ve edebî bakımdan değil, aynı zamanda sosyal meseleler yönünden de değerlidir.

Muhammed Yakûb-ı Çîngî tarafından 17. yüzyılın ikinci yarısında hazırlanmış olan Kélür-nâme (Zebân-ı Türkî), Çağatayca-Farsça iki dilli bir gramer-sözlüktür. İsmi itibarıyla Hindistan bölgesindeki sözlükçülük geleneğinin, düzenleniş bakımından da Arap sözlükçülük geleneğinin etkisini taşıyan bu mensur sözlüğün, tespit edilebildiği kadarıyla, Londra’da (İngiltere), Taşkent’te (Özbekistan) ve Uttar Pradesh’te (Hindistan) olmak üzere üç nüshası bulunmaktadır. Harekesiz
yazılan Taşkent nüshası 35, bazı kelimeleri harekeli Londra nüshası 131,
tamamı harekeli olan Hindistan nüshası ise 23 varaktır. Bu nüshalarda
1496’sı madde başı olmak üzere 6744 Çağatayca kelimeye yer verilmiştir.
Madde başlarının 459’u fiildir. Fiiller, günümüz sözlükçülük anlayışında
olduğu gibi mastar şekliyle gösterilmiştir. Taşkent nüshasında bir iki istisna dışında mastar eki -ince sıradan olanlar da dâhil- bütün fiillerde /-maḳ/ şeklindedir. Londra ve Hindistan nüshalarında da bütün fiillerdeki isim-fiil ekleri kalın sıradandır. Londra nüshasındaki fiillerin yaklaşık %80’inde ekin tonsuz biçimi kullanılmıştır. Hindistan nüshasında ise ekin sonundaki ünsüzler tonludur. Sözlükte fiillerin mastar şeklinden sonra, görülen yakın geçmiş, öğrenilen yakın geçmiş, gelecek, uzak geçmiş, şimdiki zaman çekimi; sırasıyla bunların olumsuzları; emir kipi ve olumsuzu; geniş zaman birinci çokluk çekimi ve bunun olumsuzu verilmiştir. Kélür-nâme’de fiillerin örnekleriyle gösterilmesi, sözlük elemanı olmadıkları halde ek ve edatların sözlüğe dâhil edilmesi, kelimelerin hemen yanında veya sayfa kenarlarında açıklayıcı ifadelere yer verilmesi gibi hususlar, eserin gramer niteliği kazanmasını sağlamıştır. Taşkent ve Londra’da bulunan nüshalar tematik usule (konularına göre), Hindistan nüshası ise Arap alfabesine göre düzenlenmiştir.
Kelimeler, bugünkü sözlükçülük anlayışından farklı olarak, yan yana
sıralanmıştır. İlk sırada Çağatay Türkçesindeki kelimeler, bunların altında
da Farsça karşılıkları bulunmaktadır. Londra ile Hindistan nüshalarında
kenar yazıları yoktur.
Nüshalardaki bâb ve fasıl sayıları da birbirinden farklıdır.
Hindistan ile Taşkent nüshalarında reddâdelerin gösterilişi ortaklık arz ederken Londra nüshasında reddâde bulunmamaktadır.

Abstract
Kélür-nâme (Zebân-ı Türkî), prepared by Muhammed Yakûb-ı Çîngî in the second half of the 17th century, is a bilingual grammardictionary in Chagatai-Persian. This prose dictionary, which has the effect of the lexicography tradition in the Indian region by name, and the Arabic lexicography tradition in terms of its arrangement, has three copies, as far as can be determined, in London (England), Tashkent (Uzbekistan) and Uttar Pradesh (India). The Tashkent copy which was written without vowel point was 35, the London copy some words of which were written with vowel point was 131, the India copy all the words of which were written with vowel points was 23 folios. In these copies, 6744 Chagatai words, 1496 of which are entries, are included. 459 entries are verbs. Verbs are shown in infinitive form, as in today's lexicography. With a few exceptions in the Tashkent copy, the infinitive suffix -ince including ordinary ones -is / -maḳ / in all verbs. In London and India copies, the noun-verb suffixes in all verbs are velarized and ordinary. In 80% of the verbs in the London copy, without tone form was used. In the Indian copy, the consonants at the end of the insert are toned. After the infinitive form of the verbs in the dictionary, the perfect tense, learned recent past tense, future, distant past, present tense; their negatives respectively; imperative and negative; present tense first person plural and its negative is given.
Issues such as showing verbs in Kélür-name with examples, including affixes and prepositions even though they are not dictionary elements, including explanatory statements right next to the words or on the page edges provided the work to have a grammatical quality.
The copies in Tashkent and London are arranged in a thematic
manner (according to their subjects) and the Indian copy is arranged in
Arabic alphabet. Unlike today's understanding of lexicography, the words
are listed side by side. The first place is the words in Chagatai Turkish and below them are Persian equivalents. There are no editorials in London or India copies.
The numbers of sections and chapters in copies are also different.
In the manuscripts in India and Tashkent, the display of words put under the pages to show the pages that follow each other is common, whereas the London copy does not have the words placed under the pages to  show successive pages.

Mīr A’lī Shīr Navā’ī or Nizām al-Din A’lī Shīr or Mīr A’lī Shīr Navā’ī or A’lī Shīr Beg (1441-1501) is known as the most powerful poet and writer of Chagatai literature. Mīr A’lī Shīr Navā’ī can be described as a Turkish lover. The Turkish works he wrote gave life to the Turkish language. Turkish is the source of life for Mīr A’lī Shīr Navā’ī. Turkish language is the life philosophy for Mīr A’lī Shīr Navā’ī. Mīr A’lī Shīr Navā’ī is a wise writer and poet. He is a well-equipped diplomat and political leader.
Mīr A’lī Shīr Navā’ī has created around 30 works. The works he translated from Persian show that he knows Persian very well. It has a Divan of Persian poems. Mīr A’lī Shīr Navā’ī’s works were very popular in his era. That is why his works have been copied so much. His works have been read in Central Asia, Middle East, Anatolia and the Balkans. Mīr A’lī Shīr Navā’ī is undoubtedly the name that comes to mind when it comes to Chagatai literature. Libraries of the world are full of copies of his works. One of these libraries is the British Library in London. The British Library is considered quite rich in terms of Chagatai manuscripts. About 30 Navā’ī manuscripts are preserved in the British Library. In this review and research, the Navā’ī manuscripts in the British Library were introduced. The status of Navā’ī manuscripts is discussed in detail.

TARİHÎ METİNLERDE AKTARMA SORUNLARI
                      -Garîb [ile] Şahsenem [Hikâyesi] Üzerine Bir İnceleme-
                                                                                                                                  Ünal Zal
ÖZET

Modern Türk lehçeleri arasında yapılan dil içi aktarmalarda karşılaşılan dil alanlarının örtüşmemesi, ses farklılıkları, kelime hazinesindeki farklılıklar, dizim ve istem (valenz) farklılıkları ile bunlardan kaynaklanan aktarma sorunlarına, tarihî metinlerin aktarılmasında da rastlanılmaktadır.

Bu çalışmada, Çağatay Türkçesi ile kaleme alınan Garîb [ile] Şahsenem adlı el yazmasının Türkiye Türkçesine aktarılmasında karşılaşılan sorunlar ve çözüm önerileri üzerinde durulmuştur. Araştırmanın örneklemini oluşturan elyazması, İsveçli Türkolog Gunnar Jarring’in hazırladığı ve 1982 yılında Lund şehrinde basılan Literary Texts From Kashghar adlı eserin içinde yer almaktadır.

Söz konusu yazmanın gramer özellikleri göz önünde bulundurularak öncelikle çeviri yazısı, yapılmış; ardından kaynak lehçedeki metnin hedef lehçede en az anlam kaybıyla yeniden inşası için bağlam sözlüğü hazırlanmıştır. Çalışmamızın ana konusunu oluşturan aktarma esnasında karşılaşılan sorunlar tek tek tespit edilerek bir takım çözüm önerilerinde bulunulmuştur. Çalışmanın sonunda ise bilim insanlarının doğrudan yararlanması için metnin tıpkıbasımına yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Doğu Türkistan, Çağatay Türkçesi, Gunnar Jarring, Elyazmaları, Garîb [ile] Şahsenem, Aktarma sorunları.


 
                                      TRANSFER PROBLEMS IN HISTORICAL TEXT
                                -An Investigation on the Story of Garîb and Şahsenem-
                                                                                                                              Ünal Zal
Abstract

The mismatches in linguistic domains encountered in intralingual translations among modern Turkish dialects, differences in pronunciation, disparities in vocabulary, differences in syntax and valency, along with the transfer issues arising from these, are also encountered in the translation of historical texts.

In this study, the problems encountered in the translation of the manuscript named Garib and Şahsenem, written in Chagatai Turkish, to Turkey Turkish and proposed solutions are discussed. The manuscript forming the sample of the research is included in the work titled Literary Texts From Kashghar, prepared by Swedish Turkologist Gunnar Jarring and published in the city of Lund in 1982.

Considering the grammatical features of the text in question, a translation was initially made, followed by the preparation of a contextual dictionary to reconstruct the text in the target dialect with minimal loss of meaning from the source dialect. During the transfer process, the problems encountered were identified one by one, and various solutions were proposed. At the end of the study, a facsimile of the text was provided for the direct use of scientists.

Keywords: East Turkestan, Chagatai Turkish, Gunnar Jarring, Manuscripts, Garib and Şahsenem, Translation issues.

Türk dilinin tarihi dönemleri incelendiğinde geniş bir coğrafyada ve zaman diliminde kullanılan ve en çok yazılı eserin verildiği dönemlerden biri olan Doğu Türkçesi Dönemi, Türk dili tarihinin devamlılığı açısından da büyük önem arz etmektedir. Eski Türkçe Dönemi'nin devamcısı olan Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi ve Tarihi Kıpçak Türkçesi dönemlerinin üzerine şekillenen Doğu Türkçesi, ortak yazı dili ve edebi dil konumunda 15. asırdan 20. asra kadar devam etmiştir. Doğu Türkçesi, güçlü ve etkili bir tek merkezli siyasi yapının, dil ve tarih bilincinin, bir dilin gelişimi ve kullanımında ne denli etkili olduğunu da göstermektedir. Çinggis Han'ın etkisinde kalan siyasi ve kültürel zeminde yükselen Timürlü Devletinin himayesinde, Ali Şir Nevâyî öncülüğünde gelişen Doğu Türkçesi Timürlü Devletinin siyasi hakimiyetinden sonra hanlıklar döneminde de edebi dil ve ortak yazı dili statüsünde devam ederek 20. asra kadar ulaşmıştır. Doğu Türkçesi'nin kökleri Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Eski Uygur Türkçesi ve Köktürkçe dönemlerine kadar uzanmaktadır. Bu bilgiler ışığında Doğu Türkçesi güçlü bir siyasi erk ile güçlü bir edebi dil arasındaki bağlantı açısından Türk dil ve tarih bilincinin somut bir örneği niteliğindedir. Bu sebeple Doğu Türkçesi döneminde yazılmış eserler Türk dilinin bütünlüğü ve devamlılığı açısından büyük önem arz etmektedir. Tez çalışmamıza konu olan Doğu Türkçesi Kur'ân Tefsiri Farsça el-Mevahibü'l-Aliyye adlı Kur'ân tefsirinin Doğu Türkçesine tercümesidir. Tefsir-i Hüseynî olarak da bilinen Farsça tefsirin tam adı el-Mevahibü'l-Aliyye Fî Tefsîri'l-Kelami'r-Rabbaniyye'dir. 15. yüzyılın sonunda Hüseyin Vaiz Kaşifî tarafından Farsça olarak yazılan eser Ali Şir Nevâyî'ye ithaf edilmiştir. Doğu Türkçesi Kur'ân Tefsiri'nin Farsçadan tercüme olması, Hüseyin Vaiz Kaşifî'nin Farsça el-Mevahibü'l-Aliyye adlı Kur'ân tefsirinin Kastamonu Kütüphanesi nüshası, Osmanlı Türkçesi ile yazılmış Şeyh Ömer Adûlî Niğdevî'nin el-Mevahibü'l-Aliyye Tercümesi ve Doğu Türkçesi Kur'ân Tefsiri'nin Topkapı Sarayı nüshası karşılaştırılarak incelenmiştir. Tez çalışmamızı oluşturan tenkitli metin çalışmasında Topkapı Sarayı nüshasının "202a" ve "225a" varak numaraları ile Yusuf Ağa Kütüphanesi nüshasının "542a" ve "569a" varak numaraları arasında kalan Duhan, Câsiye, Ahkaf, Muhammed, Fetih, Hucurat ve Kaf sureleri Topkapı Sarayı nüshası esas alınarak incelenmiştir. Sadece Duhan Suresi Topkapı Sarayı nüshasında bulunmadığı için Yusuf Ağa Kütüphanesi nüshası esas alınarak incelenmiştir. Tez çalışmamız "İnceleme", "Metin", Dizin" ve "Tıpkıbasım" olmak üzere dört bölümde incelenmiştir. İnceleme bölümünde Türk dilinde ilk tercüme faaliyetleri, Kur'ân'ın Türk diline tercüme edilmesi, Türk dilinde ilk Kur'ân tercümeleri, Kur'ân tercümesi türleri, Doğu Türkçesi'nin tarihi gelişimi ve önemi, eserin dili ve sahası, ses bilgisi, yapı bilgisi ve söz dizimi konuları işlenmiştir. Metin bölümünde eserin eser transkripsiton harflerine aktarılmış ve iki nüsha arasındaki farklılıklar belirtilmiştir. Sonrasında metnin dizini oluşturulup sözcükler anlamlandırılmış ve çalışmanın sonuna iki nüshanın da ilgili varaklarının tıpkıbasımları eklenmiştir.

İsveç’in Türk dünyasıyla olan ilişkileri, 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı İmparatorluğu ve Kırım Tatarlarıyla kurduğu çok yönlü diplomatik bağlarla güçlenerek günümüze kadar gelmiştir. Bu yoğun temaslar zamanla İsveç’te Türk dillerine karşı akademik bir ilgiyi de beraberinde getirmiştir. Bu akademik ilginin olduğu en önemli merkez ise İskandinavya’nın en eski üniversitesi sayılan Uppsala Üniversitesidir. Başlangıcı 17. Yüzyıla kadar uzanan İsveç’teki Türkoloji çalışmalarının devam ettiği üniversite, günümüzde de Türk dillerinin öğretildiği ve araştırıldığı bir merkez durumundadır (Jarring 1977; Johanson 2008; Csató 2014).

Türkoloji çalışmalarında köklü bir geçmişe sahip olan Uppsala Üniversitesinin, Carolina Rediviva Kütüphanesinde Osmanlı dönemine ait elyazması ve matbu eserlerden oluşan bir koleksiyon bulunmaktadır. Ayrıca kütüphanede diğer Türk dillerine ait çeşitli kitap, gazete vb. materyaller de mevcuttur. Carolina Rediviva Kütüphanesinde ayrıca katalog içi¬ne alınmış yaklaşık 1000 kadar elyazması ve matbu kitap, çeşitli haritalar, İsveç ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki ticari ve diplomatik ilişkileri gösteren resmi yazışma metinleri ve fermanlar ile defter şeklinde yaklaşık 500 broşür bulunmaktadır. Bu kitap ve broşürler henüz dijital ortama aktarılmamış, sadece fişlemeleri yapılmıştır (Lewin & Löfgren 1992: 8-9; Björkman 1971: 298). Bazı eserler ise sonradan kütüphaneye kazandırılmış olup henüz kayıt altına alınmamıştır. Kayıt altına alınmayan bu eserlerden bir bölümü İsveçli-Alman Türkolog Walther Björkman’a aittir. Söz konusu eserler, ölümünden sonra ailesi tarafından kütüphaneye hediye edilmiştir (Csató & Johanson & Zal 2014).

Elinizdeki bu eser, Uppsala Üniversitesi Carolina Rediviva Kütüphanesinde bulunan ve Walther Björkman’ın ailesi tarafından kütüphaneye hediye edilen Türkçe eserler kataloğudur.

Öz Tarih boyunca insanoğlu günlük hayatta kullandığı nesnelerin uzunluğunu, ağırlığını ya da mekanlar, şehirler arasındaki mesafeleri kıyaslamak için ölçme gereği duymuştur. Bu ölçme işlemini de dilin sunduğu imkanlarla farklı biçimlerde ifade etmiştir. İnsanoğlu bazen günlük hayatında kullandığı ya da doğada yer alan bir nesneyi temel alarak, bazen de vücudun bazı organlarıyla kıyaslamalar yaparak ölçme işlemini gerçekleştirmiştir. Her milletin kendine özgü bir ölçü sistemi vardır. Bugünkü ortak metrik sistemin kabulüne kadar ölçü adlarında farklı terimler kullanılmıştır. Türk dili, bu terimleri kullanırken ya kendi kelime türetme yolları ile yeni kelimeler türetmiş ya da yabancı dillerden yeni terimler alıntılamıştır. Bu makalede Gazi Zahirüddin Muhammed Babur'un Babur-nâme (Vekayi) adlı eserinin Fergana, Kabil ve Hindistan bölümlerinde geçen 'mesafe ve uzunluk' birimleri ile ilgili terimler üzerinde durulmuştur. Babur-nâme'nin Haydarâbâd nüshası esas alınarak metinde geçen mesafe ve uzunluk birimleri ile ilgili terimler taranmış, bu terimlerin metinde ifade ettiği anlamlar örnekleriyle verilmiştir. Ayrıca bu terimler etimolojik bakımdan ele alınmıştır.
Anahtar kelimeler: Çağatay Türkçesi, Babur-nâme, ölçü terimleri, ölçü, uzunluk, mesafe
DISTANCE AND LENGHT MEASUREMENT UNITS IN THE BABUR-NAME Abstract Through the history, human beings have needed to measure and weight of the casual objects or the distances between the cities and places in order to make a comprasion. The measurements have been described in a variety of forms with the possibilities of language. Sometimes human beings have made these by measurements based on an object used in daily life or existing in the nature and sometimes comparing with the body organs.

Özet: Türkçenin tarihî dönemleri art zamanlı olarak incelendiğinde bazı
kelimelerin zamanla ekleşebildiği ve farklı işlevlerde kullanılabildiği
görülmektedir. Gramerleşme olarak adlandırılan bu süreçte kelime,
anlamsızlaşma (desemanticization), kategori/ulam değiştirme
(decategorialization), ses aşınması (phonetic erosion) aşamalarından
geçmektedir. Bahsedilen her bir süreç metinlerle tespit edilebilmektedir.
Güney-Doğu ve Kuzey-Batı Türk lehçelerinin birçok özelliği Çağatay
yazı diline dayanmaktadır. Bu makalede günümüzde Çağataycanın devamı
sayılan Güney-Doğu grubu Türk Lehçelerinden Özbekçe ile Çağataycanın
gramerleşme açısından karşılaştırılması amaçlanmıştır. Gramerleşme süreci
tur- ve yat- yardımcı fiillerindeki değişmelerle sınırlandırılmıştır. Bu fiiller
incelenirken bir yandan tarihî-karşılaştırmalı gramer yöntemi uygulanarak
art zamanlı bir yaklaşımla söz konusu gramerleşme süreçleri tespit edilmeye
çalışılmış, bir yandan da C. Lehmann, P. J. Hopper - E. C. Traugott, B. Heine
- T. Kuteva gibi gramerleşme kuramcılarının görüşleri çerçevesinde bu
süreçler değerlendirilmiştir. Konu, Çağatayca ve Özbekçe ile sınırlandırılmış
olmakla birlikte, gerekli yerlerde daha önceki dönemlere veya diğer Türk
yazı dillerine de başvurulmuştur.
Abstract: As the historical periods of Turkish language are analysed
diachronically, it is seen that some words might become suffix or might
be used for different functions in time. Words go through the phases
of desemanticization, decategorialization and phonetic erosion within
this process named grammaticalisation. Every phases mentioned can be
attested in the texts. Most of the features belonging to Southern-East and
Northern-West Turkish dialects are based on Chagatai literary language.
In this article, the aim is to make grammaticalisation comparison between
Chagatai and Uzbek language which is among Southern-East group of
Turkish dialects and is considered to be continuation of Chagatai in this
day and age. Grammaticalisation process is limited with changes in turand
yat- auxiliary verbs. While these auxiliary verbs were being analysed,

ÖZET Bu çalışmada "savçı" sözcüğünün anlam ve kavram alanı incelenmiştir. Savçı, Eski Türkçe döneminde (8. ve 11. yüzyıllar) "söz; haber, bilgi; mesaj" anlamlarını taşıyan sav < sab sözcüğü ile isimden isim yapma eki +çı/+çi'den türetilmiştir. Eski Türkçenin Köktürkçe (8. yy.) dönemine ait Türkçenin en eski yazılı metinleri olan Orhon Yazıtlarında yalnızca sab biçiminde geçen sav sözcüğü, Eski Uygur Türkçesi dönemine ait metinlerde ise sab~sav biçimlerinde görülmüştür. Eski Türkçe döneminde "sözcü; haberci" anlamını taşıyan savçı sözcüğü Karahanlı, Harezm, Çağatay ve Kıpçak Türkçesi dönemlerinde genellikle "sözcü, haberci; elçi; peygamber" anlamlarında kullanılmıştır. Bu sözcük tarihî Türk lehçelerindeki anlamını kaybetmesine rağmen Türkiye Türkçesinde hala varlığını sürdürmektedir. Bu çalışmada sa-fiili ile sav ve savçı sözcükleri arasındaki ilişki açıklanmaya çalışılmış, sab~sav, sabçı~savçı sözcüklerinin tarihsel gelişimi etimolojik ve fonetik bakımdan incelenerek, savçı sözcüğünün anlam ve kavram alanı tespit edilmiştir. Daha sonra ise sav ve savçı sözcüklerinin tarihî Türk lehçelerindeki kullanımı, tespit edilen örnekler ile gösterilerek "sa-: 1. saymak; 2. düşünmek" fiilinden türediğini düşündüğümüz ve genellikle kök sözcük olarak değerlendirilen sab~sav sözcüğünün nasıl geliştiği üzerinde durulmuştur.
ABSTRACT In this study, the meaning and concept of the word "savçı" were examined. In the Old Turkic (8th and 11th centuries) the savçı is derived from the word sav < sab which has the meaning of 'word; news, information; message' and the suffix +çı/+çi. In the Orhon Inscriptions, which are the oldest written texts of the Turkish period of the Kokturk period (8th century) of the Old Turkic period, the word 'sav' is used only in the form of 'Sab' and is also seen in the form of 'sab~sav' in the texts of the Old Turkic period of Uighur. The word "savçı," which means "spokesman; messenger" in the Old Turkic, is generally used as "spokesman, messenger; envoy; prophet" in the Karakhanid, Khorezm, Chagatai and Kipchak Turkic periods. Although this word has lost its meaning in Turkish historical dialects, it still retains its Turkish presence in Turkey. In this study, the relationship between the verb sa-and the words sav and savçı was explained, the historical development of the words was etymologically and phonetically examined, and the meaning and concept of the word savçı was determined. And use of the words sav and savçı in historical Turkish dialects was then shown by the detected examples, and it was emphasized how the word sab~sav, which we suggest is derived from the verb sa-: 1. to count; 2. to consider, and which is generally considered to be the root word, was developed.

Öz Varlık ve varlığın gerçekleştirdiği eylemlerin birbirinden farklı özellikleri vardır. Varlıkların renk, hacim, doku, koku gibi temel özellikleri bulunurken, varlığın gerçekleştirdiği eylemlerin yer, yön, tarz, neden, azlık çokluk ve zaman gibi temel özellikleri bulunur. Bu çalışmanın temelini Çağatay nesrinin en önemli örneklerinden biri olarak gösterilen ve 12 yaşında Fergana tahtına geçen Gazi Zahirüddin Muhammed Babur'un, adı sebebiyle Babur-nâme olarak tanınan Vekayi adlı hatırât eseri oluşturmaktadır. Çalışmada Babur-nâme metninde geçen zaman ifadeleri ile ilgili terimler taranarak tespit edilip, bu terimlerin metindeki kullanımları, metinde ifade ettiği anlamlar örnekleriyle beraber verilmiştir. Türkçe kökenli ve Arapça ile Farsça kökenli zaman ifadeleri ayrı başlıklar altında gösterilmiştir. Ayrıca bu terimlerin Türk yazı dilindeki tarihsel gelişim aşamaları da fonetik, morfolojik ve etimolojik bakımdan art zamanlı olarak ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: Zaman, zaman ifadeleri, sözvarlığı, Baburname, Çağatay Türkçesi TIME EXPRESSIONS IN THE BABUR-NAMA Abstract The entity and the actions performed by the entity have different characteristics. While the entity has basic features such as color, volume, tissue and smell, the actions performed by the entity have basic features such as place, direction, manner, reason, quantity and tense.

ÖZET Evrenin varoluşundan bugüne kadar bir insan ya da herhangi bir canlı için ölüm, yaşamın kaçınılmaz bir parçası olmuştur. Tarih boyunca insanoğlu ölüm olgusunu algılamaya ve anlamlandırmaya çalışmıştır. İçinde bulunulan toplumun sosyo-kültürel yapısına bağlı olarak ölümün gerçekleşme şekilleri farklı olabildiği gibi, toplum tarafından ölümün algılanış ve ifade ediliş biçimleri de farklılıklar göstermiştir. Kimi inanışlara göre "ölüm" canın bedenden ayrılmasını, yaşamsal faaliyetlerin bitmesini ve mutlak sonu ifade ederken, kimi inanışlara göre ise gerçek ve sonsuz bir yaşamın başlangıcını ifade etmiştir. Antik çağlardan beri bir gün mutlaka öleceği gerçeğinden kaçamayan insan, bu durumu kabullenmek ve günlük yaşantısına devam edebilmek için ölümden sonra yaşam olduğu inancına tutunmuştur. Bu inanç zaman içerisinde farklı kültürlerde ve Budizm, Hristiyanlık, Musevilik ve İslamiyet gibi farklı dinlerde değişerek varlığını sürdürmüştür. 19. yüzyılda Muhammed Yusuf Beyânî (1840-1923) tarafından yazılan Orta Asya Türk tarih yazıcılığının en önemli örneklerinden biri olan Şecere-i Harezmşâhî'de Harezm Hanlığının kuruluşu ve sonrasında yaşanan askerî, siyasi, kültürel, toplumsal olaylar, hanların taht mücadeleleri, seferleri, savaşları ve hayatları anlatılmıştır. Şecere-i Harezmşâhî Harezm'de 17. yüzyılın sonları ile 20. yüzyıl başlarına kadar gerçekleşen tarihî olayları tüm ayrıntıları ile anlatması bakımından önemli bir hükümdar soyağacı ve tarih kitabı olmuştur. Bu çalışmada Şecere-i Harezmşâhî'nin ortaya çıktığı Hive (Harezm) Hanlığı hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Daha sonra ise çalışmamızın temelini oluşturan Şecere-i Harezmşâhî metnindeki "ölüm" kavramı üzerinden ölümün gerçekleşme şekilleri ve "ölüm" için kullanılan ifadeler açıklanmaya çalışılmıştır. ABSTRACT The death has been an inevitable part of life for a person or any living being from the existence of the universe to present. Throughout the history, human beings have tried to understand and to interpreted the consept of death. As the ways of death may be different depending on the socio-culturel structure of the society, the perception and expression of death by the society has indicated differences. According to some beliefs, the death has expressed leaving of the soul from the body, end of the vital activities, absolute end, for some beliefs it has expressed the beginning of a real and eternal life. From the ancient times, the person who can not escape from the fact that he will die one day has beleived living after death to accept the stuation and to be able to continue daily life. This belief has survived by changing in different cultures and in different religions such as Buddhism, Christianity, Judaism and Islam. The foundation of the Khwarezm Khanate and historical events such as military, political, cultural, social events happened thereafter, throne struggles, military expeditions, wars were told in Secere-i Harezmsahi, which is written by Muhammed Yusuf Beyani (1840-1923) in the 19th century, one of the most important examples of Central Asian Turkish historiography. Secere-i Harezmsahi has been an important emperor pedigree and chronical in term of describing the historical events that took place in the Khwarezm from the end of the 17th to the beginnig of the 20th century with all its details. In this study, brief information is given about Khiva (Khwarezm) Khanate where Secere-i Harezmsahi emerged. Afterwards, the ways of death and expressions used for the consept of death are explained in the text of Secere-i Harezmsahi, which forms are basis of our work.

Yüksek Lisans tezi olarak çalıştığımız bu eser, İsveç Uppsala Üniversitesi Kütüphanesi Doğu Türkçesi Yazma Eserler Kataloğu‟nun 637 numarasında kayıtlıdır. Nerede ve ne zaman yazıldığı hakkında eserin veya yer aldığı kataloğun içerisinde bilgi bulunmamaktadır. Bu eserin mütercimi de belirsizdir. Eserin ilk yaprağında geçen “Bu kitâb Ya‟kûb? Ahund‟ın kitâbı turur.” ifadesi, muhtemelen kitabın müterciminden ziyade kitabı satın almış bir kişinin adıdır. 101a-150b yapraklarını kapsayan çalışmamız, Giriş, Yazım ve Dil Özellileri, Metin, Türkiye Türkçesine Aktarım, Dizin ve Tıpkıbasım bölümlerinden oluşmaktadır.
Acayibü‟l- Mahlukat yazıldığı devrin coğrafyası ve kozmografyası hakkında bilgi veren, içinde bazı efsanevî hikâyeler ve bilgiler bulunduran ansiklopedik türde bir eserdir. İlk olarak İran edebiyatında yazılan Acayibü‟l- Mahlukat, evrenin yaratılışı, gökler, denizler, bitki ve ağaçlar, şehirler, ülkeler, kiliseler, cami ve mescitler, hayvanlar ve tuhaf yaratılıştaki varlıklar hakkında bilgiler içerir.

Batı Türkçesi terimine bağlı olarak Doğu Türkçesi terimi de öncelikle r/z ve l/ş zıtlığıyla ikiye ayrılan Türk dili dünyasının r/z bölümünü içine alan geniş bir anlam içerir. Buna göre Doğu Türkçesi r ve l seslerine karşılık z ve ş seslerini taşır ve Batı Türkçesinin (Bkz. Batı Türkçesi) tek temsilcisi olan Çuvaşça dışındaki bütün Türk dil ve diyalektlerini içine alır. Dar anlamıyla Doğu Türkçesi teriminin üzerinde görüş birliğine varılmış değildir. En yaygın ve bilinen anlamıyla Doğu Türkçesi, r/z dilli Genel Türkçenin Kıpçak (Kuzey) ve Oğuz (Batı ve Güneybatı) grupları yanında
yer alan üçüncü büyük dalıdır. Doğu Türkçesi terimi artzamanlı ve eşzamanlı incelemelerde farklı alanları içine alacak şekilde genişleyip daralabildiği gibi, farklı ekollere bağlı olarak Doğu Orta Türkçesi, Türki, Çağatayca vb. gibi terimlerle de yer değiştirebilmiştir. Örneğin Fundamenta’da tarihi dönem için Doğu Orta Türkçesi terimi kullanılırken, eşzamanlı sınıflandırmada Doğu Türkçesi terimi tercih edilmiştir.

“Claus Schönig, Finite Prädikationen und Textstruktur im Babur-name, Wiesbaden Harrassowitz, 1997,” Zarf: Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 1 (2000) KKTC, s. 105-107.
Chagatay Turkic language and literature, Chaghatay Turkish, Chagatai, Eastern Turkic, Timurid literature, Chaghatay syntax and sentence styles, Baburnameh, Babur Shah, 15th-16th centuries, Çağatay Türkçesi, Çağatay Türk dili ve edebiyatı, Doğu Türkçesi, Timurlular edebiyatı, Babür Şah, Babürname, 15-16. yüzyıllar.

Özet:
Satır arası tercümeler Türkçenin tarihi açısından oldukça önemli bir yere sahiptir. Tarih boyunca geniş coğrafyalara yayılan Türkçenin pek çok dille ve kültürle çeşitli boyutlarda ilişkisi olmuştur. Farsça bu dillerin önde gelenlerindendir. Bu makalede aslı Farsça olan, Harezm Türkçesine tercüme edilen Taŋsuḳnāme-i İlḫānî isimli eser tanıtılacak- tır. Taŋsuḳnāme-i İlḫānî, Nasîrüddin Tûsî tarafından yazılmış olan ma- denlerle ve bazı bitkisel ilaçlarla ilgili Farsça eserdir.
Eser, Mısır el-Ezher Şeyhliğinin Yazma Eserler Kütüphanesinde Doğu Dilleri Koleksiyonu’nda bulunmaktadır. Şimdiye kadar Türkoloji araştırmalarında varlığı bilinmeyen bu eser, yapmış olduğumuz araştır- malar sonucunda bulunmuştur. Bu makalede, dil özellikleri bakımından Harezm Türkçesi Dönemi’ne ait olduğu düşünülen bu eser ilim dünyası- na tanıtılacaktır. Böylece Türk dili tarihi araştırmalarındaki yerini almış olacaktır. Bugün elimizde sınırlı sayıda bulunan Harezm Dönemi’ne ait dil yadigârlarına dâhil edilecek olan eserin gelecekteki dil araştırmaları için küçük parçalardan birisini oluşturması beklenmektedir.


Abstract:
Inter-linear translations have an important place in the history of Turkish. Spreading on a wide geography throughout history, Turkish has been associated with many languages and cultures in various dimensions. Persian is the leading one of these languages. In this paper, the original Persian work named as Taŋsuḳnāme-i Ilḫanī will be introduced. Taŋsuḳnāme-i Ilḫanī is an interlinear translation of the Persian work to Khorezmian Turkic Language and it was written by Naser al-Din Tûsî and this work is about mines and some herbal remedies.
The work is found in the Oriental Languages Collection of Egypt al- Azhar Sheikhdom Manuscript Library. Until now, this work, existence of which is unknown among Turkology researches, has been found as the result of our researches that we have done. We think that the work belongs to the Khorezmian Turkic period in terms of its language characteristics will be introduced to the world of science and thus takes its place in the history of Turkish language history. It is expected to make up one of the smaller pieces for language research in the future, which will take its place among the linguistic relics of the Khorezmian period, which is now limited in number.