Işçi Hareketleri

Taşeron çalışmanın merkez ülkelerde 1970’lerde, ülkemizde ise 1980’lerle birlikte yaygınlaşmasının temel sebebi sermayenin emek maliyetlerini azaltma arzusudur. Taşeronluğun bu noktadaki kilit işlevi işçilerin pazarlık ve mücadele kapasitelerini ciddi şekilde azaltmasıdır. Taşeron çalışma temelde bu sebepten ötürü kamu ve özel sektörde evvela büyük ölçekli ve sendikalı işyerlerinde yaygınlaşmaya başlamış ve bugün itibariyle yerleşikleşmiştir. Bu makalede taşeron çalışmanın Türkiye’deki durumu incelenecektir.

Birinci bölümde taşeron çalışmanın anlamı ve yaygınlaşması diğer esnek çalışma biçimleriyle ilişkisi içerisinde irdelenecektir. İkinci bölümde taşeron çalışmanın dünyadaki görünümüne dair kısa bir özet geçilecek, üçüncü bölümde ise taşeron çalışmanın Türkiye’deki durumu Türkiye emekçilerinin çalışma koşullarının tarihsel dönüşümü bağlamına oturtulacaktır. Bir nevi sermayenin yapıp ettiklerinin anlatımı olan üçüncü bölümün ardından dördüncü bölümde, bu kez Türkiye emekçilerinin ve emek hareketinin taşeron çalışmaya karşı ortaya koyduğu irade ve mücadele incelenecektir. Beşinci ve son bölümde ise sermayenin ve emek cephesinin karşılıklı mücadelesinin bugün geldiği noktada taşeron çalışmanın tanımının yeniden müzakere edilmesi anlamını taşıyan, 2014 yılının Eylül ayında yürürlüğe giren 6552 sayılı nam-ı diğer “Torba” yasa değerlendirilecektir. Araştırmada ikincil kaynaklar yanında, medya taraması, TÜİK ve ÇSGB istatistikleri ve yasal mevzuat kullanılmış; asıl olarak 2003’ten beri destek vermeye çalıştığım çeşitli taşeron işçi mücadeleleri içinde yaptığım etnografik gözlemler ve mülakatlardan faydalanılmıştır.

Bu tezde, 1960-1980 yılları arasında Fransa ve Türkiye’de gerçekleşen öğrenci ve emek hareketleri, dünya sistemi teorisi özelinde, karşılaştırmalı olarak tartışılmıştır. Bu tez, bu tartışmaları dünya sisteminin hegemonya, merkez-çevre, bağımlılık ve toplumsal hareketlerin kaynak mobilizasyonu/siyasi süreç yaklaşımları üzerinden ele alacaktır. Bu çerçevede, hareketlerin amaçlarını ve stratejilerini şartlandıran ulusal, siyasi ve toplumsal bağlamlar açısından, toplumsal ve siyasi koşulları değiştirmeye yönelik çabalar açısından ve eylemcilerin kendi inançları, stratejik ve taktik kararları açısından değerlendirilen hareketler merkez ve çevre ülkelerin karşılaştırmalı toplumsal hareket analiziyle anlam kazanacaktır. Tez, “1968 Dünya Devrimi” başkaldırısını bir belirteç olarak toplumsal hareketlerin mobilizasyonu ve siyasi süreç perspektifinden değerlendirecek, Fransa ve Türkiye açısından ortaklaşan yahut farklılaşan noktaların tespit edilmesinde 1968 öğrenci hareketlerinin rolünü ve sonrasında emek hareketlerinin gelişimini saptayacaktır. Dünya sistemi ve toplumsal hareketler yaklaşımlarının temel hipotezleri yanında, “toplumsal hareketler merkez ülkelerde merkez çözümlere, yarı-çevre ve çevre ülkelerde çevre çözümlere yol açarlar” hipotezi bu tartışmalar bağlamında değerlendirilecektir. Böylesine bir çaba sonucunda, 1968 hareketlerinin etkileri yani dünya sisteminin krizi ve dönüşümü, merkez ülkelerde yeni sol, katılımcı demokrasi ve sivil toplumun öneminin artışını simgelerken, yarı-çevre ve çevre ülkelerde radikalizm, şiddet, kutuplaşma, devlet baskısı ve hatta askeri müdahalelerle gerçekleşen bir süreci ortaya koymaktadır.

Yeraltı Maden-İş, işçilerin sendikalarını ve işyerlerini yönetmesi konusunda özgün deneyimler gerçekleştirmiş bir sendikadır. Bu yazıda, Onur Bütün tarafından yazılan "Yedi Kat Yerin Altından Uğultular Geliyor. Yeni Çeltek’ten Soma’ya Maden İşçileri" kitabı vesilesiyle, bu önemli deneyimdeki işçi iradesi ve sendika-siyaset ilişkisi değerlendirilmektedir.

Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ile Balkanlardan Türkiye’ye gelen Roman tütün işçileri hem Balkan coğrafyasının tütün üretim birimlerinde şekillenen politik kültürün Türkiye’ye taşınması hem de Türkiye’de yoksullarla buluşan bir sol siyaset geleneğinin şekillenmesi noktasında önemli bir rol oynamışlardır. Bu makale günümüzde büyük ölçüde unutulmuş durumdaki bu insan grubunun Türkiye siyasal yaşamına katkılarını sosyolojik ve tarihsel boyutları ile tartışmayı hedeflemektedir.

The Roma tobacco workers who came Turkey with Turkish-Greece Population Exchange made a significant contribution to the transferring of the political culture emerged in the tobacco production areas of the Balkans to Turkey and shaping of the tradition of the leftist politics which can touch the poor in Turkey. This article aim to discuss the contributions of this people, who are mostly forgotten today, to the politics of Turkey with the sociological and historical dimensions of the issue.

The Ereğli-Zonguldak coal basin has been Turkey's source of hard coal since the second half of the nineteenth century. The region emerged as a coalfield over the last quarter of the nineteenth century and became one of the biggest industrial centers of Turkey in the early Republican era.  The male population of the basin, who formed the main source of underground labor power in the pits, allocated their working time between mining and agriculture sometimes by force, sometimes willingly. Although these workers witnessed many political, economic, and social changes in the history of Ottoman Empire and Republican Turkey, their part-time work patterns remained unchanged.
The “national economy” policy and state-led industrialization attempts of the single-party rule compelled the government to restructure the capital and labor aspects of coal mining, which resulted in the nationalization of coal mining under state ownership and the adoption of the compulsory labor system in 1940. The compulsory labor system, in turn, caused difficulties in the relationship between the state and the residents of the coalfield.
The Ereğli-Zonguldak coal basin was a microcosm of the labor-capital-state relations during the single-party era. The study at hand offers a comprehensive analysis of this microcosm, by focusing on the contentious relations between mine workers, private and public coal mining enterprises and the single-party rule during the period between 1920 and 1947. It aims to uncover the historical agency of the mine workers in making their own history.

1980'lerden bu yana dünyada işçi hareketlerinin yapısal bir krize girdiği ve Eric Hobsbawm'ın (1980) meşhur tabiriyle 'işçi hareketlerinin uzun tarihsel yürüyüşünün sona ermekte olduğu' düşünülmektedir. Bu makalede işçi hareketleri hakkındaki oldukça yaygın olan bu iddiaların nedeninin işçi sınıfı hareketlerinin kapitalizmin dünya ölçeğinde eşitsiz bir şekilde gelişmesi ile olan ilişkisini kavramamıza ket vuran teorik ve metodolojik yetersizlikler olduğunu savunacağım. İşçi hareketlerinin tarihsel evrimini bilimsel bir şekilde tarif edebilmek için (1) işçi tanımımızın ufkunu İkinci Dünya Savaşı sonrasında gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde ortaya çıkmış olan mavi-yakalı, tam-zamanlı, sendikalı, kolektif pazarlık gücü olan fabrika işçilerinin ötesine taşımamız, (2) yüzümüzü işçi sınıfının sadece Kuzey ülkelerinde aldığı değil, özellikle Güney ülkelerinde de aldığı farklı tarihsel formlara dönmemiz, (3) işçi sınıfını oluşturan unsurların zamansal ve mekânsal bütünlüğünü yeniden kurmaya çalışırken, işçi sınıfının faal unsurlarının yanı sıra, Marx'ın "göreli artık nüfus" diye tanımladığı grupları ele almamız, ve (4) tüm bu grupların birbirleri ile olan ilişkilerini değerlendirirken, bu ayrımların yer yer cinsiyetle, renk ve ırkla, ve etnisiteyle olan kesişimlerini de incelememiz gerektiğini iddia edeceğim. Makalede önereceğim teorik ve metodolojik yaklaşımdan hareketle işçi hareketlerine dünya-tarihsel bir bütün olarak baktığımızda 21. yüzyılda işçi hareketlerinin giderek ivme kazandığını göreceğimizi savunacağım.

Since the 1980s, it has widely been argued that the working class movements have entered into a terminal crisis and, as Eric Hobsbawm (1980) famously put it, 'the foward march of labour has finally halted'. In this article I argue that these arguments derive from our theoretical and methodological inability to properly conceptualize the relationship between working class movements and uneven development of historical capitalism on a world-scale. I claim that to more accurately describe the historical evolution of working class movements we need to (1) extend our definition of workers beyond the full-time, blue-collar, unionized factory workers with collective bargaining rights which emerged in the 'developed' and 'developing' world after the Second World War, (2) consider various historical forms of working class formation that emerged not only in the Global North but also in the Global South, (3) analyze working class as a temporal and geographical whole, and include what Marx once called as 'surplus populations'-together with the 'active workers'-as an organic part of the working class populations, and (4) keep an eye to the intersection of labor with gender, color, race and ethnicity when we examine the interrelationship between all these groups. I argue that once viewed from a world-historical perspective through these theoretical and methodological lenses it will be apparent that working class movements are rapidly accelerating in the 21st century.

Metal sektörü 2015 yılı Nisan ayından itibaren, Türkiye emek tarihinde benzeri az görülür bir mücadele ve eylem dalgasına tanık olmuştur. Eylemler üç ana talep etrafında sürdürülmüştür: 1) Ücret iyileştirmesi, 2) İşçilerin kendi temsilcilerini seçebilmesi, 3) Temsilciler ile eyleme katılanların iş güvencesi. Eylemlerin, yetkili sendikaya karşı gerçekleşmesinin ötesinde, sendika işyeri örgütlenmesi ve grup düzeyinde toplu sözleşme sistemi ile yakından ilişkisi bulunmaktadır. Türkiye’deki endüstriyel eylemler açısından oldukça radikal bir biçimde (fabrika işgali) gerçekleşen eylemler, verili toplu sözleşmenin değiştirilmesi gibi ayrıksı bir taleple, yetkili sendika kontrolünde ya da sendikaya rağmen değil, yetkili sendikayı tamamen karşısına alan bir seyir izlemiştir. İşyeri temsilcileri dâhil olmak üzere bir bütün olarak (yetkili) sendika aygıtı hedef alınmıştır.

Bu çalışma, metal işçilerinin eylemlerinin incelenebilmesi için, üretim noktasındaki sınıf ilişkilerine odaklanmayı ve eylemleri Michael Burawoy’in kavramıyla fabrika rejimi üzerine verilen bir mücadele olarak incelemeyi önermektedir. Toplu pazarlığın kurumsallaştığı 1963 sonrası dönemi dikkate alacak bir tarihsel inceleme yoluyla, yaşanan eylemlerin, 1980 darbesi sonrasında sektördeki sendikalı işyerlerinde kurulmuş olan fabrika rejimine karşı bir içerik taşıdığı gösterilmeye çalışılacaktır.

Metal sektöründeki özel işletmelerde, 1963-1980döneminde Türkiye Maden-İş’te cisimleşen işçi hareketi ile işverenler arasında gerçekleşen mücadelelerin iki kritik boyutu bulunmaktadır: Bunlar işyerinde güçlü bir sendikal örgütlenme ile ücret sistemidir. MESS’in işçi hareketine karşı yıllar içinde geliştirdiği stratejinin ana hatları şöyle ifade edilebilir: 1) Emeğin denetimini sağlayacak biçimde ücret sisteminin yeniden yapılanması 2) Ücretlerdeki yeniden yapılanmanın toplu sözleşme ölçeğinindeğiştirilmesi aracılığıyla sektör düzeyinde tesis edilmesi ve nihayet 3) emeği kontrol eden bir sendikal örgütlenmenin hem sektör hem de işyeri düzeyinde biçimlendirilmesi.

Fabrika rejiminin bu iki boyutu, Nisan 2015 tarihinde başlayan eylemlerde tekrar karşımıza çıkmıştır. Eylemlerde ifade edilen talepler, işçilere yabancılaşmış bir sendikal örgütlenmeye karşı yeni bir işçi örgütlenmesi yönünde güçlü bir yönelimi içermektedir. Yetkili sendikaya karşı tepki, toplu iş sözleşmesindeki başarısızlığının ötesinde, sendika işyeri temsilcilerinin işyerlerindeki konum ve işlevini de hedeflenmiştir. İşyerinde demokratik ve güçlü bir sendikal örgütlenme şeklindeki bu yönelim, işyeri işçi örgütlenmesinin fabrika rejimi içerisindeki rolünü değiştirmeye yönelik bir çaba olarak anlaşılmalıdır. Eylemlerin, grup düzeyinde toplu sözleşme sisteminde, kökü sektördeki sendikal rekabete dayanan bir aksaklık sonucu patlak vermesi, sektördeki pazarlık sisteminin işçi hareketini kontrol etmek üzere kurgulanmış niteliği açısından önemli bir tartışmayı gündeme getirmektedir.

“Ben Ali Bey’e dedim. Biz, dedim, ne yaptık ya? Biz dedim, ne yaptık? Fabrikanın malını mı çaldık? Fabrikanın malına zarar mı verdik? Biz dedim, namusumuz, şerefimiz için sendika getirmeye çalıştık ya! Ne yaptık? Biz ne yaptık? Semih Bey’e dedim, ya Semih Bey dedim, benden ne zarar gördün dedim ya. Benim ne hatam var dedim, benim neyim var dedim, beni dedim niye çıkardın ya!”

Alpkan Birelma’nın çalışması, işçi hareketine gerçekten bambaşka bir bakış getiriyor. Alışılagelen sendikacılık tarihinde, grev dökümlerinde, eylem günlüklerinde bulamayacağımız, ta içeriden bir gözlem… İşçileri harekete geçiren, onları sınıfsal bilinçlenmeye götüren gerçek saikleri, öfkeleri, hayalleri hesaba katan bir analiz.

Ekmek ve Haysiyet Mücadelesi, adından da çıkarılabileceği gibi, işçi sınıfı hareketinin maddi talepler yanında, insan olarak saygı görme talebine, tanınma mücadelesine dayanarak geliştiğini gösteriyor. İşçi sınıfının sabit bir yapı değil, tarihsel ve kültürel bir oluşum olduğunu ortaya koyan E. P. Thompson’dan (eleştirel bir bakışla) ilham alan bu araştırmayı, bir roman gibi de okuyabilirsiniz. Arkadaşlık ve yardımlaşmanın, insan onurunun, yenilginin, yenilgiyle baş etmenin, başarmanın, kazanmanın yer aldığı bir roman...

Arslan Hakan, Hacer Aydın and Rengin Küce (1995), “Tansu Çiller Hükümetinin Kamu Kesimi Toplu Sözleşmelerine Dönük Ücret Politikası, Yaratacağı Nominal-Reel Ücret Kayıpları ve Kamuya Transfer Edeceği Net Ücret Tutarı”, Mülkiyeliler Birliği Dergisi, XIX: 183

Following Turkey’s own ‘Tequila Crisis’ of early 1994, the Government decided to renounce the collective agreements in force stipulating inflation-indexed pay rises to public sector workers, which lead to a series of legal disputes and industrial extending into the year 1995. This work, based on a previous report by Harb-İş Union’s research center, which then I was heading, estimated, from a social wage theory perspective, the net transfer the Government would thus transfer from the public workers to the public budget. The report itself received wide coverage in the media, challenging and effectively falsifying pro-Government claims of the size of the ‘burden’ that the pay rises in accordance with the existing collective agreements would put on the public.

Bu çalışmada, sanayi devriminin başlangıç merkezi olan ve işçi sınıfı tabirinin ilk kez kullanıldığı İngiltere’nin zaman içerisinde değişen sosyal yapısı, işçi sınıfının tarihsel süreçteki deneyim ve kazanımlarını aktarılmaya çalışılmıştır.
Zamanla gelişen sanayi kentleri sermaye sahipleri için büyük bir zenginleşme sağladı.      Ancak bu zenginleşmeden kendileri içinde pay isteyen işçi sınıfı beklediği payı hiçbir zaman sermaye sahiplerinden alamadı.
Çareyi kendi çabası ve bilinciyle yaratmaya koyulan işçiler, zaman içerisinde güçlendiler.
  Zamanla  bilinçlenen işçi sınıfı, sermaye sahipleri ile olan mücadelesini uzun süren ve zorlu deneyimler sonucunda sınıfsal bir karaktere büründürmeyi başardı.

Çalışma Sosyoloğu Doç. Dr. Hakan Koçak’a göre söz konusu uygulamalar patronun işçiler üzerinde denetim ve gözetimi artırarak emek sömürüsünü yoğunlaştıracak. Koçak, MESS’in elektronik cihaz projesine ilişkin “Burada ‘sosyal mesafe’ denilse de uzun vadede işçilerin işyerindeki tüm hareketlerini denetleyebilecek bir aparata dönüşme riski çok yüksek” derken, MÜSİAD’ın izole çalışma kamplarına ilişkin, “Hem aileyi, hem kuşakları içine alan tam bir bağımlılık rejimi. Yani her şeyinizle o şirkete ve o çalışma üssüne bağlı bir emekçi haline geleceksiniz” ifadelerini kullandı.

Recommended citation: Esen, B. (2012) "İş Hukuku’nda İşverenin Çalışanlara Eşit Davranma Yükümlülüğü", Güncel Mevzuat Dergisi, Haziran 2012.

ÖZ:
İş Hukuku’nda işverenin eşit davranma borcu özel olarak düzenlenmiştir. Kaynağını Anayasa’dan alan bu hak işverenin iş ilişkisinde dil, ırk, cinsiyet, siyasal düşünce, felsefî inanç, din ve mezhep ve benzeri sebeplere dayalı yahut iş akdinin niteliğine göre ayırım yapamayacağı ilkesini düzenler. İşveren işçilerine, cinsiyet gibi fizyolojik nedenlerle farklı işlem yapamaz, sendikal nedenlerle ayırım yapamaz. Eşit davranma borcu mutlak eşitlik sağlamaz, ayni durumdaki işçileri eşitler.
Eşit davranma borcuna aykırılık İş Hukukumuzda yaptırımlara bağlanmıştır. Aykırılığın ispat yükümlülüğü işçiye aittir. Eşit davranma borcuna aykırılık sık sık dava konusu olup, bu alanda oturmuş Yargı içtihatları bulunmaktadır. İnsan hakları boyutu da olan bu olgunun iyi bilinir olması iş barışının tesisi açısından önemlidir.

ANAHTAR KELİMELER
Eşit Davranma Borcu, Mutlak Eşitlik/Nispi Eşitlik, Cinsiyet Ayrımcılığı, İş Akdi, İş Akdinin Feshinde Esaslı Sebep, Geçerli Sebeple Fesih, Sendikal Nedenlerle Ayrımcılık

Metal sektoru 2015 yili Nisan ayindan itibaren, Turkiye emek tarihinde benzeri az gorulur bir mucadele ve eylem dalgasina tanik olmustur. Eylemler uc ana talep etrafinda surdurulmustur: 1) Ucret iyilestirmesi, 2) Iscilerin kendi temsilcilerini secebilmesi, 3) Temsilciler ile eyleme katilanlarin is guvencesi. Eylemlerin, yetkili sendikaya karsi gerceklesmesinin otesinde, sendika isyeri orgutlenmesi ve grup duzeyinde toplu sozlesme sistemi ile yakindan iliskisi bulunmaktadir. Turkiye’deki endustriyel eylemler acisindan oldukca radikal bir bicimde (fabrika isgali) gerceklesen eylemler, verili toplu sozlesmenin degistirilmesi gibi ayriksi bir taleple, yetkili sendika kontrolunde ya da sendikaya ragmen degil, yetkili sendikayi tamamen karsisina alan bir seyir izlemistir. Isyeri temsilcileri dâhil olmak uzere bir butun olarak (yetkili) sendika aygiti hedef alinmistir. Bu calisma, metal iscilerinin eylemlerinin incelenebilmesi icin, uretim noktasindaki sinif iliskilerine odaklanmayi ve eyl...