Ikinci Meşrutiyet Dönemi

Osmanlı-Türk siyasi tarihi açısından II. Meşrutiyet’in ilanına giden süreç,
yaşanan gelişmeler nedeniyle önem arz etmektedir. İttihat ve Terakki Cemiyeti ise
Osmanlı Devleti’nin tekrar anayasalı yönetime geçişini sağlayan ve sonraki dönemde
Türk siyasi hayatına damgasını vuran bir siyasal harekettir. Jön Türk olarak adlandırılan
aydın hareketinin önemli bir ismi olan İbrahim Temo, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin
kurucusu ve cemiyetin İstanbul’da ve Balkanlarda örgütlenmesinde, taraftar
kazanmasında rol onayan bir isimdir. Eyüp Sabri, Meşrutiyet mücadelesinde İttihat ve
Terakki Cemiyeti’nin, II. Abdülhamit yönetimine karşı Ohri’de güç kazanması,
örgütlenmesi ve askeri direniş sağlaması açısından büyük çaba sarf eden ve bu açıdan
cemiyetin güvenini elde eden kişidir. İttihat ve Terakki hareketinin önemli isimlerinden
olan İbrahim Temo ve Eyüp Sabri’nin ortak yönlerinden biri de II. Meşrutiyet
mücadelesinin önemli merkezlerinden biri olan Makedonya-Ohri bölgesinden
olmalarıdır. Bu çalışmada, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kuruluş tarihinden
Meşrutiyet’in tekrar kabulüne kadar geçen sürede İbrahim Temo’nun İstanbul, Romanya
ve diğer bölgelerdeki faaliyetleri, düşünceleri incelenmiştir. Aynı zamanda bu çalışmada,
Eyüp Sabri’nin Ohri ve diğer bölgelerde İttihat ve Terakki’nin örgütlenmesi, güç
kazanması açısından oynadığı rol değerlendirilmiştir. Eyüp Sabri’nin, Resneli Niyazi ve
diğer İttihatçı fedailerle olan ilişkileri, Meşrutiyet mücadelesinin son anına kadar İttihat
ve Terakki Cemiyeti’nin emirleri doğrultusunda aldığı görevler ve gayretleri anlatılmaya
çalışılmıştır.
Abstract
In terms of Ottoman-Turkish political history, the process leading to the
declaration of the Second Constitutional Monarchy is important because of encountered
developments. The Committee of Union and Progress is a political movement that
provides the transition of the Ottoman State to constitutional rule again and marks the
Turkish political life in the next period. İbrahim Temo, an important name of the
intellectual movement called Young Turks, is the founder of the Committee of Union and
Progress and has important role on the Commitee's organisation and finding supporters
in Istanbul and the Balkans. Eyüp Sabri is the person who has made great efforts in
Constitution struggle of the Commitee of Union and Progress to gain power in Ohrid,
organization and military resistance against the rule of Abdülhamit and gain the
confidence of the society in this respect. One of the common features between İbrahim
Temo, one of the most important names of the Union and Progress movement, and Eyüp
Sabri is that the Macedonia-Ohrid region, one of the most important centers of the
constitutional struggle, is the motherland of these two. In this study, İbrahim Temo's
activities in Istanbul, Romania and other regions during the period from the establishment date of the Committee of Union and Progress to the re-acceptance of Constitutionalism were examined. At the same time, in this study, Eyüp Sabri's role in organizing and powering the Union and Progress in Ohri and other regions was assessed. Eyüp Sabri's relations with Resneli Niyazi and other guerillas of the Unionists, his duties in the direction of the Committee of Union and Progress until the last moment of the
constitutional struggle and and their efforts were tried to explain.

Published version of the edition of Der Nachlass des Mustafa Hayri Efendi (q. v.). The present edition differs from that of Der Nachlass des Mustafa Hayri Efendi in that it contains a substantially improved text, numerous additional documents, an addiional index (topical index) a more succinct introduction, and all original textual material in four versions: 1) full-colour reproductions of the original documents in PDF, 2) the original texts in scholarly transcription, 3) the original texts in "lay" transcription, and 4) the texts in modern Turkish translation. In addition, the volume contains black-and-white reproductions of numerous documents and other pictorial material.

Osmanlı Devleti için 19. yüzyıl büyük değişim ve dönüşümlere sahne olmuştur. Devlet bir yandan çağın gerekliliklerini teşkil etmek için çaba sarf ederken bir yandan da iç ve dış tehditlerle mücadele etmek zorunda kalmıştır. Uluslararası yarışta geride kaldıklarının farkında olan Osmanlı aydın ve bürokratları uzun soluklu yenileşme hareketlerine girişmişler ve bunu siyaset, ticaret, sanayi, askeriye, eğitim ve ziraat gibi muhtelif alanlarda yapmaya gayret göstermişlerdir. Bu hareketlerin belki de en önemlisi anayasallaşma ve parlamento sürecidir. 1876'da ilan edilen Kanun-i Esasî ile Osmanlı Devleti'nde parlamenter sisteme geçiş sağlandıysa da kısa bir süre sonra meclisin tatil edilmesiyle bu sistem rafa kaldırılmıştır. Böylece 1908 yılına kadar sürecek olan ve istibdat diye adlandırılan bir dönem başlamış, bu dönem İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin II. Meşrutiyeti ilan ettirmesine kadar devam etmiştir.

31 Mart Vakası II.Meşrutiyet'in ilanından bir sene sonra İstanbul'daki Avcı Taburu askerlerinin ayaklanması ile başlayan bir isyan hareketidir. Ayasofya meydanında toplanan askerler ve halkın çeşitli kesimlerinden insanlar şeriat istediklerini ifade etmişler ve hükümetin istifa etmesini talep etmişlerdir. İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin baskıcı uygulamalarına tepki olarak ortaya çıkan bu isyan hareketi özellikle İstanbul dışında meşrutiyet rejimini ortadan kaldırma amaçlı bir hareket olarak yorumlanmıştır. Selanik'ten gelen Hareket Ordusu meşrutiyetin muhafazası ileri sürülerek İstanbul'a girmiş ve isyancılar İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından suçlu bulunmuştur. 31 Mart Vakası sonucunda padişah Abdülhamid tahttan indirilmiş ve böylece İttihat ve Terakki Cemiyeti Osmanlı Devleti'nde daha da etkin bir konuma gelmiştir. Bu önemli olayda Osmanlı uleması da görüşlerini dile getirmiştir. 31 Mart Vakası sürecinde Cemiyet-i İlmiye-i İslamiyye yayınladığı beyanname ve gönderdiği nasihat heyeti aracılığı ile isyanın sükunete kavuşması için gayret göstermiştir. İstanbul ulemasından tanınmış şahsiyetler vaka ile ilgili olarak görüşlerini gazeteler, dergiler ve kitaplar yoluyla açıklamışlardır. İstanbul dışından ise çeşitli ilmî cemiyetler Meclis-i Mebusan'a gönderilen telgraflar ile görüşlerini ifade etmişlerdir. 31 Mart Vakası ile ilgili olarak ulemanın yorumu muhteliftir. Ulemanın çoğunluğuna göre bu vaka meşrutiyeti ortadan kaldırmaya yönelik bir hareket değil, İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin baskıcı politikasına karşı bir tepkidir. Bununla birlikte, ulema bu vakanın İslamiyet'e aykırı bir fitne girişimi olduğunu belirtmiş ve isyan hareketini kınamıştır.

Bu çalışmada amaçlanan, 1908-1912 yılları arasında İttihat ve
Terakki'nin yapısal karakterinden ve dönemsel gelişmelerden kaynaklanan milliyetçi politikaları, Cemiyet'in geliştirdiği kitle siyaseti ve söylemler üzerinden ortaya koymak, başlangıcı 1912'ye tarihlenen
Türkçülük politikasının aslında 1908'den itibaren uygulanmaya
başlandığını ve bu iki ideoloji arasındaki dönemsel ayrımın kesin
hatlarla belirlenemeyeceğini ortaya koymaktır. Aynı zamanda bu
çalışmada öne çıkarılmak istenen bir başka argüman, 1912 öncesi
ittihad-ı anasır politikasının, Türk düşünce dünyasının ve özelde de
İttihatçı elitin inanıp benimsediği bir politika olmaktan ziyade, dönemin
şartlarının yarattığı bir sonuç olduğudur.

Yakın zamana kadar tarih yazıcılığı, daha ziyade devletin veya orduların ihtişamlı başarılarına veya hezimetlerine odaklanarak toplumu ve onu oluşturan "sıradan insanları" tarihsel gelişmelerin öznesi değil, nesneleri olarak görmüştür. Osmanlı tarih yazıcılığı için de geçerli olan bu husus, "devlet merkezli" ya da "yukarıdan aşağıya" tarih yaklaşımı olarak adlandırılmaktadır.
Çeşitli toplumsal grupların büyük ölçüde pasif ve "sessiz yığınlar" halinde görmezden gelindiği bu yaklaşımda tarih hemen daima "büyük" adamların etrafında şekillenmiştir. Son dönemlerde bu yaklaşım giderek eleştirilmekte, gölgede kalmış ve ihmal edilmiş kesimleri ele alan, böylece Osmanlı tarihine "aşağıdan yukarıya" doğru yaklaşan yeni çalışmalar ortaya çıkmaktadır. Elinizdeki bu çalışma, "sessiz yığınları" tarih anlatısının aktörleri olarak gören bu yaklaşımı güçlendirmek ve Osmanlı toplumunun siyasi muhalefet ve protesto kültürünü anlamak maksadına yöneliktir. Alan uzmanı akademisyenlerin makalelerini bir araya getiren bu çalışmada, Osmanlı toplumunda siyasi muhalefet ve protesto geleneği değerlendirilirken başvurulacak kavramlar ve kaynaklar tartışılmakta, ayrıca İstanbul'da ortaya çıkan siyasi aksiyonlar konu edinilerek örnek vakalar sunulmaktadır.

İkinci Meşrutiyet’in Osmanlı devletinde ilanı, o güne dek görülmedik şekilde, toplumun siyasete katılımının da önünü açmıştır. Meşrutiyetin ilanının ardından başta Makedonya olmak üzere, ülkenin çeşitli coğrafyalarında halk kitleleri, seslerini duyurabilmek ve özlemi içerisinde oldukları birtakım talepleri siyaset elitlerine duyurabilmek adına  eylemlerde bulunmuşlardır. Yurdun çeşitli yerlerinde halk kitleleri; sokaklar, meydanlar ve muhtelif kamusal mekânlarda düzenli veya düzensiz birliktelikler sonucu toplanarak seslerini duyurma arayışı içerisine girmişlerdir. Tüm bunların neticesinde halk, siyaset  katmanlarının bir üyesi hâline gelmiştir. Osmanlı siyaset mekanizması bundan böyle halkın siyasete katılımını, yalnızca parlamento gibi anayasal kurumlar aracılığıyla değil, kitle hareketleri örneğinde olduğu
gibi, farklı reaksiyonları dikkate almak suretiyle de göz önünde bulunduracak ve bunların sonucunda toplumun siyasette yeni bir güç hâline geldiği, artık görmezden gelinemeyeceği bir dönem başlayacaktır.

Osmanlı toplumunun modern siyasetle tanıştığı 19. yüzyılda, egemenliğin kullanımına iştirak etmek isteyen “vatandaş” ortaya çıktı. Farklı etnik, dinsel, sınıfsal ve sosyal kökenlere sahip Osmanlıların bu “fesatcuyane” taleplerine merkezi yönetim, yasak ve cezalarla karşı koydu. Geleneksel Osmanlı yönetim anlayışını sürdürmekte ısrar eden II. Abdülhamit, muhaliflerini etkisiz hale getirmek için yeni “yöntem”lere başvurduğu gibi eski cezalandırma biçimlerini de yaygınlaştırdı. Sansür, jurnal ve hafiye teşkilatları ile “sürgün” cezası, “istibdat” yönetimin temel direklerini oluşturdu. Ancak 1908 Devrimi ile baskıcı yönetim yıkılırken siyasal özgürlükler de Osmanlı vatandaşlarınca kullanılmaya başladı. “Hürriyetin ilanı”, II. Abdülhamit döneminde imparatorluğun çeşitli vilayetlerine sürgün edilmiş veya yurt dışına kaçmak zorunda kalmış Jön Türklerin memleketlerine geri dönmelerine imkân tanımıştı. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nden de bekledikleri ilgiyi göremeyen siyasi mağdurlar, “Fedakâran-ı Millet Cemiyeti” adı altında örgütlenerek hem istibdat dönemi yöneticilerine, hem de yeni rejimin egemenlerine karşı muhalefet bayrağına sarıldılar. II. Meşrutiyet döneminin ilk yıllarında sürgün ve firarilerin “hak arama mücadelesi”ni konu alan bu kitap, imparatorluktan Cumhuriyet’e miras kalan bir cezalandırma biçiminin “kurbanları”nın yaşamına da ışık tutmaya çalışıyor.

Öz

23 Temmuz 1908’de İkinci Meşrutiyet’in ilan edilmesiyle birlikte İkinci Kuşak Jön Türk Hareketi uzun zamandır hedefledikleri siyasi inkılabı tamamladıklarına inanmışlardı. Sıra daha çetrefilli bir değişim dönüşüm sürecini içeren “İçtimai İnkılaba” gelmişti. İttihat ve Terakki Cemiyetinin güçlü olduğu Selanik’te oluşan “Yeni Hayat” çevresi bu toplumsal devrimi gerçekleştirmek üzere çıkardıkları yayınlarda çeşitli konuları işlemeye başlamışlardı. Bunlardan birisi sosyal inkılabın önemli bir parçası olarak gördükleri kadın meselesiydi. Selanik’teki Yeni Hayat çevresi içerisinde yer alan ve yazılarıyla içtimai inkılaba yön vermeye çalışan isimlerden birisi de M. Zekeriya idi. Sonraki yıllarda M. Zekeriya Sertel olarak Türk basın tarihinin önemli isimlerinden birisi haline gelecek olan M. Zekeriya, Yeni Felsefe Mecmuası, Hayat ve Şebab adlı çalışmalarında kadın meselesine değinmiştir. M. Zekeriya, dönemin Türk düşünce dünyasına büyük etkileri olan Fransız sosyolog Emile Durkheim’ın etkisiyle bu meseleye organizmacı bir bakış açısıyla yaklaşmıştır. Kadın meselesini kendi başına bir problem olarak sınırlandırmamış, bu meselenin doğrudan milletin geleceğiyle ilgili olduğunu önemle vurgulamıştır.

Abstract

After 1908 revolution, the Second Generation of Young Turks Movement believed that political revolution was achieved. It was time for “Social Revolution” including a more complicated process of change and transformation. “Yeni Hayat” (New Life) Circle in Thessaloniki where Union and Progress Committee was strong started to work in their publications a lot of problems for this social revolution. One of them was the issue of women. M. Zekeriya (Sertel) was in “Yeni Hayat” Circle in Thessaloniki. He tried to give direction to social revolution with his writings. M. Zekeriya touched the women issue in his publications Yeni Felsefe Mecmuası and Hayat ve Şebab. He handled the women issue in organicist perspective under the influence of the French sociologist Emile Durkheim, who had a great influence on the Turkish intellectual life of this period. He emphasized that the issue of women were directly related to the nation’s future.

Türk siyasi tarihi ve Türk modernleşmesi açısından oldukça kritik bir viraj olan II. Meşrutiyet dönemi, 23 Temmuz 1908 tarihinde Sultan II. Abdülhamid'in meşrutiyeti yeniden ilan etmesiyle birlikte başlamıştır. Osmanlı Devleti'nin on yedinci yüzyıldan beri devam etmekte olan Batılılaşma faaliyetlerinin nihai adımı olarak kabul edilen dönem, aynı zamanda Cumhuriyet rejiminin fikri ve siyasi omurgasını oluşturma noktasında da ehemmiyet arz etmektedir. II. Meşrutiyet döneminde toplumsal kurumlar üzerinde birçok düzenlemeler gerçekleştirilmiştir. Eğitim kurumu da bu dönem içerisinde reforme edilen/edilmeye çalışılan kurumlar arasındadır. Bu çalışma, dönem içerisinde yürütülen eğitim faaliyetleri üzerinden gerçekleştirilen ve gerçekleştirilmesi planlanan toplum ve zihniyet değişmelerine odaklanmaktadır. Çalışmaya ait verilere II. Meşrutiyet dönemine ilişkin kaynaklar üzerinden, içerik analizi ve doküman analizi yöntemleriyle ulaşılmıştır. Elde edilen bulgular ışığında II. Meşrutiyet dönemi eğitiminin istikrarsız bir süreç olduğu, dönem içerisinde pozitivist ve laik eğitim anlayışının uygulanmaya çalışıldığı fakat bunun istenilen düzeyde uygulanamadığı, milli eğitimin ve milli kültürün aktarılmasına önem verildiği sonuçlarına ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler: II. Meşrutiyet Dönemi, Eğitim, Eğitim Sosyolojisi, Türk Modernleşmesi.

The Second Constitutional Era, which is an important period in terms of Turkish political history and Turkish modernization, was declared by Sultan II. Abdülhamid on 23 July 1908. The period, which is accepted as the last step of the Westernization of the Ottoman Empire, also played a critical role in the establishment of the intellectual and political infrastructure of the Turkish republican regime. During the Second Constitutional Era, many arrangements were made on social institutions. Education is one of the institutions that were reformed during this period. This study focuses on the social mentality changes in educational regulations in the examined period. The data of the study were collected through the sources related to the Second Constitutional Period, using content analysis and document analysis methods. The findings show that the education of the Second Constitutional Period was unstable. In addition, it is seen that there were limited positivist and secular education approaches in this period. Apart from these findings, it was concluded that there was a tendency towards national education in this period.

Keywords: The Second Constitutional Era, Education, Sociology of Education, Turkish Modernization

İkinci mesrutiyet ilan edildiginde Almanya Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki nüfuz mücadelesinde tüm rakiplerini tartışmasız bir biçimde geride bırakmıştı. Osmanlı ve Alman imparatorlukları arasındaki yakınlaşma, Osmanlı ordusunda reform çalışmalarını yürüten Alman askeri misyonu ve Anadolu-Bağdat demiryolları temelinde gerçekleşmişti. Meşrutiyetin ilanı beklenmedik bir biçimde bu dengeleri alt üst etti. Osmanlı İmparatorluğu'nda ibre, birdenbire Almanya'dan, İngiltere ve Fransa'ya dönmüştü. Herşeyden önce İttihatçılar, bu ülkelerde geçerli olan liberal düşüncelerle donanmışlardı. Bunun tersini, Abdülhamit'in Almanya ile yakınlaşma nedenlerinden biri olarak öne sürebiliriz. Ancak gelişmeler hiç de beklendiği gibi olmadı. Yaklaşık iki yıl içinde Almanlar bu fırtınayı atlatarak yeniden Osmanlı Devleti'ndeki eski konumlarını ele geçirmeyi başardılar. Onların bu başarısının dinamiklerinden biri, Osmanlı ordusunda Alman eğitiminden geçmiş subayların Almanya yanlısı tutumlarını korumalarıydı. Tabi bu faktörün etkili olabilmesi için ordunun politika sahnesinde yerini alması gerekiyordu ki, o da 31 Mart olayından sonraki süreçte gerçekleşti. Bunun dışında İngilizlerin meşrutiyet ilanıyla oluşan yakınlaşmayı sürekli olarak imtiyaz peşinde koşarak kullanmak istemeleri, Osmanlı yöneticilerinde onların gerçek amaçları konusunda şüphe uyandırmaya başladı. Ayrıca İttihatçılar dış politika konusunda da dönemin güç dengelerini gözetmek zorunda kalan İngiltere'nin uygulamalarından hayal kırıklığına uğradılar. Bu arada 1910 yılında Osmanlı Devleti adına Cavit Bey maliyenin içine düştüğü güç durumdan çıkabilmek için Fransa ve İngiltere'ye borç başvurusunda bulunmuştu. Bu iki ülke temsilcilerinin borç vermek için kendine saygılı hiçbir devletin kabul edemeyeceği koşullar ileri sürmeleri bardağı taşıran son damla oldu. Almanya bir kez daha tam zamanında devreye girerek Osmanlı üzerindeki nüfuz mücadelesi bağlamında son noktayı koymuştu.

Osmanlılar için yeni devr-i hürriyetin yâhûd başka bir ifade ile feyz-i hürriyetin başlangıcı olarak adlandırılan İkinci Meşrûtiyet’in ilânı ile Osmanlı Devleti çoğulcu bir döneme dâhil oldu. Bu dönemin en büyük özelliği, başta siyâsî olmak üzere toplumsal yaşamın her alanında yeni fikirlerin, yeni anlayışın ve bunlara yönelik hareketlerin yâhûd teşebbüslerin varlığını göstermeye başlamasıdır. Meşrûtiyet döneminin hürriyet ortamında yapılmaya çalışılanlar, devlet ve millet üzerinde etkili olsun ya da olmasın, şu bilinmektedir ki Meşrûtiyet dönemi Cumhuriyet’e giden yolda rehberlik yapmıştır. Millî devlete geçiş dönemi olduğu gibi aynı zamanda tebaadan vatandaşa geçiş sürecinin yâhûd tebaadan vatandaşa yükselişin ortaya çıktığı bu dönemde yöneticiler bir yandan devleti kurtarmak isterken, aynı zamanda da toplumu dönüştürmeyi hedeflemişlerdir. Buna istinaden bu dönemin yöneticilerinin üzerinde duracağı kurumların başında okullar gelmiştir.

Modernlik eleştirisi merkezinde iktidarın üretim ve süreklilik mekanizmalarına dair kapsamlı çözümlemeler yapılmaktadır. Kimlik kavramı etrafında yoğunlaşan bu araştırmalar ‘ben’lerin; milliyetçilik, din, ekonomik sınıf, toplumsal cinsiyet gibi kategorilerle kurmaca bir söylem çerçevesinde ‘özne’leştirilme süreçlerine dikkat çekerler (Sayak, 2019: 362). Kimlik inşası olarak toplumsal cinsiyet olgusu, Batı akademik kanonunun paralelinde Türkiye’de de uzun yıllar ‘kadın/lık’ özelinde ele alınmıştır (Nagel, 2013: 67-68). Feminist kuramlar rehberliğinde, kadınlığın eril tahakkümün arzuları doğrultusunda belirlenen içeriği ve temsili, sorgulamaların ana ekseni olmuştur. Özellikle 2000’lerden sonra kadın çalışmaları bünyesinde belirerek odak değişimine neden olan erkeklik araştırmaları Türkçe literatürde de ivme ve önem kazanan bir alan olarak yükselmektedir (Günay-Erkol, 2018: 6-32; Topçu, 2018: 289-334). Disiplinlerarası yaklaşımlarla çok boyutlu okumalara olanak tanıyan erkeklik çalışmaları (Horzum, 2018: 75-101), edebiyat eleştirisinde de giderek artan bir ilgi görmektedir. Murat Gür’ün Türk Romanında Erkeklik ve Milliyetçilik (1908-1923) isimli kitabı bu ilgiyle üretilen çalışmaların içinde yerini almıştır.

Dinlemek için lütfen aşağıdaki bağlantıyı takip ediniz: https://medyascope.tv/2019/05/09/cennet-cennet-dedikleri-din-uzerine-dunyevi-tartismalar-2-din-kavraminin-modern-cagda-gecirdigi-donusum-ve-islam/

"Cennet Cennet Dedikleri: Din Üzerine Dünyevi Tartışmalar" adlı programın ikinci bölümünde, Din Çalışmaları sahasına kavramsal giriş derslerinde çokça sözü edilen, din kavramının Modern Çağ’da geçirdiği dönüşümden söz ederken, İslam’ın dönüşümü tartışmalarına da değiniyoruz. Ahmet Karamustafa, Wilfred Cantwell Smith ve Talal Asad'ın yazdıklarından seçme parçalar, bizi Nevbahti'den Biruni'ye, Kant'tan Suudi Arabistan'a götürdükten sonra, Elmalılı Hamdi [Yazır]'ın İkinci Meşrutiyet döneminde John Locke'ın zulme karşı direniş hakkından söz etmesine kadar getiriyor.