Mrówkojadowate
| Myrmecophagidae[1] | |||
| J.E. Gray, 1825[2] | |||
 Mrówkojad wielki (Myrmecophaga tridactyla) | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Rodzina |
mrówkojadowate | ||
| Typ nomenklatoryczny | |||
|
Myrmecophaga Linnaeus, 1758 | |||
| Rodzaje | |||
| |||
Mrówkojadowate[3], mrówkojady[4] (Myrmecophagidae) – rodzina ssaków łożyskowych z podrzędu giętkojęzykowych w rzędzie włochaczy. Obejmuje 3 gatunki (mrówkojad wielki, tamandua północna, tamandua południowa). Wykazują liczne przystosowania do żerowania na gniazdach owadów społecznych oraz specyficzna budowę kręgosłupa umożliwiającą stawania na tylnych kończynach. Mrówkojad wielki żyje na ziemi, tamanduy prowadzą częściowo nadrzewny tryb życia, wszystkie 3 żyją samotnie, kontakty społeczne ograniczając do rozrodu. Po ciąży rodzi się zwykle jedno młode, nad którym opiekę sprawuje matka. Mrówkojad wielki jest narażony na wyginięcie.
Budowa
Największy z giętkojęzykowych, mrówkojad wielki, wedle Gliwicz i Błaszaka może mieć do metra długości[5]. Bertassoni podaje długość głowy ciała od 1 do 1,4 m, do czego dochodzi długi ogon mierzący 0,6-0,9 m[6]. Oba gatunki tamanduy osiągają połowę długości swego większego krewniaka[5]. Długość głowy i tułowia tamanduy północnej wynosi około 56 cm, ogon mierzy od 40 do 67,5 cm. Tamandua południowa osiąga 47-77 cm długości głowy i tułowia. Mrówkojad wieli waży od 22 do 45 kg, tamandua północna od 3 do 6 kg. Tamandua południowa waży od 3,5 do 8,4 kg[6].
Dymorfizm płciowy nie występuje, a płeć jest trudna do stwierdzona[6].
Ciało to pokrywa gęste futro, od którego bierze się nazwa rzędu włochaczy (Pilosa). Pomimo istotnych różnic osobniczych widać pewne stałe w obrębie gatunku wzorce. U mrówkojada wielkiego przybiera jaśniejszy bądź ciemniejszy odcień szarości. Od podgardla do grzbietu biegnie ciemny łuk, okolony jaśniejszym obramowaniem. Kończyny przednie są jaśniejsze od tylnych, w okolicy nadgarstka może występować ciemna pręga, nie zawsze jednak obecna, ciemna plama może też być obecna na łokciu. Tamanduy ubarwione są jasno z czarną kamizelką, która również nie zawsze występuje[6].
W budowie mrówkojadowatych zaznaczają się silnie przystosowania do mrówkożerności. Podobne adaptacje wyewoluowały niezależnie u innych, niespokrewnionych bliżej z mrówkojadowatymi ssaków, które łączy z nimi podobny sposób odżywiania się. Wymienić wśród nich można mrówkożera, kolczatkę, pangoliny, mrównika[6].
Mrówkojadowate mają niewielkie oczy i słaby wzrok, co może dziwić, jako że mrówkojad wielki zdaje się znakować pazurami drzewa w swym areale. Uchy, również małe, są zaokrąglone. Słuch również pozostawia wiele do życzenia. Najlepiej rozwinięty jest zmysł węchu, którym zwierzęta te posługują się, wyszukując zdobycz. Oszacowane, że węch mrówkojada wielkiego jest 40 razy czulszy od ludzkiego[6].
Charakterystyczną cechę mrówkojadowatych stanowi wydłużony pysk, u mrówkojada wielkiego mierzący około 30 cm, zakończony niewielkim, okrągłym, u tamanduy porównywanym do przekroju ołówka otworem gębowym. Obie połówki żuchwy nie zrastają się ze sobą. Zęby nie występują. Pysk mieści w środku bardzo długi, wężowaty język, mierzący u mrówkojada wielkiego 60 cm, a u tamanduy 40 cm. Jest on przytwierdzony do wyrostka mieczykowatego[6]. Buduje go głównie mięsień rylcowo-językowy[7], a pokrywają brodawki nitkowate. Może opuszczać jamę ustną na długość równą długości pyska i penetrować szczeliny mrowiska czy termitiery. Pokrywa go lepka ślina produkowana przez ślinianki podszczękowa i przyuszne. Język bardzo szybko wysuwa się z paszczy i ponownie do niej wraca z przyklejonymi do niego owadami, na minutę może wykonać taki cykl 160 razy[6]. Zmianie uległo też umięśnienie tej okolicy ciała. Mięsień rylcowo-gnykowy zanikł. podczas gdy mięsień rylcowo-gardłowy rozwinął sie[7]. Mrówkojadowate nie przeżuwają zdobyczy, raczej połykają owady, które później rozkłada żołądek o silnie umięśnionym odźwierniku, południowa[6].
Mrówkojadowate cechują się specyficzną budową klatki piersiowej z poszerzonymi żebrami i wąskimi przestrzeniami międzyżebrowymi. Cechą charakterystyczną szczerbaków, od której wywiedziono ich nazwę naukową Xenarthra oznaczającą dziwne stawy, są dodatkowe połączenia stawowe dystalnych kręgów piersiowych i kręgów lędźwiowych, zaopatrzonych w dodatkowe stawy określane jako xenarthrales. Oba te przystosowania zapewniają większą stabilność kręgosłupa zwłaszcza podczas stawania na tylnych łapach. Inną adaptacją tych zwierząt jest połączenie kości kulszowej z kręgami ogonowymi[6].
Kończyny przednie również przystosowały się do mrówkożerności. Kończą się one potężnymi pazurami, dobrze przystosowanymi do rozkopywania gniazd owadów społecznych, a w razie potrzeby mogącymi też służyć jako broń. Z drugiej strony tak rozwinięte pazury nie ułatwiają poruszania się. Podczas chodu uniemożliwiają one kontakt całej dłoni z podłożem. Mrówkojad wielki chodzi na kłykciach, podczas chodu podwijając pazury do wewnątrz, mniej naziemna tamandua porusza się na bocznych powierzchniach dłoni[6].
Systematyka
Mrówkojadowate w przeszłości zaliczane były do rzędu Edentata, grupującego ssaki pozbawione zębów. Obejmował on także łuskowce i mrównika. Rozwój wiedzy zrewidował ten pogląd, wskazując, że trzy powyższe grupy ssaków nie są ze sobą blisko spokrewnione. Mrównika przeniesiono do odrębnego rzędu słupozębnych, łuskowce zaś podniesiono do rangi osobnego rzędu. Mrówkojady połączono zaś z leniwcami i pancernikami w grupę szczerbaków, Xenarthra, nazwanych tak od nietypowych połączeń stawowych w kręgosłupie. Szczerbaki, uznawane przez część badaczy za jedną z bardziej bazalnych grup ssaków łożyskowych, rozwinęły się w Ameryce Południowej, zanim kontynent ten połączył się przesmykiem z Ameryką Północną. Po wymieraniu kredowym przeszły radiację, dzieląc się na kilka grup. Dwie najważniejsze grupy to pancernikowce[6], obejmująca pancernikowate[8] i Chlamyphoridae[9], oraz włochacze, Pilosa, nazwane tak z powodu bujnego futra. Włochacze dzielą się dalej na dwie odrębne grupy w randze podrzędów' Jednym z nich są liściożery, obejmujące leniwce, drugą giętkojęzykowe, czyli Vermilingua, co oznacza dosłownie robakojęzykowe. W grupie tej, powstałej przed około 38 milionami lat, w przeszłości wyróżniano tylko pojedynczą rodzinę mrówjokadowatych, jednakże kolejne badania wskazały odrębność rodzaju mrówkojadek, który wydzielono do odrębnej rodziny mrówkojadkowatych[6].
Do rodziny należą następujące rodzaje[10][3]:
- Myrmecophaga Linnaeus, 1758 – mrówkojad – jedynym przedstawicielem jest Myrmecophaga tridactyla Linnaeus, 1758 – mrówkojad wielki,
- Tamandua J.E. Gray, 1825[3], 2 gatunki[6].
Linie prowadzące do współczesnych rodzajów mrówjokad i tamandua rozdzieliły się około 13 milionów lat temu. Oba gatunki tamanduy są ze sobą blisko spokrewnione, różnią się nieznacznie i pojawiają się nawet poglądy sprzeciwiające się traktowaniu ich jako odrębne gatunki[6].
Zapis kopalny mrówkojadowatych nie należy do bogatych. W skałach miocenu odnaleziono pozostałości rodzaju Protamandua, dość pierwotnego, a także kolumbijską Neotamandua, która wbrew nazwie okazała się być bliższym krewnym mrówkojada. Natomiast pozycja systematyczna rodzaju Eurotamandua stwarza problem, jako że podobieństwo do mrówkojadowatych wynikać może nie z pokrewieństwa, z konwergencji[6].
Analiza filogenetyczna autorstwa Gaudin i Branham z 1988 zaowocowała następującym kladogramem[11]:
| |||||||||||||||||||||||||||||||
Póxniejsze badania Casali et al. uwzględniające zarówno cechy molekularne, jak i anatomiczne, zaowocowały następującym podobnym kladogramem[12] (uproszczono):
| Cingulata |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Pilosa |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Tryb życia
Mrówkojadowate wiodą samotny tryb życia. Przez większość czasu nie nawiązują relacji społecznych. Komunikują się głównie poprzez zapach, wyraźny zwłaszcza u tamanduy, jako że wzrok czy słuch mają słaby. W ogóle wydają z siebie mało dźwięków. Samica chętna do rozrodu pojękuje, samiec niekiedy ryczy na konkurenta bądź wydaje z siebie dźwięk harrrr.Zajmuje areał w przypadku mrówkojada wielkiego 20 razy większy, niż zajmowany przez tamanduę. Może on wynosić od niecałego 1 do 25 km². Tamandua północna zajmuje teren od ćwierć do 0,65 km², tamandua południowa zaś od 0,59 do 3,7 km². Nie mozna wykluczyć, że różnice w danych wynikają z odmiennej metodologii prowadzenia badań. Areał danego osobnika zazębia się z areałami jego sąsiadów[6].
Cykl życiowy
rozród mrówkojadowatych nie został dobrze poznany, a większość informacji pochodzi z niewoli[6].
Większość spotkań tych samotnych ssaków ma związek z rozrodem. Konkurujące o wybrankę samce przybierają groźne postawy, dotykają się dłońmi, okrążają, porykują bądź charcząc na siebie długo. Dalej krążą wokół siebie z uniesionymi ogonami. Może dojść do agresji fizycznej, kiedy po jakiejś minucie wzajemnych okrążeń samiec postanawia użyć pazurów przednich łap i macha nim do przodu i w dół, w kierunku twarzy rywala. Eskalacja taka trwa jednak zaledwie kilka sekund. Pokonany samiec ucieka, zwycięzca niekiedy goni go przez jakieś 100 m. Podobnie samica może bronić się przed niechcianym samcem[6].
Samiec posiada niewielkie prącie pozbawione przynajmniej u tamanduy południowej żołędzi o niewielkim ujściu, ulokowane niedaleko odbytu, dwa jądra leżą w jamie miednicy. Samica ma macicę o prostej budowie przechodzącą w jeszcze prostszą gruczkowatą pochwę, a właściwie kanał maciczno-pochwowy. Występuje cykl miesięczny trwający od szcześciu (tamandua południowa) do siedmiu tygodni (mrówkojad wielki). U płodnej samicy może pojawić się wydzielina w pochwie[6].
Chętna do przyjęcia samca samica, nie walczy z nim. Zalotnik dotyka ją, okrąża, wącha. Niekiedy stykają się pyskami. Samica mrówkojada wielkiego kładzie się na boku, a samiec kładzie się obok niej i w tej pozycji płodzą potomka. Tamanduy kopulują w pozycji grzbietowo-brzusznej. Spółkowanie może trwać poniżej minuty bądź też aż 20 minut. Zdarza się, że samiec po kilku minut powtórnie odbywa z samicą stosunek[6].
Ciąża trwa od 4 do 6 miesięcy. Następnie samca rodzi u mrówkojada wielkiego pojedyncze młode, u tamanduy niekiedy zdarzają się bliźnięta. Tamanduy potrafią zajść w ciąże 2 razy w roku, podczas gdy samica mrówkojada wielkiego rodzi jedno młode co 2 lata. Następnie matka opiekuje się młodym. Mimo że niedługo po porodzie samica mrówkojada wielkiego odzyskuje płodność, nie dopuszcza do siebie samców i odpędza je, dopóki sprawuje opiekę nad potomkiem. Matka nie tylko karmi go mlekiem pary sutków ulokowanych piersiowo (tamandua) lub brzusznie (mrówkojad wielki), które przez pierwsze 3 miesiące życia stanowi jego jedyny pokarm. Także liże go, czyści futro, bawi się z nim. Przemieszczając się, przenosi młodego na grzbiecie. Mrówkojad wielki stawia pierwsze kroki w wieku 2-3 miesięcy. Opuszcza matkę w wieku 1 roku[6].
Rozmieszczenie geograficzne
Występują w Ameryce Południowej i Środkowej, od Argentyny po południowy Meksyk[10][13].
Mrówkojadowate zasiedlają rozmaite siedliska. Spotyka się w lasach, w tym w lasach pierwotnych, wiecznie zielonych, galeriowych, przejściowych i tracących zimą liście. Zasiedlają też Chaco, cerrado, pantanal, sawanny. Lubią tereny z łatwą dostępnością do wody, potrafią pływać z pyskiem nad wodą i zanurzonym w niej ciałem i niekiedy zażywają kąpieli. Spotyka się również na terenach zmodyfikowanych działalnością ludzką, o ile pośród przekształconego terenu zachowają się kępy pierwotnej roślinności. W takim wypadku zwierzęta te spotykano nawet w ogrodach i na przedmieściach. Dla zwierząt tych ważna jest temperatura otoczenia. W razie zimna potrafią wygrzewać się na słońcu[6].
Ekologia
Mrowkojadowate przystosowane są do żywienia się owadami społecznymi. Żerują w znacznym stopniu na mrówkach i termitach. Mrowiska i termitiery wyczuwają węchem. Mrówkojad wielki ze względu na swe rozmiary zazwyczaj ogranicza się do gniazd założonych na ziemi, choć potrafi się wspinać i widywano pojedyncze osobniki wchodzące na wysokie termitiery. Wchodzenie na nie idzie mu jednakże znacznie łatwiej, niż schodzenie z powrotem na ziemi. Jeden z obserwowanych osobników schodził tyłem, szukając tylnymi łapami gruntu, podczas gdy przednimi obejmował termitierę. Inny schodził głową w dół[6]. W przypadku kopca termitów mrówkojady wielki wspinały się na wysokość dwóch metrów. Jednak kolejne dwie obserwacje dotyczą osobników młodocianych wspinających się na drzewa nawet na wysokość 20 m. W każdym przypadku chodziło o zdobycie pokarmu. Young i inni przytaczają też opis dorosłej samicy, która, rozdzielona z młodym, przebyła, by je odzyskać, dwumetrowy mur[14]. Problemów takich nie mają dobrze wspinające się i prowadzące częściowo bądź w znacznej mierze nadrzewny tryb życia tamanduy. Korzystają one zarówno z gniazd naziemnych, jak i nadrzewnych. Znalazłszy gniazdo, mrówkojadowate dostają się do środka za pomocą swych potężnych pazurów kończyn przednich. Przy jednym mrowisku czy termitierze spędzają niewiele czasu, zazwyczaj poniżej minuty. Z biegiem czasu pojawiają się broniący gniazda żołnierze. Mrówkojadowaty oddala się więc, poszukując kolejnego gniazda. Zazwyczaj nie wyrządza kolonii istotnych szkód, co sprawia, że może się ona odrodzić, zanim drapieżnik kolejny raz odwiedzi to samo mrowisko czy termitierę. Tamanduy odwiedzają dziennie od 50 do 80 gniazd, mrówkojad wielki również do 80. Przemierza on wedle różnych danych od 1326 m do 11 km dziennie. W efekcie zjada od dziennie nawet 30000 owadów, podczas gdy tamandua północna 9000, przemirzając dziennie 1 km. Tamandua południowa dziennie przebywa od 1,3 do 3 km. Spożyte owady różnią się swą wartością. Termity zdają się bardziej pożywne od mrówek. Ponadto wartość odżywcza zależy od stadium rozwoju bądź kasty, do której należy spożyty osobnik. Robotnice i żołnierze nie należą do najlepszego pokarmu. Znacznie więcej tłuszczu zawierają jaj, larwy i poczwarki, a z osobników dorosłych formy uskrzydlone, zdolne do rozrodu (alates). Spotykając te ostatnie, mrówkojadowaty zostaje przy danym gnieździe nieco dłużej, niż kiedy ich nie ma. Wśród rodzajów mrówek spożywanych przez mrówkojada wielkiego wymienia się Camponotus, Pheidole, Solenopsis, wśród termitów najczęstszy jest Nasutitermes, pomimo wyrafinowanej obrony gniazda. W jadłospisie tamanduy północnej znajdują się Azteca, Camponotus, Crematogaster, Dolichoderus, Procryptocerus z mrówek, z termitów Microcerotermes i wspominany Nasutitermes. Tamandua południowa spożywa mrówki rodzajów Acromyrmex, Aphaenogaster, Brachymyrmex, Camponotus, Cephalotes, Crematogaster, Dolichoderus, Gnaptogenys, Heteroponera, Nylanderia, Pachycondyla, Pheidole, Pseudomyrmex, Solenopsis, Trachymyrmex oraz termity Armitermes, Cornitermes, Nasutitermes, Velocitermes. Badania zawartości żołądka osobnika z Wenezeuli ujawniły, że 69% zawartości stanowiły mrówki, a resztę termity, przy czym 22% były to pracownice, a pozostałe 9% żołnierze. Badanie innego osobnika wskazało na tylko 5% mrówek i resztę termitów, przy czym pracownice stanowiły 77%, a resztę żołnierze. Chitynowy pancerz ofiar nie ulega strawieniu, ale zwierzę pozbywa się go z kałem. Ponadto mrówkojadowatym zdarza się odżywiać pszczołami miodnymi, jeśli urządzą sobie gniazdo w mrowisku czy termitierze, wyjadają także miód. W niewoli tamanduy południowe zjadały jaszczurki. Tamandua pólnocna nie gadzi też owocami palm Attalea butyracea[6].
Niezbyt pożywna dieta skutkuje wolnym tempem metabolizmu i niezbyt aktywnym życiem. Temperatura ciała tych zwierząt jest niższa od temperatury większości ssaków, u mrówkojada wielkiego wynosi od 32 do 34 °C, u tamanduł waha się o 4 °C wokół 34 °C. Mrówkojad wielki aktywny jest 9 godzin na dobę, tamanduy około 7. Resztę czasu zwierzęta poświęcają na odpoczynek, mrówkojad wielki raczej na ziemi, przykrywając się ogonem jak kołdrą, tamanduy raczej w koronach drzew, gdzie są bezpieczniejsze od czyhających nań drapieżników (jaguar, puma płowa, ocelot) z wyjątkiem harpii. Areał zasiedlany przez tamanduę zawiera kilkadziesiąt kryjówek, z których dziennie zwierzę wykorzystuje dwie. W cerrado tamanduy również mogą odpoczywać na ziemi, a raczej pod nią, wykorzystując jamy wykopane przez Chlamyphoridae, na przykład przez zębolitę olbrzymia czy puklerznika sześciopaskowego. W jamach tej pierwszej zamieszkują również mrówkojady wielkie[6]. Mogą one też spać na piasku bądź na trawie czy też w gąszczu roślin. Niekiedy przykrywają się ogonem, niekiedy wygrzewają na słońcu[15].
Do głównych drapieżników polujących na mrówkojadowate należą jaguar maerykański, puma płowa, człowiek rozumny. Z ptaków wymienić można harpię[6].
Hodowla
Utrzymanie w niewoli mrówkojadowatych jest bardzo ciężkie. Główne wyzwanie stanowi dostarczenie im odpowiedniego pokarmu. W związku z brakiem możliwości dostarczenia im w odpowiedniej liczbie mrówek i termitów stosuje się rozmaity pokarm zastępczy, podawany zwykle w formie zmiksowanej, jak wołowina, pokarm dla kotów, jaja, jogurty. Niestety zazwyczaj prowadzi od do problemów zdrowotnych nieprzystosowanego do takiej diety zwierzęcia, cierpiącego często na biegunki, niedobory witamin bądź hiprwitaminozy, rzadziej na zatwardzenie, obłożenie języka, a nawet kardiomiopatię[6].
Zagrożenia i ochrona
Populacjom mrówkojada wielkiego grozi małe zróżnicowanie i chów wsobny[16]. Niekiedy bywają zabijane właściwie bez powody, kiedy indziej z uwagi na konflikty z psami. Na tamanduy się poluje i je zjada, aczkolwiek mięso ma opinię niezbyt smacznego i twardego. Stosuje się je natomiast w medycynie ludowej i obrzędach religijnych. Zwierzętom tym zagraża tez ruch drogowy[6].
Mrówkojad wielki ma status gatunku narażonego na wyginięcie. Obie tamanduy to gatunki najmniejszej troski[3].
W kulturze
Mrówkojadowate obecne są w kulturze, zwłaszcza mrówkojad wielki o swym charakterystycznym wyglądzie. Istnieje przesąd, wedle którego mrówkojad wielki mógłby udusić człowieka, wsadzając mu swój długi pysk do ust. Inny pogląd stanowi, jakoby gatunek ten obejmował wyłącznie samice. Uważa się też, że zwierzę mogłoby swymi szponami zabić jaguarami. Miejscowo ma przynosić pecha. Mrówkojadowatych używa się w obrzędach religijnych i ludowej medycynie. Bywają też trzymane jako zwierzęta domowe. Ich amatorzy często usprawiedliwiają się, że chodzi o sieroty po ofiarach wypadków drogowych[6].
Przypisy
- ↑ Myrmecophagidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ J.E. Gray. An Outline of an Attempt at the Disposition of Mammalia into Tribes and Families, with a List of the Genera apparently appertaining to each Tribe. „Annals of Philosophy”. New Series. 10, s. 343, 1825. (ang.).
- ↑ a b c d Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 26. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 202, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
- ↑ a b Gliwicz i Błaszak 2020 ↓, s. 110-111.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad A Bertassoni, Family Myrmecophagidae (Anteaters), [w:] Don E Wilson, Rusell A Mittermeier, Handbook of the Mammals of the World, t. 8. Insectivores, Sloth and Collugos, Barcelona: Lynx Edicions in association with Conservation International and IUCN, 2018, s. 74-90, ISBN 978-84-16728-08-4 (ang.).
- ↑ a b Karen Zich Reiss, Myology of the feeding apparatus of myrmecophagid anteaters (Xenarthra: Myrmecophagidae)., „Journal of Mammalian Evolution”, 4, 2 1997, s. 87-117 (ang.).
- ↑ CM McDonough, WJ Loughry, Family Dasypodidae (Long-nosed Armadillos), [w:] Don E Wilson, Rusell A Mittermeier, Handbook of the Mammals of the World, t. 8. Insectivores, Sloth and Collugos, Barcelona: Lynx Edicions in association with Conservation International and IUCN, 2018, s. 30-47, ISBN 978-84-16728-08-4 (ang.).
- ↑ M Superina, AM Abba, Family Chlamyphoridae (Chlamyphorid Armadillos), [w:] Don E Wilson, Rusell A Mittermeier, Handbook of the Mammals of the World, t. 8. Insectivores, Sloth and Collugos, Barcelona: Lynx Edicions in association with Conservation International and IUCN, 2018, s. 48-71, ISBN 978-84-16728-08-4 (ang.).
- ↑ a b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
- ↑ Timothy J. Gaudin, Daniel G. Branham, The phylogeny of the Myrmecophagidae (Mammalia, Xenarthra, Vermilingua) and the relationship of Eurotamandua to the Vermilingua, „Journal of Mammalian Evolution”, 5 (3), 1988, s. 237-265 (ang.).
- ↑ D.D.M. Casali i inni, Total-evidence phylogeny and divergence times of Vermilingua (Mammalia: Pilosa), „Systematics and Biodiversity”, 18 (3), Taylor & Francis, 2020, s. 216–227, DOI: 10.1080/14772000.2020.1729894 (ang.).
- ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (red.): Family Myrmecophagidae. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-01].
- ↑ Robert J. Young, Carlyle M. Coelho, Dalía R. Wieloch, A note on the climbing abilities of giant anteaters, Myrmecophaga tridactyla (Xenarthra, Myrmecophagidae), „Boletim do Museu de Biologia Mello Leitão (Nova Série)”, 15, 2003, s. 41-46 (ang.).
- ↑ Ísis Meri Medri, Guilherme Mourão, A brief note on the sleeping habits of the giant anteater-Myrmecophaga tridactyla Linnaeus (Xenarthra, Myrmecophagidae), „Revista Brasileira de Zoologia”, 22, 2005, s. 1213-1215 (ang.).
- ↑ Collevatti i inni, Evidence of high inbreeding in a population of the endangered giant anteater, Myrmecophaga tridactyla (Myrmecophagidae), from Emas National Park, Brazil, „Genetics and Molecular Biology”, 30, 2007, s. 112-120 (ang.).
Bibliografia
- Kazimierz Kowalski: Ssaki. Zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
- Henryka Wojdowska, Kazimierz Kowalski (redaktorzy): Mały słownik zoologiczny. Ssaki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.
- Joanna Gliwicz, Czesłąw Błaszak, Superkohorta: Atlantogenata, [w:] Czesław Błaszak, Zoologia, t. Tom 3, część 3. Ssaki, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020, ISBN 978-83-01-17337-1 (pol.).