Brazilië
| República Federativa do Brasil | ||
 |
| |
 Kaarte van Brazilië
| ||
| Baosisgegevens | ||
| Officiële laanstael | Portugees | |
| Heufdstad | Brasilia | |
| Regeringsvorm | Federaole rippebliek | |
| Geleuf | rooms-katteliek 74% protestaans 15% | |
| Geografie en bevolking | ||
| Oppervlakte - waeter |
8.511.965 km² 0,65% | |
| Inwoners - Dichthied |
186 miljoen 21,1 inw./km² | |
| Koordinaten | 11° 0′ S, 53° 0′ O
Koördinaoten: 11° S, 53° O | |
| Overige | ||
| Volkslied | Hino Nacional Brasileiro | |
| Muntienhied | Real (BRL)
| |
| Tiedzone | -2 tot -5 | |
| Nationaole feestdag | 7 september | |
| Web | Kode | Til. | .br | BRA | 55 | |
Brazilië (offisjeel de Federale Reppebliek Brazilië) is een laand in Zuud-Amerika, wat greanzen hef met Frans-Guyana, Suriname, Guyana, Venezuela, Kolombia, Peru, Bolivia, Paraguay, Argentinië, Uruguay en den Atlantiesen Oseaan.
Brazilië is met 8,5 miljoen veerkaante kilometer et grötste laand van Zuud-Amerika. Et beslöt biekaant de helfte van dit wearlddeel. Et is et op vier-noa-grötste van de wearld (allenig Ruslaand, Kannada, Sjina en de Verenigde Stoaten van Amerika zeent grötter).
Et heufdgeleuf is et rooms-kattelicisme (mit 74%) en 15% is een anhanger van et protestaantisme. Brazilië het een laandoppervlakte van 8.511.965 km², een waeteroppervlakte van 0,65 km² en et het zoe'n 186 miljoen inwoners.
In et gebeed wat non Brazilië is, warren verskaeidene stammenstoaten, vuurdat den Portugesen verkenner Pedro Álvares Cabral der in 1500 an laand köm en et vuur Portugal opeisden. Töt an 1808 bleef Brazilië ne Portugese kolonie. In det joar nöm Napoleon Bonaparte Lissabon in, woerop as Rio de Janeiro de heuwdstad van et riek wör. In 1815 wör et riek oet ereupen töt verenigd keuninkriek van Portugal, Brazilië en de Algarves. Et keuninkriek Brazilië wör onofhaankelik in 1822 en kreeg baeide ne groondwettelike monarchie en een parlemaentssteelsel. In 1889 wör et laand noa nen stoatsgreep duur et leager töt reppubliek verkloard. Ne autoritaere laegerregaering besteurden et laand van 1964 töt 1985. In 1988 wör de hudige groondwet an enömmen, woerin as Brazilië ne federale reppubliek neumd wörd. Disse federasie besteet oet et Federale Distrikt, 26 stoaten en 5564 gemeentes.
De ekonomie van Brazilië wörd seend 2012 as zeuwende grötste van de waerld eskatt. Et laand hef nen onmeundigen riekdom an boademskatten. Et grötste deel van et laand is bedekt met et raegenwoold van de Amazone. Doarin laeft ne gewaldig verskaeidene zammeling deers en plaanten, dee as iej oargens aanders op de wearld neet treft. Et laand is al maer as 150 joar den grötsten koffieboer van de waerld.
Sproake
De heufdsproake van et laand is et Portugees. Brazilië is ok et ennigste laand in heel Zuud-Amerika, woer as et Portugees de offisjele laandsproake is. In aandere delen van et laand wörd der ok wal Spaans ekuierd en in et hele laand heb iej Indiaanse sproaken. In wat delen van Brazilië kuiert ze ok Nedersaksies (veural Pommers) en Italiaans. Dit wörd vuural kuierd duur de noazoaten van Duutse en Italiaanse immigraanten.
Laandsbeskriewing
Brazilië beslöt et grötste deel van Zuud-Amerika. Et hef ook nog wat eilaandgroepen in den oseaan, zo as Fernando de Noronha, Rocas Atoll, de Sunte Peter- en Paulusrotsen en Trindade en Martim Vaz. Umdet et zo groot is, tref iej der ook ne onmeundige verskaeidenhaeid an deers en plaanten. Brazilië is et ennigste laand wat op den aevenaar lig en doarbie ook laandsdelen hef wat neet tropies zeent.
Et zudelike deel van et laand is hooglaand. Hier tref iej völle haenige heuwels. Et zuudoosten is wat roewer, met grillige baargraanden en heuwels dee wal 1200 meter hoge waen köant. Vuurbeelde hiervan zeent de Mantiqueira- en Espinhaçoboargen en de Serra do Mar. In et noorden zorget de Guinanese Hooglaanden vuur nen skaeid tusken de zuudwaerts streumende rivieren dee in de Amazonevlakte oetkomt en de noordwearts streumende rivieren dee oetkomt in de Orinoko in Venezuela. Et heugste peunt van Brazilië is de Pico da Neblina (Newelpiek) met 2994 meter.
Brazilië hef een onmeundig stelsel van rivieren, met acht grote waterbekkens dee allemoal oetkomt in den Atlantiesen Oseaan. De belangriekste rivieren zeent de Amazone (de tweede langste rivier van de waerld), de Paraná en zien vulrivier de Iguaçu, de Negro, São Francisco, Xingu, Madeira en de Tapajós.
[[Bestaand:Chapada Diamantina Panorama (cropped).jpg|800px|
Klimaat
Et klimaat van Brazilïe is zo verskaeiden as det et laand groot is. Toch is et grötste deel van et laand tropies. Op de skoale van Köppen wörd Brazilië vief grote subklimaten toorekkend: eavenaar, tropies, halfdreuge, hooglaandtropies, gemoatigd en subtropies. In et noorden tref iej der raegenwoolden, in et noordoosten halfdreuge weustes, gemoatigde woolden met noaldbeume in den zuden en tropiese savannes in middel-Brazilië. Plaatselik kan et ook nog wier slim oeteen lopen.
Plaanten, deers en natuurbehoold
Vanwaege Brazilië's grote oppervlak veend iej der verskaeidene laefumgaewingen, zo as et Amazoneraegenwoold, et Atlantiese Woold en de Cerrado. De Amazone wörd ezeen as et gebeed met de meeste verskaeidenhaeid an deers en plaanten in de waerld. In et zuden ligt t Araucaria, een noaldbos wat in et gemoatigde klimaat gediejt. Natuuroonderzeukers skatt det der roond de 4 miljoen verskillende deers en plaanten in Brazilië leawt.
Oonder de gröttere zoogdeers wordt poema's, jaguars, oselotn, bosheunde en vosken reknd. Wieters tref iej der zat pekkarizwienen, tapirs, miegaempetters, voeldeers, opossums en armadillo's. In t water van de Amazone zwemt de roodboekpiranja's en nog doezenden biezeundere viskensoorten maer.
Brazilië zol prima laewen können van de egene natuur, mer zowat alle plaanten woer as met haandeld wörd, zo as sojabonen en koffie, zeent invoord. Et natuurlike oarfgood van Brazilië wörd slim bedraeigd duur grote veehoolderiejen en boeren, hooltkap, mienbouw, herbevolking, öllie- en gaswinning, oawervisken, onwettelike haandel in weelde deers, dammen en waegen, waterversmaering, klimaatverloop, veur en indringersoorten. Der wordt waegen duur et hele laand elegd, woeran nieje staeden bouwd wordt, woer umhen wier boerd wörd. Duur indamming van rivieren zeent hele strekken oonder water ekömmen. Der stoat nog es 70 dammen op de planning, zo as ook de völbevöchtene Belo Monte-dam, dee een groot andeel stroom laeweren mut.
Staeden
Brasilia is de heufdstad sund 1960; daorveur was dit Rio de Janeiro en nog eerder Salvador. Brazilië hef 15 staeden met maer as een miljoen inwonners. De grötste is São Paulo met 11 miljoen, doarnoa Rio de Janeiro met 6 miljoen. Aandere grote steden zeent Salvador, Belo Horizonte, Fortaleza, Curitiba, Manaus, Recife, Porto Alegre, Belém en Goiânia.
Strekken
Brazilië besteet oet vief laandsdelen, met 26 stoaten en doarnöast een federaal distrikt. Disse laandsdelen zeent:
| Regio Noord | Regio Noordoost | Regio Centraol-West | Regio Zuudoost | Regio Zuud |
|---|---|---|---|---|
Verleedn
Vuur de kolonisasie
[[Bestaand:Vaso-santarém.JPG|left|thumb|Nen keunstigen pot, emaakt duur ne oontwikkelde samenlaewing in de strekke Santarém.]] De euldste oawerbliewselen van een maenske in de Amerika's, de Vrouwe van Luzia, zeent eveunden in Pedro Leopoldo, Minas Gerais. Ze teunt an det et gebeed al meenstens 11.000 joar bewond wörd. De euldste potskaarven dee ooit in et Westelike Halfroond bie opgraewingen noar böawten kömmen, zeen eveundn in t Amazonebekken van Brazilië. Ne koolstofmetting wees oet at dee skaarven 8000 joar oold warren. De pötte wörden eveunden bie Santarem en leuten zeen det der in et tropiese reagenwoold ne oetbraeide prehistoriese kultuur leawden.
Vuur at de Portugesen kömmen, wörd et inwonnertal van wat nondaegs Brazilië is skatt op 7 miljoen. Disse leu warren meestal half nomadies. Ze leawden vuural van visken, gadderen en tiedelik boeren. Der woonden maerdere volker, zo as de Toepies, Guaranies, Gês en de Arawakn. t Toepievolk was wier oonderverdeeld in Toepinikiens en Toepienamba's. Zo warren alle volker wier oonderverdeeld.
Vuurdet de Europeanen kömmen, wör dr völle vöchten tusken de verskillende volker. Vake warren dit grote oorloge, woer as völle kriegskeunstig inzicht bie köm kieken. Kannibalisme köm ook vuur. Ook hier was slawerieje neet ongewoon, mer har et maer met verwaantskop te maken.
Kolonisasie
Et Portugese Riek nöm et laand wat non Brazilië het in op 22 april 1500. Op den dag köm den Portugesen vloot oonder anvoor van Pedro Álvares Cabral an. Ze tröffen der verskaeidene inheemse volkerstämme, dee as meestal Toepi-Guarani-sproaken kuierden. Disse volker deden völle met mekoar vechten. De eerste laandingsplaatse wör bouwd in 1532. Toch begun de echte kolonisasie pas vanof 1534, doo as Keunink Dom João III van Portugal et gebeed opdeelden in viefteen zelfbesteurende Kapteinskolonies.
Dit zelfbesteur laewerden problemen op, woernoa as in 1549 den Portugesen keunink et laand van niejs indeelden in et Gouvernaat Brazilië, ne eendudige kolonie. In de eerste tweehoonderd joar hadden de Europese en inheemse groepen verdan krieg. Ze sleuten leenks en rechts verboonden um mekoar te klook of te waen. Tegen et middeln van et 16e joarhoonderd was sukerreed et belangriekste oetvoorprodukt. Der wörden verdan meer slawen oet Afrika an ehaald. Dee mossen woarken op de sukerreedplantages, um de steeds gröttere vroage noar Braziliaans suker an te können.
Tegen et aende van et 17de joarhoonderd wör de vroage noar sukerreed meender. Mer in de negentiger joaren van dee tied wör der goold eveunden. Der köm ne rechte gooldkoorts op gaank. Doezenden nieje kolonisten kömmen noar Brazilië. Dee kregen et wier in et mot met de oolde kolonisten.
Portugese 'Bandeiras', oontdekkers, treuken alverdan wieter et binnenlaand in en verplaatsten de vrogere greanzen töt roegweg de nondaegse greanzen van Brazilië. In dissen tied probeerden ook aandere Europese grootmachten voot an wal te kriegen, zo as de Fraansken in Rio de Janeiro noa 1560 en in Maranhão noa 1610, en de Hollaanders in Bahia en Pernambuco gedoerende den Hollaands-Portugesen Oorlog.
Verenigd Keuninkriek met Portugal
An et aende van et joar 1807 wör thoeslaand Portugal an evöllen duur Spaanse en Napoleontiese laegers. Doarumme mos Preens-regaent João in naam van Keuniginne Maria I met et hele keuninklike hof verhuzen van Lissabon noar Brazilië. Doar zatten zee Brazilië's eerste finansjele instellingen op, zo as de lokale beurze en ne Nasjonale baanke. Ze deden der ook et Portugese alleenrecht op koloniale haandel achterhen, zodet ook aandere laanden non haandelen konden met Brazilië. As straf vuur den Fraansken anval op Portugal, nöm den Preens-regaent Fraansk-Guiana in.
Noa den Spaansen onofhaankelikhaeidsoorlog in 1814 eisden de heuwe van Europa det Keuniginne Maria I en Preens-regaent João wierumme kömmen noar Portugal. Et leek toch noargens noar det de heuwde van ne oolde Europese monarchie in ne kolonie wonden. Mer et leup dee zes joaren juust mooi vuur et keuninklike hof in Brazilië. Um der bliewen te können, reup de keuninklike familie doarumme et Verenigd Keuninkriek van Portugal, Brazilië en de Algarves oet. Toch bleef de Portugese adel andringen det ze wierumme noar Lissabon kömmen. Der was in Lissabon ne liberale revolusie goans in 1820. In 1817 köm de Braziliaanse stad Pernambuca in opstaand. In 1821 nömmen opstaandigen de stad Porto in en eisden onofhaankelikhaeid van Brazilië. Non kon Dom João IV neet länger bliewen en vertreuk noar Lissabon.
Onofhaankelik kaeizerriek
De Portugezen en de Brazilianen konden alverdan meender met mekoar. Den Portugesen Cortes, den oadel en leu met invlood van Portugal, probeerden noa de Liberale Revolusie van 1820 wier ne kolonie van Brazilië te maken. De Brazilianen gavven niks too. Preens Pedro keus öare kaante en verkloarden Brazilië onofhaankelik van Portugal op 7 september 1822. Dit wörd nog aaltied in Brazilië vierd as Onofhaankelikhaeidsdag. n 12den oktober 1822 wör Preens Pedro oet ereupen as eerste Keaizer van Brazilië, Dom Pedro I. Zo ondsteund et Braziliaanse Riek. Op n eersten dezember 1822 wör hee kroond, woernoa't nog nen onofhaankelikhaeidsstried opköm in et noorden en noordoosten, en de proveensie Cisplatina. Op den 8sten meart 1824 gavven de leste Portugese soldoaten zik oawer. Op 29 augustus 1825 erkeanden Portugal Brazilië as onofhaankelik laand.
Den kaeizer zinnen opvolger, Dom Pedro II, was bie zinne anstelling nog te joonk. Doarumme wör der zo lange een regaentenkabinet in esteeld. Mer umdet der ginnen stoarken laeider was, kömmen leu oaweral in et enorme laand in opstaand. Al disse opstaanden wörden pas terugge drungen noa 1840. In 1841 wör Pedro II völs te joonk kroond as kaeizer.
In et leste tiedsbestek van de kaeizertied wör der völle in de politiek edisterd oawer slawerieje. De internasjonale slawenhaandel wör of eskaffet in 1850 noa de Aberdeen Act van de Britten, mer in Brazilië doerden et nog töt 1888 vuurdet slawerieje volledig of eskaffet wör.
Pedro II regaerden 58 joar en wun dree grote oorlogen; den Platineoorlog, den oorlog um Uruguay en den blodigen Oorlog um Paraguay. Noa joaren van ekonomies verval plegen ne maerderhaeid van de laegeroawersten met steun van de proveensiale en finansjele top nen stoatsgreep op den 15den november 1889.
Vrogen reppubliek
De eerste reppublikaeinse regaering was neet völle maer as ne laegerdiktatuur. Et laeger besteurden alles, baeide in Rio de Janeiro en in de stoaten. Persvriehaeid verdween en dee wat an de macht warren, zorgden at ze det ook blewen. In 1894 vungen der ne ekonomiese en ne militaere krisis an, woerduur as de börgerreppublikaeinen an de macht kömmen.
Duur disse baeide krises bleef et laand verdan onstabiel. In 1930 wör Getúlio Vargas presidaent, noadet den faeiteliken winner van de verkiezingen ummebracht was. Vargas har zowat et hele laeger achter zik. Hee zol mer tiedelik presidaent waen, mer hee deed der et Kongres en de groondwet achterhen en zetten zinne egene männekes op belangrieke plekken. Noa een antal moal proberen um Vargas vort te kriegen, begun Vargas aal maer nen diktator te worden. Hee was berucht um zinne wreedhaeid en et noakieken van de pers.
Et lukken Brazilië um greansverskel met umliggende laanden op te lössen, mer tegelieke lukken et neet um in de Volkerboond met te doon, noa öare inmenging in den Eersten Waerldoorlog. In den Tweeden Waerldoorlog was Brazilië onpartiedig töt an 1942. Et laand keus de allieerde kaante, noa straffen van Nazi-Duutslaand en Fassisties Italië. umdet Brazilië alle vrogere ofspraken met dee laanden der achterhen deed.
Doo as in 1945 de Nazi-fassistiese regimes van Europa oawerwunnen wörden, kon Vargas zik neet meer stoande hoolden. Der wör rap wier nen niejen stoatsgreep epleegd. Der wör wier demokrasie in esteeld duur etzelfde laeger wat et der 15 joar aerder achterhen har edoan. Vargas wör wier herkeuzen tiedens verkiezingen in 1950, mer tiedens ne politieke krisis in 1954 benöm Vargas zikzelf het laewen.
Rechtevoort
Noa Vargas' zelfmoard warren der korte tiedelike regaeringen. Juscelino Kubitschek wör in 1956 presidaent. Hee was verzoenend tegenoawer zinne politieke tegenstaanders, woerduur as hee zoonder völle grote krises regaeren kon. Doarduur gröaiden ook de ekonomie en de industrie beheurlik. Toch was zien grötste woapenfeit de bouw van de nieje heuwdstad Brasília, dee in 1960 kloar was. Jânio Quadros volgden um op, den nog gin joar deenst har en alwier oftreud. Zinnen oonderpresidaent João Goulart nöm et oawer, mer den kreeg völle tegenstaand. Hee wör of ezat in 1964 noa wier nen stoatsgreep, woernoa Brazilië wier oonder laegerbesteur köm.
Et nieje regime zol tiedelik woarken en de macht haenig oawerdraegen, mer in plaatse doarvan wör et alverdan meer nen volledigen diktatuur. Neet allene vechters tegen et regime wörden oonderdrukt, mer ook keunsteners, journalisten en aandere börgers. Ze deden dit zelfs boeten et laand, met et beruchte Operatie Kondor. Skoonwal et een wreed regime was, wör et toch eprezen duurdet et zorgen vuur nen onmeundigen gröai van de ekonomie in de zeuwentiger joaren.
Toch kon et regime neet vuurkommen det ze oonder druk van de ekonomiese krisis en stillen tegenstaand van et volk wier oawer mossen op demokrasie. In 1979 wör ne Amnestiewet an enömmen. Gedoerende de tachtiger joaren roonden Brazilië den oawergaank op demokrasie of. In 1985 wör de eerste börgerregaering wier ekeuzen. José Sarney was presidaent, mer et lukken um neet um de ekonomie wier op de rit te kriegen en wat an de hyperinflasie van tiedens et regime te doon.
Der volgden nog verskaeidene aandere regaeringswessels dee ginne van allen ne oplössing vuur de ekonomiese problemen hadden. Mer in 1994 köm Beursminister Fernando Henrique Cardoso met zin Plano Real, wat wal slaagden. Aendelik kreeg Brazilië de stabiele ekonomie dee as ze zöchten. Cardoso wör doarnoa twee moal as presidaent ekeuzen.
Noa de verkiezingen van 2002 gung de presidaentsmacht zoonder problemen oawer van Cardoso noar Luís Inácio Lula da Silva. Zo bleek at Brazilië een politiek stabiel laand ewörden was. Lula wör in 2011 op evolget duur Dilma Rousseff, de eerste vrouwelike presidaente van et laand.
In juni 2013 wör dr in heel Brazilië protesteerd, inspireerd duur gebuurtenissen as de Arabiese Leante en Occupy Wall Street. In et begin was et allene te doon um de deurdere priezen vuur et openboare vervoor. De protesten wörden hard oet mekoar ehöwwen duur de stoatspolitsie, woer as de leu juust nog helliger van wörden. Doarop wör der ook protesteerd um verskaeidene aandere zaken, zo as de geeldverkwisting vuur nieje vootbalstadions vuur de Waerldkampioenskappen Vootbal 2014, verbettering van openboare deenste, umkoopboarhaeid en een anpassingsvuurstel vuur de groondwet, de PEC 37, dee duur wat leu ezeen wörd as ne poging um umkoopboarhaeidsbestrieding tegen te woarken.
Ekonomie
Brazilië hef de grötste nasjonale ekonomie van Latiens-Amerika. Et is de zeuwende grötste ekonomie in haandelsoetwesseling en koopkracht. Der wörd emaend det ze in de top vief komt binnen non en aenkele tientallen joaren. Et hudige duursnee loon is $ 12.528 (in 2014). Der köant 107 miljoen Brazilianen hen woarken en doarvan löp 6,2% bie de dure.
Brazilië hef völle verskaeidene natuurlike groondstoffen. Brazilië is al 150 joar de grötste koffieoetvoorder van de waerld. Oonderwiel is et de veerde grötste autofabrikaant van de waerld ewörden. De belangriekste oetvoorprodukte zeent vleegtuge, elektriese apparaten, auto's, ethanol, stoffen, skone, iezer, stoal, koffie, sinasappelsap, sojabonen en blikvleis.
Öaren meunt, den real, hungen ze op an den Amerikaansen dollar in 1994. Mer noa den Oost-Aziatiesen krisis, den Russiesen Roebelkrisis in 1998 en een antal beurzetegenvallers besleut de Sentrale Braziliaanse Baanke öaren meunt op de vrieje moarkt lös te loaten.
Umkeuperieje is een groot probleem in Brazilië en et kost öar zowat $ 41 miljoen per joar. Zowat 70% van de grote Braziliaanse bedriewe maent at det ene van de grötste blokkades is um op de waerldmoarkt met te können. Umkoperieje van lokaal besteur is zo gewoon det stemmers et allene slim goat veenden as et vuurbie ne bepoalde greanze keump.
Toerisme
Toerisme keump alverdan meer op gaank en löt de ekonomie vuural in een antal strekken gröaien. Et laand har 5 miljoen bezeukers in 2010. Det laewerden et laand $ 6 miljard op. In 2011 wör der een rekord van 5,4 miljoen bezeukers en $ 6,8 miljard an umzet ehaald.
De meeste toeristen komt of op natuurgebeden. Ze doot an ne kombinasie van ekotoerisme en plezeer en vermaak. Ze kiest vuur zunne en straand, verkenningstochten en kulturele toers. De meestbezöchte plekken zeent et Amazoneraegenwoold, straanden en doenen in et noordoosten, den Pantanal in et middenwesten, straanden van Rio de Janeiro en Santa Catarina, kultuurbezeuk an Minas Gerais en zakenreiskes noar São Paulo.
Brazilië is oardig geunstig vuur zaken in toerisme. Et hef völle natuurlike zeenswaerdigheden en kulturele plekken. Noadelen an Brazilië zeent de slechte waegen,hoge belastingen op tickets en lochthawentooslagen. Vaeligheid is in de grote staeden nog aait neet al te best, mer duur mekoar hef et laand et beheurlik an epakt.
Der goat meer Braziliaanse toeristen noar et boetenlaand dan der boetenlaandse toeristen noar Brazilië goat. Hierduur krie'j een negatief oetwesselingssaldo. In 2006 woarkden der 1,9 miljoen leu rechtstreeks in de toeristiese tak van de ekonomie. Brazilianen goat völle binnenslaands met vakaansie; ongevear 51 miljoen leu in 2005. Det laewerden Brazilië $ 22 miljoen op; vief moal zovölle as van internasjonale toeristen.
De meeste internasjonale toeristen goat noar de staeden Rio de Janeiro, Foz do Iguaçu, São Paolo, Florianópolis en Salvador. Zakenreiskes goat vake noar São Paulo, Rio de Janeiro en Porto Alegre.
Uutgaonde verwiezingen
|
Commons: Brazilië - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden. |
Wikiweurdebook: Brazilië - weurdebook, woordherkumste, variaanten