Монгол хэл

	Файл:Moŋǧol kele.svg Moŋǧol kele ”, Монгол хэл
Орчин цагийн Монгол хэл
Газар орон	Монгол улс; Хятад улсын Өвөр Монгол орныг багтаагаад найман муж орон; Орос улсын Буриад Халимаг хоёр орон, бусад газар; бусад улс
Эзэмнэгч	6.5 сая хүн (тооцоо)
Хэлтэн	Монгол үндэстэн
Төрөл зүй	Монгол хэлний бүлэг Файл:Moŋǧol kele.svg Moŋǧol kele ”, Монгол хэл;
Онцлох аялгуу	1. Төв аялгуу (Халх–Цахар–Ордос) 2. Өрнөд аялгуу (Ойрд–Халимаг) 3. Умард аялгуу (Буриад–Барга) 4. Дорнод аялгуу (Хорчин–Харчин)
Бичиг үсэг	1. Худам монгол үсэг (1204–өнөө); 2. Монгол кирил үсэг (1941–өнөө); 3. Тод монгол үсэг (1648–өнөө); 4. Буриад кирил үсэг (1939–өнөө); 5. Халимаг кирил үсэг (1941–өнөө)
Албан ёсоор хэрэглэдэг газар орон
Үндсэн нэг	«Монгол» → Монгол (МУ)
Хоёрын нэг	«Монгол» → Өвөр Монгол (ӨМӨЗО); «Буриад» → Буриад (БНБурУ); «Халимаг» → Халимаг (БНХалУ)
Тохируулагч	– МУ: Төрийн хэлний зөвлөл; – ӨМӨЗО: Монгол хэл; бичгийн ажлын зөвлөл
Олон улсын томъёолбор (англ.)
ISO 639-1	mn
ISO 639-2	mon
ISO 639-3	mon – inclusive code; Individual codes:; khk – Khalkha Mongolian; mvf – Peripheral Mongolian
	Монгол төрлийн хэл яриаг Тyркийн эрдэмтэн; ангилж, англиар бичсэн тойм газрын зураг

Монгол хэл нь Монгол улсын албан ёсны хэл юм.

Монгол үндэстний эрт эдүгээ цагийн хэл аялгуу, үсэг бичгийг хамтад нь Монгол хэл бичиг гэнэ. Түүнээс Монгол үндэстний эх хэлийг Монгол хэл (худам монголоор монггул хэлэ, тод монголоор монггол хэлэн) гэдэг. Монгол хэл XIII-XV, XVI зууны нэг, XVI-XVIII зуун, XIX зууны гэх мэтээр шатлан хөгжиж XX зуунд "Орчин цагийн монгол хэл"-тэй золгосон юмсанжээ. Монгол хэлийг өрнөд, умард, дорнод, төв гэсэн үндсэн дөрвөн аялгуутай, биесээсээ тасралгүй үлдсэн хэл аялгуу юм гэж 1959 онд Ш.Лувсанвандан эрдэмтэн хэлсэн байдаг.

1206 онд Монгол үндэстэн бат тогтож, Согд, Уйгур ул сууриас өөрийн үсэг бичигтэй болжээ. Өнөө цагт хэлвэл Худам (1204?–), Тод (1648–) гэсэн хоёр янзын монгол үсэг, Монгол (1941–) Буриад (1939–) Халимаг (1941–) гурван янзын кирил үсгийн аль нэгийг нь ашиглан Монгол хэлээ тэмдэглэснийг Монгол бичиг (Худам монгол бичигтэй андууруузай) гэнэ. Өнөөдөр тусгүй ч Дөрвөлжин, Соёмбо, галиг, Вагиндрын зэрэг үсэг бичгийн уламжлал бас бий. Монгол хэл бичиг нь эгшиг зохицох ёстой, Алтай хэлний язгуурын ерөнхий шинж буюу өгүүлэгдэхүүн-тусагдахуун-өгүүлэхүүн дарааллаар өгүүлбрээ бүтээдэг. Нэр үг, үйл үгийн адаг нь тийн ялгал, дагавар, нөхцлөөр хувирдаг.

Монгол хэл бичигт үгийн утгыг бүрэн илэрхийлэхэд шаардлагатай бүх авиа болон үсэг байдаг учир монголчууд гадаад хэлийг хялбархан сурдаг. Хэдийгээр уламжлалт монгол цагаан толгойн үндсэн үсэгт "ф", "к" үсэг ордоггүй ч монгол цагаан толгойд "ф"-тэй төстэй "б", "в" үсэг, "к" үсэгтэй төстэй "г", "х" үсэгнүүд байдаг учир монгол хүн ямар ч гадаад хэлийг богино хугацаанд сурах боломжтойгоороо давуу юм. Мөн халх үгэнд "к" үсэг хэрэглэгдэггүй ч ойрд үгэнд "к" үсэг түгээмэл хэрэглэгддэг.

Япон хэлэнд "л", хятад хэлэнд "р" үсэг байдаггүй учир япончууд "л" үсэгтэй гадаад үгийг "р" үсгээр, хятадууд "р" үсэгтэй гадаад үгийг "л" үсгээр дууддаг. Жишээ нь япончууд "монгол" гэхийг "монгорү" гэж дууддаг.

Ангилал

1959 онд Монголын эрдэмтэн Ш.Лувсанвандан урьд нь монгол хэл аялгууг А.Руднев, Б.Я.Владимирцов, Г.Д.Санжеев, Н.Поппе, Н.Чингэлтэй нарын ангилж байсан саналыг харьцуулан үзээд харилцан зөрүүтэй зүйлсийг нь ойлгомжтойгоор тайлбарлажээ. Түүний дараа тэрээр өөрийн өвөрмөц саналаа дэвшүүлсэн байдаг:^[3]

Өрнөд аялгуу: — Шинжааны ойрд (60 000 орчим), Ижил мөрний халимагууд (100 000 орчим)
- Төв, өрнөдийн завсрын аман аялгуу — Хөх нуур, Альшаа, Эзэнэ гол, Ховдын ойрдын аман аялгуу
Умард аялгуу: — Байгалийн урд биеийн буриад, Байгалийн хойд биеийн буриад (бүгд ≈300,000)
- Төв, умардын завсрын аман аялгуу — Сэлэнгийн аман аялгуу, баргын аман аялгуу
Төв аялгуу: — Халх (1 000 000 орчим), Цахар (100 000 орчим), Ордос (60 000 орчим)
Дорнод аялгуу: — Хорчин (540 000 орчим), харчин (350 000 орчим)
- Төв, дорнодын завсрын аман аялгуу — Баарин, ар хорчин, найман, онниудын аман аялгуу” гэж ангилагдана.

Халх аялгуу

Халх аялгуу нь Монгол улсын нэг төв аялгуу юм. 3 сая^[4] гаруй хүн ам бүхий Монгол Улсын хүн амын 84 орчим хувийг эзлэх Халхуудын аялгуу бөгөөд түүнд тохируулан кирилл бичгээр тэмдэглэх бичгийн хэл болох Монгол хэл нь Монгол Улсын албан ёсны хэл (Монгол Улсын Үндсэн Хууль, 8 дугаар зүйл) болно. Хэд хэдэн дэд аялгуунд хуваагдана. 1941 оноос ЗХУ-ын нөлөөгөөр Монгол бичгийг халж, «ө», «ү» үсгийг нэмж, орос үсгийн авч хэрэглэсэн нь одоогийн Монгол улсын бичгийн Монгол хэл юм.

Цахар аялгуу

Цахар аялгуу (Шулуун хөх хошуу) нь Өвөр Монголын нэг төв аялгуу юм.

Өвөрлөгч аялгуу

Өвөр Монголд албан ёсоор хэрэглэгдэх Монгол хэл нь нэг төв аялгуу болох Цахар аялгууг баримжаа авиа гэж нэрлэдэг. Албан ёсоор хэлийг тэмдэглэхэд хэрэглэдэг Монгол бичиг бол олон авиаг нэг үсгээр тэмдэглэх уламжлалтай байдаг болон өөр хэлтэн хүмүүстээ холилдон сууж байгаа зэргээс шалтгаалан Өвөр Монголд олон аялгуу байдаг. Өвөр Монголын төв хэсэгт тархсан Цахар аялгуу нь Халх аялгуутай ялгаа тун бага байдаг бол, зүүн талын Хорчин, Харчин аялгуу нь дуудлага, авиагаараа нэлээд ялгаатай. Энэ нь Монгол хэлний зүүн аялгуу юм. Хойд этгээдэд Барга, түүнийг төрөл Буриад аялгуу, баруун талд Ойрад аялгууд (Ордос аялгуу багтана) байна. Өвөр Монгол дахь, Монгол хэл нь албан ёсоор Урд Монголын, Ойрад, Барга-Буриад гэх гурван аялгад хуваагддаг. Урд Монголын аялгуу гэдэг нь Цахар, Ордос, Баарин, Хорчин, Харчин болон Алшаа аман аялгуунуудыг хамарна.^[5]

Буриад аялгуу

Буриад аялгуу нь Монгол хэлний хойд аялгуу болох бөгөөд зонхилох ярилцагчид нь ОХУ-ын Буриад улсад хэлээ Хори аялгуунд үндэслэн дүрэмжүүлж, 1939 онд «ө», «ү», «h» гэсэн гурван үсэг нэмж орос үсгийг авч, албан ёсны бичгийн хэл болгон Буряад хэлэн, Буряад-Монгол хэлэн хэмээн нэрлэгдэж байна. Монгол улс дахь Буриадууд Халх-Монгол кирил бичиг, Өвөр Монгол дахь Буриадууд Монгол бичгээр хэлээ тэмдэглэж байна. Буриад аялгуу нь дотроо 4 аман аялгуу багтаадаг. Эдгээр нь баруун (эхирид, булагад), дундад (алайр, түнхэн), зүүн (хори), урд (сонгоол, сартуул) аман аялгуунууд юм.

Ойрад аялгуу

Ойрад аялгуу нь Монгол хэлний баруун аялгуу юм. ОХУ-ын Халимаг, Монгол, Хятад гэх 3 улсад байх Ойрад аялгуунууд нь авиа, үг зүйн хувьд адил бөгөөд үгсийн сангийн хувьд улсын албан ёсны бичгийн хэлнээс хамааран зарим ялгаанууд ажиглагддаг. 1938 оноос Халимаг-Монгол хэлийг тэмдэглэхэд «ә», «һ», «җ», «ң», «ө», «ү» зургаан үсэг нэмж, «ъ» үсгийг хасч орос үсгийг авч, албан ёсны бичгийн хэл болгон Хальмг келн гэж нэрлэж байна.

Ярилцагчдын тоо

Явцуу утгаарх Монгол хэл нь Монгол улс болон, Өвөр Монголын өөртөө засах оронд албан ёсны хэл юм. Нийтдээ 5.2 сая хүн тус хэлээр хэлэлцдэг гэсэн 2005 оны судалгааны үр дүн байдаг.^[6]. Хятад улс дахь хэлэлцэгсдийн тоог мэдээлэл дутуугаас болж яг нарийн тодорхойлоход төвөгтэй байдаг. 5.8 сая Монгол хүн Хятад улсад амьдарч байгаа гэх статистик байгаа боловч Монгол хэлээр хэлэлцэгсдийн тоо тэдний дотор буурч байгаа ба ялангуяа суурьшмал газруудад болон залуучуудын дунд буурч байна.^[7] Хятад улс дахь Монгол хэлээр ярилцагсдын ихэнх нь Өвөр Монголд байдаг бол Харчин болон Хорчин аялгаар ярилцагсад нь Өвөр Монголын зүүн талын залгаа мужуудад байна.^[8] Орост (1989 оны тооллогоор) 376 мянга орчим хүн буриадаараа ярьдаг. Үүний 86,6 %-нь Буриад хэлийг, 13,3 %-нь Орос хэлийг эх хэлээ хэмээн хариулсан байдаг. Халимаг хэлээр ярилцагсдын тоо тодорхойгүй байдаг. 1991 оноос хойш Буриад, Халимагт эх хэлүүд нь Орос хэлтэй зэрэгцэх албан ёсны хэл болсноор дунд сургуулиудад заан сургах болсон.

Тулгамдсан асуудал

Монгол улсаас өөр улсад амьдарч буй Монголчууд нь төрөхдөө эх хэлээрээ хэлд орох боловч сургуульд сурах, цаашлаад их дээд сургуульд сурах, төгсөөд ажил олох тэр орчин нь Хятад юмуу, Орос хэлээр байдаг тул улсынхаа албан ёсны хэрэгцээнд шахагдан монгол хэл нь орхигдож дайвар хэлний буюу судалгааны хэлний үүрэгтэй болж байна.

Улсын албан ёсны хэл болох хятад, орос хэлний хүчтэй хүрээлэлд байгаа буриад, халимаг, өвөрмонголчууд эх хэл аажим аажмаар ийнхүү хэрэглээний хүрээ нь аяндаа багасаж, мөн нөгөө талаар үгсийн сангийн бүрэлдхүүн ихээхэн эрлийзжиж уугуул монгол хэлний чанараа алдан олон зуун жил харь хэлний хүрээлэлд байж салангид монгол хэл болсон могол, монгор, дунсян, баоань хэлтний хувь заяа руу аажимдаа дөтөлсөөр байна.^[9] Монгол хэлэнд тус үг нь байхад, оронд нь интернетээс орж ирсэн Англи, Орос хэлний үг томъёог шууд галигчлан хэрэглэх асуудал байгаа билээ.

Цагаан толгой

Худам монгол үсэг			Галиг
эхэнд	дунд	адагт	латин	кирил
			a	А
			e	Э
			i, yi	И,Й, Ы, Ь
			o, u	О, У
			ö, ü	Ө, Ү
			n	Н
			ng	Н, НГ
			b	Б, В
			p	П
			q	Х
			γ	Г
			k	Х
			g	Г
			m	М
			l	Л
			s	С
			š	Ш
			t, d	Т, Д
			č	Ч, Ц
			j	Ж, З
			y	-Й, Е, Ё, Ю, Я
			r	Р
			v	В
			f	Ф
			ḳ	К
			(c)	(ц)
			(z)	(з)
			(h)	(г, х)
			(zh)	(-,-)
			(ř)	(-,-)
			(chi)	(-,-)

Кирил үсэг
Халимаг (1941–)	Монгол (1941–)	Буриад (1939–)
Аа	Аа	Аа
Әә	Аа	Аа
Бб	Бб	Бб
Вв	Вв	Вв
Гг	Гг	Гг
Һһ	Гг	Гг
Дд	Дд	Дд
Ее	Ее	Ее
Ёё	Ёё	Ёё
Жж	Жж	Жж
Җҗ	Жж	Жж
Зз	Зз	Зз
Ии	Ии	Ии
Йй	Йй	Йй
Кк	Кк	Кк
Лл	Лл	Лл
Мм	Мм	Мм
Нн	Нн	Нн
Ңң	Нн	Нн
Оо	Оо	Оо
Өө	Өө	Өө
Пп	Пп	Пп
Рр	Рр	Рр
Сс	Сс	Сс
Тт	Тт	Тт
Уу	Уу	Уу
Үү	Үү	Үү
Фф	Фф	Фф
Хх	Хх	Хх
Хх	Хх	Һһ
Цц	Цц	Цц
Чч	Чч	Чч
Шш	Шш	Шш
Щщ	Щщ	Щщ
	ъ	ъ
Ыы	Ыы	Ы
ь	ь	ь
Ээ	Ээ	Ээ
Юю	Юю	Юю
Яя	Яя	Яя
38 үсэг	35 үсэг	36 үсэг

Мөн үзэх

Ишлэл

↑ "Törijn alban josny helnij tuhaj huul'". MongolianLaws.com. 2003-05-15. Retrieved 2009-03-27. The decisions of the council have to be ratified by the government.
↑ "Mongγul kele bičig-ün aǰil-un ǰöblel". See Sečenbaγatur et al. 2005: 204.
↑ Г.Батзаяагийн ишлэснээр Ш.Лувсанвандан Монгол хэл аялгууны учир (1959)
↑ Монгол Улсын гурван сая дахь иргэн Өмнөговь аймагт мэндэллээ news.mn (2015)
↑ “Öbür mongγul ayalγu bol dumdadu ulus-un mongγul kelen-ü saγuri ayalγu bolqu büged dumdadu ulus-un mongγul kelen-ü barimǰiy-a abiy-a ni čaqar aman ayalγun-du saγurilaγsan bayidaγ.“ (Sečenbaγatur et al. 2005: 85).
↑ Svantesson et al. 2005: 141, 143. On the other hand, Sečenbaγatur et al. 2005: 206 (an Inner Mongolian source) assumes four million Inner Mongolians to be proficient in Mongolian.
↑ Janhunen 2003d: 178.
↑ Sečenbaγatur et al. 2005: 565.
↑ Л. ЧУлуунбаатар: Монгол хэлний сургалт хийгээд монгол хэлний одоогийн байдал Цахим Өртөө сүлжээ

Гадаад холбоос

[1] "Törijn alban josny helnij tuhaj huul'". MongolianLaws.com. 2003-05-15. Retrieved 2009-03-27. The decisions of the council have to be ratified by the government.

[2] "Mongγul kele bičig-ün aǰil-un ǰöblel". See Sečenbaγatur et al. 2005: 204.

[3] Г.Батзаяагийн ишлэснээр Ш.Лувсанвандан Монгол хэл аялгууны учир (1959)

[4] Монгол Улсын гурван сая дахь иргэн Өмнөговь аймагт мэндэллээ news.mn (2015)

[5] “Öbür mongγul ayalγu bol dumdadu ulus-un mongγul kelen-ü saγuri ayalγu bolqu büged dumdadu ulus-un mongγul kelen-ü barimǰiy-a abiy-a ni čaqar aman ayalγun-du saγurilaγsan bayidaγ.“ (Sečenbaγatur et al. 2005: 85).

[6] Svantesson et al. 2005: 141, 143. On the other hand, Sečenbaγatur et al. 2005: 206 (an Inner Mongolian source) assumes four million Inner Mongolians to be proficient in Mongolian.

[7] Janhunen 2003d: 178.

[8] Sečenbaγatur et al. 2005: 565.

[9] Л. ЧУлуунбаатар: Монгол хэлний сургалт хийгээд монгол хэлний одоогийн байдал Цахим Өртөө сүлжээ

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]