(Go: >> BACK << -|- >> HOME <<)
Jump to content

ល្ខោនខោល

ពីវិគីភីឌា

ល្ខោនខោល

ឯកសារ:Cambodia Mask Dance 1919.jpg
Cambodia Lakhon Khol Mask Dance 1919, Collections des musées de France (Joconde).
ឈ្មោះ​ផ្លូវការណ៍ ល្ខោនខោល
ស្ថិតក្នុងល្ខោនហ្លួង កម្រិតនៃល្ខោនថ្នាក់ខ្ពស់
ឈ្មោះសម្គាល់ ល្ខោនពាក់របាំងមុខ

ឬ ល្ខោនមុខខ្មុក

ស្នាព្រះហស្ថ ជ័យវរ្ម័នទី៥ (ស.វទី៩) [១]
ឆ្នាំប្រកាស UNESCO ល្ខោនខោល វត្តស្វាយអណ្ដែត​ ថ្ងៃ ២៨ ខែ វិច្ឆិកា ២០១៨
ជាប់ជាសម្បត្តិ បេតិភណ្ឌពិភពលោកត្រូវការ ជំនួយសង្គ្រោះ Intangible Cultural Heritage in Need of Urgent Safeguarding.
Link Lkhon Khol Wat Svay Andet Cultural Heritage-Culture-Sector-UNESCO

ល្ខោនខោល (អង់គ្លេស: Lakhon Khol) គឺជាល្ខោនពាក់របាំងមុខរបស់កម្ពុជា ដែលមានដើមកំណើតនៃការ សម្តែងក្នុងអំឡុងស.វទី៩ ក្នុងរាជព្រះបាទ ជ័យវរ្ម័នទី៥ (គ.ស ៩៦៨-១០០១) ។[២] យោងតាមរយៈសិលាចរឹក តំបន់ស្ទឹងស្រែង ខេត្តសៀមរាប ​K.566 គ.សករាជ ៩៧៩ បានពណ៌នាថា៖ ​អង្គម្ចាស់​ម្នាក់​​នាម "វ្រៈកម្រៈតេងឥសានសិវៈ" លោកគឺ ជា​ប្រធាន​ក្រុម​នាដ​ខោល ដែលត្រូវនាំយកមនុស្សមួយក្រុមពី "ខេត្រវ្យាធៈបុរៈ" ឱ្យទៅបម្រើនារាជវាំង "ជ័យឥន្ទ្រនាគគិរី" នាផ្ទះនាដខោល ។[៣] បើយោង​តាមសៀវភៅ​ល្ខោនខោល របស់ព្រឹទ្ធាចារ្យ​ផ្នែក​វប្បធម៌ខ្មែរ និង​​តែងនិពន្ធ លោក "ពេជ្យ ទុំក្រវ៉ិល" បាន​សរសេរ​ថា នៅ​លើ​សិលាចារឹក K.99 ប្រាសាទសំបូរព្រៃគុក នា​សតវត្សរ៍ទី១០ គេឃើញ​មានទម្រង់​ល្ខោន​មួយ​ឈ្មោះ «ភាណី» រ្មាំ ឬរមាំភាណី គឺជាអ្នក​រាំភាណី សុទ្ធតែ​ជាប្រុស ហើយ​ត្មឹន​ភាណី គឺ​តន្រ្តីករ​សម្រាប់​ល្ខោន​នេះ ក៏​សុទ្ធ​តែជា​ប្រុស​ផងដែរ យ៉ាងណាវិញអ្នកប្រវត្តិវិទូផ្នែកវប្បធម៌ប្រវត្តិសាស្ត្រផ្សេងៗទៀត មិនទាន់ទទួលស្គាល់ថាល្ខោនខោល ដាច់ខាតត្រូវតែសម្ដែងតែបុរសនោះទេ ព្រោះមិនទាន់មានប្រភពជាក់លាក់ណាមួយអំពីការលើកឡើងនេះឡើយ ។[៤] ល្ខោនខោល ត្រូវបានគេជឿថា ជាល្ខោនដែលបំលែងចេញពី ល្ខោនស្បែកធំ ពាក្យខោលដែលជាពាក្យនាមសព្ទ នៅក្នុងវចនានុក្រមរបស់សម្ដេចសង្ឃរាជ ជួន ណាត មានន័យថា ទម្រង់ខ្លី យើងអាចទាញន័យសេចក្ដីបានថា ល្ខោនខោល ជាល្ខោនទម្រង់មួយបែប ដែលលេងជាកំណាត់រឿងខ្លីៗ ពាក្យ ខោល ត្រូវបានជួបប្រទះក្នុងសិលាចរឹកមួយចំនួនទៀតដូចជាៈ សិលាចរឹកនៅវត្តប្រម៉ា ខេត្តសៀមរាប K.1229C ចារឹកនៅ ស.វទី៩ គ.សករាជ ៩៧៩ និយាយពី ពីព្រាហ្មណ៍បុរាហិតម្នាក់ នៅវ្យាធៈបុរៈ បានបញ្ជូនមនុស្សឱ្យទៅបម្រើក្នុងរាជវាំង ក្នុងនោះតម្រូវឱ្យ «វាប» (អានថា៖ វាប៉ៈ) មានន័យថា សាក ឬ មកសម មនុស្ស៦នាក់ត្រូវទៅផ្ទះនាដខោល (ផ្ទះអ្នករាំរបាំខោល) ។​ [៥]

លក្ខណៈ​នៃល្ខោនខោល

ឯកសារ:Cambodia Khol Mask Dance 1970.jpg
Khol Mask Dance C.1970, Musée de l'Homme (Asia) Museum of France.

ល្ខោនខោល មានលក្ខណៈ​ជាល្ខោនពាក់របាំងមុខ ក្នុងការរាំសម្ដែងប្រកបដោយភាពបុិនប្រសព្វ ក្នុងខ្សែរឿង​ទេវៈថា របស់សាសនាហិណ្ឌូ ឬ ព្រាហ្មណ៍​សាសនា ដែលតម្រូវឱ្យតួអង្គទាំងអស់ត្រូវពាក់របាំងមុខ ទៅតាមចរិតលក្ខណៈរបស់តួអង្គនីមួយៗ លើកលែងតែតួអង្គនាងមួយចំនួនប៉ុនណោះ មិនតម្រូវឱ្យពាក់របាំងមុខខ្មុកឡើយ តែតម្រូវឱ្យតួអង្គនាងលាបម្សៅមុខសក្បុស តំណាងឱ្យភាពជាតួអង្គក្នុងប្រភេទរឿងទេវៈ ដូចជា មហាភារតៈ កូរមហាសមុទ្រទឹកដោះ រាមកេរ្តិ៍​ (អង់គ្លេស: Mahabharata, Churning of the Ocean of Milk, Reamker) ជាដើម ដែលជាប្រភេទរឿងថ្នាក់ខ្ពស់មិនដូចទៅនិង ខ្សែររឿងនៃមុនស្សទូទៅសម្ដែងឡើយ ដោយគេចាត់ទុកល្ខោនខោលនេះជាល្ខោនហ្លួង ឬ ល្ខោនស្ដេច ដែលមានភាពស្រដៀងទៅនិង របាំព្រះរាជទ្រព្យ តែផ្ទុយត្រង់មួយជាប្រភេទជារបាំ មួយទៀតជាប្រភេទល្ខោនពាក់មុខ ដែលសម្ដែងតែក្នុងពិធីបុណ្យធំៗប៉ុនណោះ និងខុសគ្នាច្រើនចំនុចទៀតទៅលើផ្នែកសំភារៈ ពីព្រោះល្ខោនខោលត្រូវប្រើសំភារៈច្រើន និងគ្រងពណ៌សម្លៀកបំពាក់ទៅតាមប្រភេទនៃចរិតលក្ខណៈរបស់តួអង្គ ។[៦]

កំណត់ត្រាល្ខោនខោល

ឯកសារ:Cambodian Mask Dance 1928.jpg
A man works on a Cambodian mask dance 1928, Author Gervais Courtellemont/National Geographic Society.

ល្ខោនខោល ត្រូវបានកត់ត្រាដោយលោក ហេនរី មូហត - (Henri Mouhot) ក្នុងពិធីពិសារភោជនីយអាហារ ជាមួយនិងទស្សនីយភាព ល្ខោនខោល ក្នុងរាជដំណាក់ព្រះបរមរាជវាំង នាក្រុងឧដុង្គ ជាមួយព្រះបាទ អង្គដួង ក្នុងឆ្នាំ 1858 ដែលរៀបរាប់ពីកំណត់ហេតុរបស់លោក ជាមួយនិងទស្សនីយភាព របាំក្បាច់បុរាណរបស់កម្ពុជា ដែលបានបែងចែកជារបាំពីរដែលមានទម្រង់ប្រហាក់ហែលគ្នា មួយជារបាំក្បាច់បុរាណ ដែលសម្ដែងដោយមនុស្សស្រីសុទ្ធ មួយជារបាំពាក់របាំងមុខ ដែលកើតមានក្នុងរាជព្រះបាទអង្គដួង ។​ [៧] [៨] ក្រោយពេលព្រះបាទ អង្គដួងបានសោយព្រះទីវង្គត ប្រទេសថៃមានឥទ្ធិពលកងទ័ពយ៉ាងខ្លាំងមកលើកម្ពុជា បានចូលមកកាត់យក បាត់ដំបង សៀមរាប សុីសុផុន ពីកម្ពុជាក្នុងឆ្នាំ 1867 ហើយបានប្រមូលយកឯកសារ របាំ និងទម្រង់សិល្បៈល្ខោនខោលជាច្រើនពីប្រទេសកម្ពុជា ក្រោយមានកិច្ចការពារ ពីអណាព្យាបាលបារាំងមកលើប្រទេសកម្ពុជា បានកើតមានសង្គ្រាមបារាំង-សៀមកើតឡើង (អង់គ្លេស: Franco-Siamese War) ក្នុងឆ្នាំ 1893 ​ដែលមានរយៈពេលដល់ ៦ខែ ទើបខាងបារាំងឈ្នះសង្គ្រាមនេះបង្ខំឱ្យសៀមប្រគល់ខេត្ត បាត់ដំបង សៀមរាប សុីសុផុន មកឱ្យកម្ពុជាវិញឆ្នាំ (1904-1907) នៃគ.សករាជ ។[៩] ល្ខោនខោលបានលិចឡើងម្ដងទៀត នាដើមស.វទី២០ ក្នុងរាជព្រះ​បាទ​ ស៊ីសុវត្ថិ នៃកម្ពុជា សម័យកាលកម្ពុជាក្រោមអាណាព្យាបាលបារាំង (អង់គ្លេស: French protectorate of Cambodia) ល្ខោនខោល តែងត្រូវបានយកមកសម្ដែងជាញឹកញាប់ក្នុងព្រះបរមរាជវាំង ក្នុងបរិវេណ ព្រះវិហារ​ព្រះកែវមរកត ដើម្បីឲ្យក្រុមការទូត ឬ ក្រុមប្រវត្តិវិទូបារាំងបានទស្សនា ដើម្បីជាកិច្ចគួរសមក្នុងទំនាក់ទំនងការទូត មិត្តភាព កម្ពុជា-បារាំង ក្នុងនោះមាន ប្រវត្តិវិទូបារាំងម្នាក់ លោក ហ្សក ហ្គ្រូលីយេរ (អង់គ្លេស: George Groslier) ដោយការស្រលាញ់ របាំក្បាច់បុរាណរបស់កម្ពុជា លោកបានចងក្រងជាសៀវភៅកំណត់ត្រា អំពីរបាំក្បាច់បុរាណរបស់កម្ពុជាមានចំណងជើងថា "Danseuses cambodgiennes, anciennes & modernes" ឆ្នាំ ១៩១៣ ។[១០]

ការដុនដាបនៃល្ខោនខោល

ល្ខោន​ខោល បានមកដល់​របត់មួយនៃការចុះខ្សោយ​ទស្សនីយ៍ភាពរបស់ខ្លួន ក្នុងអំឡុងកម្ពុជាជួបវិបត្តិ​សង្គ្រាមលោកលើកទី២ (អង់គ្លេស: World War 2) ឆ្នាំ (1939-1945) ក្រុមអ្នកសម្ដែងល្ខោនខោល ជាច្រើនបានបែកខ្ញែកគ្នាទៅតាមបណ្ដាលខេត្តផ្សេងៗ បានធ្វើឱ្យល្ខោនខោល ក្លាយជា​ល្ខោនសម្ដែងទៅតាមតំបន់នីមួយៗទៅវិញ ពេលនោះមានប្រវត្តិ​វិទូរ​មួយរូបគឺលោក ហ្សក ហ្សឺដេស (អង់គ្លេស: George Cœdès) បានចងក្រងក្នុងសៀវភៅមានចំណងជើងថា (La danse du Cambodge) ក្នុងឆ្នាំ 1944 លោកបានមានប្រសាសន៍ថា "Le mot Khol serait celui queles Cambodgiens emploient pour désigner une variété des grands singes" ប្រែសម្រួលជាខេមរៈភាសា​៖ "ពាក្យខោល គឺប្រជាជនកម្ពុជាប្រើដើម្បីកំណត់ការរចនាសត្វស្វាដ៏អស្ចារ្យ និងជាច្រើនប្រភេទ" ។​ [១១] ល្ខោនខោល បានបន្តក្នុងរាជព្រះបាទ នរោត្ដម សីហនុ ក្នុងឆ្នាំ១៩៤៨ ក្រោយសង្គ្រាមលោកលើកទី២ បន្ទាប់ពីរៀបចំការហាត់សមល្ខោនខោលឡើងវិញ បន្ទាប់មកទ្រង់បានទៅទស្សនា ល្ខោនខោល របស់វត្តស្វាយអណ្ដែត ខេត្តកណ្ដាល ជាមួយនិងការសំដែងដើម្បីសុំទឹកភ្លៀងនៅក្នុងសហគមន៍ជារៀងរាល់ឆ្នាំ ការយាងទៅទស្សនារបស់ទ្រង់បានចុះផ្សាយក្នុងទស្សនាវដ្ដី (កម្ពុជាសូរីយ៉ា) លើកដំបូង របស់លោក ទេពពិទូរ ឈឹម ក្រសេម ឬ ឧកញ៉ា ក្រសេមគន្ធៈបណ្ឌិត ចុះកាលបរិច្ឆេទ ចុះផ្សាយ ថ្ងៃទី៣ ខែមីនា ក្នុងឆ្នាំ ១៩៤៨ ដែលមានចំណងជើងថា "ល្ខោនខោល វត្តស្វាយអណ្ដែត" ដែលលោកបានបញ្ចាក់ក្នុងអត្ថបទចុះផ្សាយនោះថា ជាទម្រង់ល្ខោន ដែលសម្ដែងបានតែចំពោះរឿងទេវៈកៈថាប៉ុនណោះ ដូចជារឿង រាមកេរ្តិ៍ និង រឿងមួយចំនួនទៀត ។[១២]

ភាពខ្វះខាត​នៃល្ខោនខោល

ល្ខោនខោល បានឆ្លងកាត់​សម័យកាល នៃសង្គ្រាមផ្ទៃក្នុង ទស្សវតន៍ ឆ្នាំ១៩៧០ ជាសម័យកាលដ៏ខ្មៅងងឹតនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រប្រទេសកម្ពុជា គឺសម័យកាលខ្មែរក្រហម ចាប់ពីឆ្នាំ ១៩៧៥ ដល់ឆ្នាំ ១៩៧៩ សិល្បៈ​ករ សិល្បៈ​ការនី នៃល្ខោនខោល ត្រូវបានយកទៅសម្លាប់ប្រមាណជា 97% ទំនៀមទម្លាប់ សិល្បៈ​របាំទាំងអស់នៅទូទាំងប្រទេសកម្ពុជា ត្រូវបានហាមឃាត់និង មិនមានការសម្ដែង សមាជិកគ្រួសារ របស់អ្នករបាំទាំងអស់នៅកម្ពុជា ត្រូវបានបំបែក ដោយការគំរាមកំហែងផ្នែកធ្វើទារុណកម្មលើរាង្គកាយ និង សតិអារម្មណ៍ អ្នករបាំរស់នៅដោយភាពឈឺចាប់ ជាមួយនិងការកុហក់ដើម្បីរស់ជីវិត ៖ ខ្ញុំជាអ្នកធ្វើស្រែ ខ្ញុំមិនមែនជាអ្នករបាំនោះទេ ។ 3% នៃអ្នករបាំខ្មែរ ក្នុងទម្រង់ល្ខោនខោល បានក្រោកឈរដោយខ្លួនឯង ក្នុងឆ្នាំ 1992 ទោះបីជាពួកគេត្រូវប្រឈមមុខនិង បញ្ហាសេដ្ឋកិច្ចក្នុងជីវភាពរស់នៅយ៉ាងណា គឺពួកគេយល់ជាក់ច្បាស់ត្រូវរក្សាតម្លៃនៃមរតកដូនតា ឱ្យបានគង់វង្សយូរអង្វែង នេះហើយជាភាពខ្វះខាត ក្នុងសិល្បៈ​ ល្ខោនខោល ។[១៣] [១៤]

ប្រវត្តិ​វិទូរ នៃការចងចាំ

មុខខ្មុក

ជាមុខតួអង្គផ្សេងៗគ្នា ធ្វើដោយស្មាច់ក្រដាស ឬ ក្រណាត់ លាបខ្មុកម្រក្សណ៍ ពាក់សំរាប់រាំល្ខោនរបាំងមុខ ខ្មុកជាពុម្ពមុខដែលធ្វើពី ម្រក្សណ៍លាយនិងកម្លោចស្លឹកចេក ឬអ្វីផ្សេងៗដែលប្រើសម្រាប់ចាក់ជាក្បាច់ ឬ លាបលនលើវត្ថុឲ្យរឹងមាំជាប់ជាពុម្ពបានល្អ មិនឲ្យវាជ្រាបទឹកផង និងងាយស្រួលក្នុងការបិទក្បាច់ គូរនិងផាត់ពណ៌ផង។ ពាក្យខ្មុក នេះផងដែរត្រូវបានប្រទះនៅតាមសិលាចារឹកជាច្រើន ជាពិសេសសិលាចារឹក K.568-a (គ.ស ៩៧៤)។ [១៥]

ក្រុមល្ខោនខោលក្នុងតំបន់

Lakhon Khol Mask dance battle of Reamker A scene fighting between Rama and Ravana performed in the courtyard of the Silver Pagoda Phnom Penh, c. 1900s~1920s

ឯកសារយោង

  1. ↑ The Oxford Illustrated History of Theatre, Volume 1. illustrated, reprint, reissue Oxford University Press. 2001. p. 582. ល.ស.ប.អ. 0192854429. https://books.google.com.kh/books?id=c1DjpRm6IkMC&dq=Lakhon+Khol&source=gbs_navlinks_s. 
  2. ↑ The Cambridge Guide to Theatre. illustrated, reprint, revised, Cambridge University Press. 1995. p. 1233. ល.ស.ប.អ. 0521434378. https://books.google.com.kh/books?id=8qMTPAPFGXUC&dq=lakhon+khol+9+century&source=gbs_navlinks_s. 
  3. ↑ Inscriptions of Cambodia: Pre-Angkorian period. Royal University of Phnom Penh. 2003. p. 216. ល.ស.ប.អ. 9789996328244. http://ckslibrary.khmerstudies.org:8080/newgenlibctxt/View?From=Library&CatId=21474&OwnLibId=1&LibraryId=1. 
  4. ↑ Lakhon khol Khmer Mask Theater. Buddhist Institute of Ministry of Culture and Religion and, eLibrabry of Cambodia. 2006. p. 182. http://krou.moeys.gov.kh/kh/article/item/1713-1713.html#.YPffKWkxW78. 
  5. ↑ Inscriptions of Cambodia: Pre-Angkorian period Volume 1. Faculty of Sociology-Anthropology Depaterment History, Royal University of Phnom Penh. 2003. p. 216. http://www.elibraryofcambodia.org/sela-jak-roeuk-ney-pro-tes-kampuchea-sak-mey-morn-angkor-book-cover/. 
  6. ↑ Commission Des Moeurs & Coutumes. Kambuja_Suriya Magazine, Buddhist Institute. 1948. p. 83. https://m.wikisource.org/wiki/File:Kambuja_Suriya_1948_Issue_3.pdf#/media/File%3AKambuja_Suriya_1948_Issue_3.pdf. 
  7. ↑ Travels in the Central Parts of Indo-China (Siam), Cambodia, and Laos, During the Years 1858, 1859, and 1860, Volume 1. John Murray, the University of Wisconsin - Madison. 1864. p. 604. https://books.google.com.kh/books?id=o5W9ngEACAAJ&dq=henri+mouhot:+%22travel+in+indochina&hl=en&sa=X&redir_esc=y. 
  8. ↑ Khmer Court Dance: A Comprehensive Study of Movements, Gestures, and Postures as Applied Techniques. Khmer Studies Institute, Original from the University of California. 1987. p. 140. ល.ស.ប.អ. 0941785017. https://books.google.com.kh/books?id=zaUdAQAAIAAJ&q=Lakhon+Khol+King+Ang+Duong&dq=Lakhon+Khol+King+Ang+Duong&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjxyOmFzf3xAhVLGaYKHcINBj0Q6AEwAnoECAsQAw. 
  9. ↑ American Trust Review of the Pacific, Volume 17. Original from the University of California. https://books.google.com.kh/books?id=bvMeAQAAIAAJ&q=Cambodia+lost+Battambang+1867&dq=Cambodia+lost+Battambang+1867&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjjspfu5_3xAhUJhZQKHa_dC8MQ6AEwBnoECAsQAw. 
  10. ↑ Danseuses cambodgiennes, anciennes & modernes. La maison Firmin-Dilot. 1913. p. 178. https://books.google.com.kh/books?id=AHQGSQAACAAJ&dq=Danseuses+cambodgiennes,+anciennes+%26+modernes&hl=en&sa=X&redir_esc=y. 
  11. ↑ The Ritual Origins of the Classical Dance Drama of Cambodia. Asian Theatre Journal Vol. 3, No. 2, University of Hawai'i Press on behalf of Association for Asian Performance (AAP) of the Association for Theatre in Higher Education (ATHE). 1986. p. 179-203. https://www.jstor.org/stable/1124400. 
  12. ↑ KAMBUJASURIYA. Religious institution in Phnom Penh: Kambuja_Suriya Issue 3, Buddhist Institute Cambodia. 1948. p. 232. https://m.wikisource.org/w/index.php?title=File:Kambuja_Suriya_1948_Issue_3.pdf&page=2. 
  13. ↑ Dance in Cambodia. illustrated, reprint Oxford University Press. 1999. p. 91. ល.ស.ប.អ. 9835600597. https://books.google.com.kh/books?id=4mcNAQAAMAAJ&q=lakhon+khol+khmer+rouge&dq=lakhon+khol+khmer+rouge&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiU1bqup4DyAhViJaYKHcEWAnsQ6AEwAnoECAQQAw. 
  14. ↑ Routledge Handbook of Asian Theatre. illustrated, Routledge. 2016. p. 602. ល.ស.ប.អ. 1317278860. https://books.google.com.kh/books?id=H1iFCwAAQBAJ&dq=lakhon+khol+khmer+rouge&source=gbs_navlinks_s. 
  15. ↑ ​ តាមរយៈលោកសាស្ត្រាចារ្យផ្នែកបុរាណវិទ្យា ព្រាប ចាន់​​ម៉ារ៉ា ក្របខ័ណ្ឌ ក្រសួងវប្បធម៌ និងវិចិត្រសិល្បៈ ឆ្នាំ 2018
បានពី "https://km.wikipedia.org/w/index.php?title=ល្ខោនខោល&oldid=259510"