سخن‌شناسی

سخن‌شناسی (به یونانی: «ποιητικῆς»؛ به عربی «بوطیقا») دانش صُوَر و مقولات ادبی است. (معرب، ا) واژه یونانی «پوئه تیکا» لغتنامه دهخدا این نام گاه به نظریهٔ شعر اشاره می‌کند، گاه نیز چنان جامع به کار می‌رود که مرادش نظریه است در انسانیات.

کتاب ارسطو

مقالهٔ اصلی: فن شعر (ارسطو)

رسالهٔ فن شعر ارسطو در یونانی Περὶ ποιητικῆς و در لاتین De Poetica نامیده می‌شود که آوانگاری عربیش «بوطیقا» و ترجمه عربیش «شاعریة» می‌شود. معنای این عبارت در یونانی «منتسب به شعر» و از صفت فعلی به معنای «ساخته شده» است.

این کتاب کهن‌ترین نوشته‌ای است که به شعر و بازنمایی می‌پردازد و این مقوله را همچون دانشی به میان می‌نهد و سخن‌شناسی را بنیان می‌گذارد. در زبان‌های اروپایی نام این دانش با نام کتاب ارسطو یکی می‌شود و کم و بیش «شعرشناسی» یا «سخن‌شناسی» یا «دانش سخن‌پژوهی» یا «ادبیات‌شناسی» معنی می‌دهد.

ترجمه به فارسی

در زبان فارسی مترجمان و نویسندگان مختلف در متن‌ها و کاربردهای گوناگون این واژه را «بوطیقا»، «فنّ شعر»، «شعرشناسی»، «ادبیات‌شناسی»، «نظریهٔ ادبی»، «پوئتیک»، «نظریّهٔ شعر»، «هنر شاعری»، «علم ادبیات» و «سخن‌شناسی» گفته‌اند. آنچه برای ابهام زدایی از این واژه بسیار مهم است، معنایی است که بر آن دلالت می کند، یعنی "مجموعه ای از شیوه ها و ابزار و نظریات مختلف دربارة یک موضوع واحد ادبی را، بوطیقای آن موضوع می نامند. در نتیجه وقتی می گویند بوطیقای مولوی، مقصود کلیه آثار و ابزار و نقدها و نسخه های موجود و هر آنچه است که به شناخت این اثر کمک می کند.

مفاهیم نزدیک اما متفاوت

سخن‌شناسی با هرمنوتیک و با سخن‌سنجی متفاوت است. برگرفته از درس گفتار دکتر هیرود سلطانیان، تمرکز بوطیقای یک اثر، بر فهم این موضوع است که "عناصر سازنده این اثر چگونه به هم ارتباط پیدا می کنند، و چگونه آن اثر خاصی را که بر خواننده باقی می گذارند، بوجود آورده اند" در صورتیکه هرمنوتیک فقط بر معنای استنباطی و تفسیری اثر تمرکز می کند. در این راستا، انواع نقد، من جمله نقد هرمنوتیکی - یعنی معنا محور بر پایه تفسیر و استنباط- در کنار نقد روانشناختی، نقد روایت شناختی، نقد جامعه شناختی، نقد زیباشناختی، نقد اسطوره ای، نقد کهن الگویی، نقد سنتی، نقد نو، نقد فرمالیستی، نقد ساختارگرا، همه و همه به فهم بهتر چگونگی مکانیزم اثرگزاری بر مخاطب یک اثر به کار می آیند و بوطیقای آن اثر را تشکیل می دهند. همچنین است آثار اقماری که بر یک اثر نوشته می شود. وقتی می گوییم بوطیقای حافظ، علاوه بر دیوان حافظ، تمام کتب، آثار، مقالات، استدلال ها، سخنرانی ها، کنفرانس ها نقد ها و شرح ها و هرگونه آثار علمی و ترویجی که درباره حافظ نوشته شده است، مد نظر است. پس کلیت سخن شناسی حافظ مد نظر است، "بوطیقای" شعر حافظ مد نظر است.

سخن‌شناسی فرهنگ‌ْبنیاد

سُخن‌شناسیِ فرهنگ‌بُنیاد آن است که استیون گرینبلت ادیب نامدار امریکایی آن را در برابر سخن‌شناسیِ متن بُنیاد رایج در نقد نو مطرح کرد و آن گونه‌ای از سخن‌شناسی است که در او اقتضائات فرهنگی کارِ ادبی سنجیده می‌شود و متن و فرهنگ فهم ما را نسبت به هم کامل می‌کنند.

پیشینه

شیوهٔ فرهنگ بنیادی سابقه‌ای دور و دراز دارد که به یونان باستان باز می‌گردد. این شیوه با کتاب فن شعرِ ارسطو که تجزیه‌وتحلیل صوری سخن بود رو به فراموشی گذاشت تا سپس‌تر با بازیابی افلاطون در روزگار رنسانس زنده شود.

استیون گرینبلت این نام را برای تجزیه‌وتحلیل ادبی خودش پیشنهاد کرد.

نوشته‌ها

مقاله «فرهنگ» و «به سوی سخن‌شناسیِ فرهنگ» و دیباچهٔ کتاب قدرت صورت‌ها در رنسانس انگلیسی از استیون گرینبلت به شرح و بسط بنیان‌های این سخن‌شناسی می‌پردازد. او پیشینه نوشته‌های فرهنگی-ادبی در قرن بیستم را در کار اریش اویرباخ و کلیفورد گیرتز می‌داند.

مفاهیم همسایه

نوتاریخی گری

نوتاریخی گری (به انگلیسی new historicism) از مفاهیم همسایه و همانند (و گاه برابر) سخن‌شناسی فرهنگ‌بنیاد و برساختهٔ استیون گرینبلت می‌باشد. عباس میلانی این مفهوم را «نوتاریخی گری» ترجمه کرده‌است که در فارسی رایج می‌باشد.

ماتریالیسم فرهنگی

ماتریالیسم فرهنگی (به انگلیسی cultural materialism) از مفاهیم سخن‌سنجی مارکسیستی انگلیسی و در کار کسانی چون ریموند ویلیامز آمده است. در ایران «ماتریالیسم فرهنگی» ترجمه کرده‌اند.

جستارهای وابسته

• بوطیقا
• سخن سنجی
• نظریه ادبی
• شعر شناسی
• ادبیات
• سخن‌شناسیِ فرهنگ بُنیاد