(Go: >> BACK << -|- >> HOME <<)

Перейти к содержанию

Татарлар

КЪЫРЫМТАТАР ВИКИПЕДИЯСЫНЫНЪ МАЛЮМАТЫ
Татарлар

Орхон-Энисей язылары
Умумий сайысы

керчек малюмат белли дегиль

Отургъан регионлары
Русие  • Украина (Къырым)  • Орта Асия  • Тюркие  • Романия  • Лехистан  • Литвания ве башкъа мемлекетлер
Тили

Къырымтатар тили  • Къазантатар тили  • Сибиртатар тили  • Тадар тили (хакас тили)

Дини

Ислям  • христианлыкъ  • атеизм  • танърылыкъ

«Татар», XVI асыр ресми
Къырымтатарлар
Къырымтатарлар
Файл:Гирл пупильс оф Фатикха Аитова Татар сджхоол.жпг
Къазан татарлары

Татарлар (къадимий тюрк тилинде 𐱃𐱃𐰺‎, ) — бир къач манада къулланылгъан этноним: бир къадимий тюрк къабилеси[1], Дженгиз Ханынъ импараторлугъуну яраттылар; къырымтатарларнынъ озь ады[2][3]; тюркий тиллерде лаф эткен, чешит мемлекетлерде (Русиеде, Украинада [Къырым], Тюркиеде, Орта Асияда ве Авропада [Литвания, Лехистан]) яшагъан бир къач халкъ. Улугъ Улус вакътында бир миллет олгъан эди, Улугъ Улус дагъылгъан сонъ дёрт дане татар девлети пейда олды: Къырым Ханлыгъы — къырымтатарлар, Къазан Ханлыгъы — къазан татарлары, Сыбыр Ханлыгъы — сибир татарлары, Хаджытархан Ханлыгъы — хаджытархан татарлары[4], шунынъ ичюн шимдики вакъытта бу чешит халкълар.

Этнонимнинъ тарихы[денъиштир | кодуны денъиштир]

«Татар» этноними биринджи сефер къадимий тюрк тилинде язылгъан Орхон-Енисей языларында анъыла: 𐰆𐱃𐰔⁚𐱃𐱃𐰺⁚𐰉𐰆𐰑𐰣 (), латин элифбесинде — Otuz Tatar Bodun[5] ве 𐱃𐰸𐰔⁚𐱃𐱃𐰺 (), латин элифбесинде — Tokuz Tatar[6][7][8][9], земаневий къырымтатарджа — Докъуз Татар.

Ойле сёзлер Орхон-Энисей языларында даа бар — 𐰆𐰍𐰕: 𐰉𐰆𐰑𐰣: 𐱃𐰸𐰕: 𐱃𐱃𐰺: 𐰋𐰃𐰼𐰠𐰀: 𐱅𐰃𐰼𐰃𐰠𐰯: 𐰚𐰠𐱅𐰃 (огуз бодун токуз татар бирле тирлип кельти)[5], земаневий къырымтатарджа — «Огъуз халкъы (oguz commoners) докъуз татарларнен берабер кельди»[10][7].

Улугъ Улуста[денъиштир | кодуны денъиштир]

Къырым Ханлыгъында «татар» этноними[денъиштир | кодуны денъиштир]

Татарлар Къырым ханларынынъ унванында анъылгъан эди — «сансыз коп татар падишахы». Меселя, 1634 сенеси Джанибек Герай Лехистан къыралына шойле язгъан: «Акъкерманда олан татардан ве Къырымда олан татардан, ве гъайрыдан Лех виляетине ве кой ве кентлерине зерре къадар зарар ве зиян олмаздыр»; Мурад Герай мухаббетнамесинде шойле язгъан: «къаму татарнынъ улугъ падишах». 1642 сенеси Къырым бейи Джантемир чар Михаиль Фёдоровичке шойле язгъан: «джумле Къырым татарларны джавлай джибермеске». Джанибек Герай сеферден Багъчасарайгъа къайткъанда: «барча асакир-и татар бирле сагъ ве салим мубарек Багъчасарай тахтымызгъа келип олтурдыкъ» деп язгъан. Османлы весикъаларында Къырым ханларына сыкъча "татар ханы" деп айтылгъан: «Лех къыралы, татар ханына виргюсин хер сене вакътыйле тамаман гоньдерюб, достлукъ эйлее»[2].

Ходжа Синанынъ иншаат джедвелисинде Кезлевде Джамиси Татар Хан месджити имзаламагъан[11].

Эвлия Челебининъ тарихий эсерлерде татарлар[денъиштир | кодуны денъиштир]

Эвлия Челеби, бели тюрк сеяатчысы, «Сеяат китабында» Къырым акъкъында ойле язылгъан эди[12][13]:

« Бойлеликнен, Къырым халкъкъа Сулаат халкъы дейлер. Сулаат — татар девлеттир дегенден сонъ, [анда тасдыкъла] ки, Хинд ве Синд халкълары, Кашмир ве Гулькенд-декенд, Чин ве Мачин, Къатай ве Хотан, Фагфур ве Озьбек, Балкъ ве Бухара, Аджем девлети ве Хорасан, Къазакъ девлети ве Тюркистан девлети, Махан девлети, могъол ве богъол халкълары, къайтакънынъ ве Дагъыстанынъ халкълары, ногъай ве къалмагъ халкълары, хешдек халкъы, москов халкъы, лехилер, липка мусульман халкъы, маджар ве Къырым халкълары, ве эписи олып етмиш еди чешит халкълар, – олар эпси татарлар деп тасдыкълайла, Сулаатнынъ халкъы. Исвеч къыралынынъ топракъларда биле, Москъувияда татар-хешдек киби, он эки юз бин татар къоранталарнен кочип юре. Османлар да, ве эпси тюркмен халкъы – татарлар. »
« Шейлернин керчек вазиетини бакъарсынъыз, къара ве беяз арапларныАзиз Исмаилнинъ торунларны — козь огюне алмамагъа, эпси индулар, аджемлер ве озьбеклер, мугъаллар ве богъоллар, чинлер ве мачинлер, Къатай ве Кхотан [халкълары], фагфурлар ве къазакълар, тюркменлер, москъувитлер ве мадьярлар топламда топлам 370 Кяфиристанынъ халкъ бар, тюм бу халкълар Татарлардан келелер. Бойле арап ве аджем, латин ве кыпти тарихчилеринин яны сыра, юнан халкъынъын тарихчилерини язалар. <...> Буюк кучь саиби олгъан Дженгиз ханынъ ильк балалары Къырымда ерлештилер. »

Авропада «татар» этноними[денъиштир | кодуны денъиштир]

Русиеде «татар» этноними[денъиштир | кодуны денъиштир]

Русие Империясынынъ вакътында даа бир къач тюркий халкъкъа татар ады берильген деп сайыла (меселя, къумукъларДагъыстан татарлары, азерлерКавказ татарлары ве иляхре), амма оларнынъ чокъусы бу исимден вазгечти.

Къырымтатар эдебиятында «татар» этноними[денъиштир | кодуны денъиштир]

Татар халкълары бугунь[денъиштир | кодуны денъиштир]

Шунъа да бакъынъыз[денъиштир | кодуны денъиштир]

Ихтар[денъиштир | кодуны денъиштир]

Менбалар[денъиштир | кодуны денъиштир]

  1. 1,0 1,1 Валиахмет, 2012, с. 250. Ошибка цитирования Неверный тег <ref>: название «_Сджрипт эррор: Но суджх модуле "Хасх".» определено несколько раз для различного содержимого
  2. 2,0 2,1 К истории крымскотатарской дипломатии / 7 18 декабрьнинъ 2019 с. архивленген.
  3. Бекиров Н. В.: «К вопросу о названии и самоназвании крымских татар»
  4. Буюк Русие Энциклопедиясы: ТАТАРЫ 20 октябрьнинъ 2020 с. архивленген.„В пре­де­лах этих го­су­дарств сло­жи­лись совр. эт­но­тер­ри­то­ри­аль­ные груп­пы Т.: в Вол­го-Ураль­ском ре­гио­не – ка­зан­ских Т. (см. в стать­ях Ка­зан­ское хан­ст­во, Та­тар­стан), ка­си­мов­ских Т. и ми­ша­рей (см. Ка­си­мов­ское цар­ст­во), в Ниж­нем По­вол­жье – ас­т­ра­хан­ских Т. (см. Ас­т­ра­хан­ское хан­ст­во), в Зап. Си­би­ри – си­бир­ских Т. (см. Си­бир­ское хан­ст­во); как осо­бый на­род сфор­ми­ро­ва­лись крым­ские та­та­ры«.
  5. 5,0 5,1 Kül Tiğin (Gültekin) Yazıtı Tam Metni (Full text of Kul Tigin monument with Turkish transcription). 2014 апрельнинъ 5 тешкерильген.
  6. Bilge Kağan Yazıtı Tam Metni (Full text of Bilge Khagan monument with Turkish transcription). 2014 апрельнинъ 5 тешкерильген.
  7. 7,0 7,1 The Kultegin's Memorial Complex. 2014 апрельнинъ 5 тешкерильген.
  8. Ross, E. Denison; Vilhelm Thomsen. “The Orkhon Inscriptions: Being a Translation of Professor Vilhelm Thomsen's Final Danish Rendering”. Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London. 5 (4, 1930): 861—876.
  9. Thomsen, Vilhelm Ludvig Peter. Inscriptions de l'Orkhon déchiffrées — Helsingfors, Impr. de la Société de littérature finnoise, 1896. — P. 140.
  10. Докъуз татар — халкънынъ керчек адыдыр
  11. Мечеть Джума-Джами//Крым.Реалии
  12. Челеби, Эвлия: Книга путешествий: Крым и сопределные области (Описание границ страны сулаат, владений рода чингизидов, первого рубежа – мощной крепости Ор, то есть Ферах-Керман), 17 век
  13. Челеби, Эвлия: Книга путешествий: Крым и сопределные области (Рассказ о местах паломничества в окрестностях Бахчисарая, о похороненных властителях и султанах прошлого, о шейхах, кадиях и великих святых, согласных с волей господа, о прощенных падишахах, которые попрощались с бренными богатствами и перешли во власть вечную, да освятит Бог их гробницы светом прощения, о полных света гробницах предсказателей, имамов-муджтехидов и газиев-муджахедов), 17 век
  14. «Кучюк» Авропада кичкине дегиль, ве «Буюк» улу дегиль. Авропада «кучюк» — дженюптир, ве «буюк» — сималдыр. Меселя, Буюк Британиянынъ ады ойле, чюнки о шималь тарафындан Френкистанынъ Бретандан бар ола. Я да даа бирдане мисаль: Литтле Новгород → Нижний Новгород. Тарихчисы Горсхенина Светлана яза: «Название „Малая Татария« отличало эту территорию от (Великой) Татарии — тех земель Центральной и Северной Азии, которые населяли узбеки, кергезы (следует отличать от киргизов), каракалпаки и другие»
  15. Хакимов Р. С. Рафаэль Хакимов: «Обращаясь к Средневековью, важно не смешивать татар и монгол»(рус.). www.бусинесс-газета.ру. Газета.ру (Шаблон:ХуманизеДате). 2020 январьнинъ 21 тешкерильген.

Багълатынлар[денъиштир | кодуны денъиштир]

Китаплар[денъиштир | кодуны денъиштир]

  • Садур Валиахмет Тюрки, татары, мусульмане / И. З. Мухамеджанов. — М: Марджани, 2012. — С. 250. — 400 с. — ISBN 978-5-903715-31-2
  • Горсхенина, Светлана. L'инвентион де л'Асиэ джентрале: хистоире ду джонджепт де ла Тартариэ à л'Эурасиэ. — Дроз, 2014. — 702 п. — ISBN 9782600017886