Къырымтатарлар

Къырымтатарлар;
	Къырымтатар байрагъы
Умумий сайысы
	500.000 - 6.500.000
Отургъан регионлары
	Къырым:; 260 000 — 300 000; Озьбекистан:; 239 000 ; Тюркие:; керчек малюмат бильмеген дегиль, амма базылар дейлер:; 6.000.000 ; Романия:; 24 000 ; Булгъаристан:; 3 000 ;
Тили
	Къырымтатар тили; Чокъусы яшагъан мемлекетининъ тилини (русча, тюркче, украиндже, ромендже) де биле.;
Дини
	Ислям
Якъын миллетлери
	Ногъайлар (эн якъын — къара ногъайлар), Къазантатарлар, Къарачайлар, Балкъарлар, Къумукълар

Бунъы даа бакъынъыз: Татарлар

Къырымтатарлар, Кърымтатарлар, Къырымлар, Кърымлар я да Къырымлылар, Кърымлылар – Къырымда яшагъан бир халкъ, Къырымнынъ тамыр халкъы. Тюркий тиль зюмресине менсюп олгъан къырымтатар тилинде лаф этелер.

Эсас къысмы Къырымда (260 бинъге якъын — ресмий малюматы, 450 бинъ ресмий дегиль малюматы), къалгъанлары исе Тюркиеде, Булгъаристанда, Романияда, Озьбекистанда, Русиеде отуралар. Тюркиедеки къырымтатар диаспорасы баягъы буюктир.

Къырымтатарларнынъ чокъусы – мусульманлар (сюннийлер), Анефи мезебине аит олалар.

Къырымтатар халкъындан болгъан халкълар:

Добруджа татарлары - Къырымтатар халкъынынъ бир парчасыдыр ве чёль шивесинде лаф этелер. Къыскъача Добруджагъа кочькен Къырымтатарлары.

Ногъайлар, Едисан ногъайлары (Джедисан ногъайлары), Буджак ногъайлары я да Добруджа ногъайлары - Ногъай болсаларда Къырымтатарлар киби онларда Къырымнынъ парчасы. Айны заманда Къырым Ханлыгъыны озь девлетлери киби корелер чюнки онларда Къырым Ханлыгъынынъ курулмасында чокъ ярдымджы болдулар. Авропада яшагъан ногъайларнынъ тиллери Османлы тилинден эткиленгени ичюн, Русиеде яшагъан Ногъайлардан даха якындыр. Эскиден чокъусы Къырымнынъ дышында яшагъан олсада, Къырымда яшагъанларыда бар эди. Чокъу киши бильмей ки, онларын базылары озьлерине Къырым Ногъай Татары, Къырым Татар Ногъайы яда Къырымлы дие.

Липка татарлары - Чокъу Къырымтатар халкъындан, Беларус, Лехистан ве Литванияда яшайлар.

Тарих[денъиштир | кодуны денъиштир]

Этногенез[денъиштир | кодуны денъиштир]

Къырымтатарлар – халкъ оларакъ Къырымда шекилленди. Чешит заманлар Къырымда яшап къырымтатар миллетининъ этногенезинде иштирак эткен эсас халкълар булар: таврлар, скитлер, сарматлар, аланлар, юнанлар, готлар, прото-булгъарлар хазарлар, печенеглер; къырымтатарлар этногенезинде айры ер гъарбий къыпчакълар (XIII асырдан сонъ оларнынъ озь ады — «татарлар») алалар, Русиеде олар половецлер оларакъ , гъарбий Авропада исе куманлар оларакъ белли. Эртиш (Иртыш) озени ялыларындан келип къыпчакълар 11-12 асырлардан башлап Эдиль, Азакъ денъизи ве Къара денъиз янларындаки чёллерине кочип яшап башладылар (бу ерлер шу замандан берли тап XVIII асыргъа къадар Дешт-и Къыпчакъ, دَشْتِ قِیپْچَاقْ – «Къыпчакълар чёлю» дениле эди). Корюнип тура ки, о заманда олар Къырымгъа да кирип башладылар.

Лякин къырымтатарларнынъ этногенез Улугъ Улус (Алтын Орда) вакътында олды. Оларнынъ этногенезде татарлар (тюркий миллети, керчектен могъол дегиль) энъ буюк бир рёль ойнядылар.

Къырым ханлыгъы[денъиштир | кодуны денъиштир]

Тамамен халкъ Къырым Ханлыгъы девринде шекилленди. Къырымтатарларнынъ мемлекети — Къырым Ханлыгъы 1441 сенесинден 1783 сенесине къадар яшады. Озь тарихынынъ эксери девамында Къырым ханлыгъы Османлы Девлетине багълы олып онынъ иттифакъдашы эди. Къырымда укюм сюрген сюляле Герайлар сюлялеси эди, онынъ темельджиси ильк хан I Хаджы Герай эди. Къырым ханлыгъы деври — къырымтатар медениети, санаты ве эдебияты инкишафынынъ заманы. О девирдеки къырымтатар шиириетининъ классики — Ашыкъ Умер эди. Дигер шаирлерден энъ зияде белли олгъанлар Махмуд Къырымлы ве II Гъазы Герай хан эдилер. О замандан сакъланып къалгъан мимарджылыкъ абиделеринден энъ муими — Багъчасарайдаки Хансарайдыр.

Русие Империясынынъ теркибинде[денъиштир | кодуны денъиштир]

1736 сенеси Русие ордулары фельдмаршал Кристоф Миних ёлбашчылыгъы алтында Багъчасарайны якъып Къырымнынъ дагъ алдындаки ерлерини бербат эттилер. 1783 сенеси Русие Османлы Девлетини енъген сонъ Къырым башта ишгъаль олунды, бундан сонъ исе Русие тарафындан аннексирленди. Бунынъ иле къырымтатарлар тарихында олар тарафындан «Къара асыр» денильген девир башланды.

Русие мемуриети зулум эткенлери къырымтатарлар кутьлевий тарзда Османлы Девлетине (эсасен Добруджа ве Анадолугъа) иджрет этип башлагъанларынынъ себеби олды. Иджретнинъ эки эсас далгъасы 1790 ве 1850 сенелери эди. Базы малюматларгъа коре 1790 сенеси иджретчилернинъ сайысы Къырымнынъ къырымтатар эалисининъ 4/5 къысмына етишти. Иджреттен эвель ярымадада 600—700 бинъге якъын къырымтатар отурмакъта эди. Ханлыкънынъ эалиси исе 1783 сенесине къадар тахминен 1,5 миллион кишиден ибарет эди. 1850 сенелери Къырымдан 300 бинъге якъын къырымтатар кеттилер. Оларнынъ балаларындан шимди Тюркиедеки, Булгъаристандаки ве Романиядаки къырымтатар диаспорасы ибарет. Нетиджесинде кой ходжалыгъы тюшкюн алгъа огърады, Къырымнынъ чёлю исе деерли такъыр олды. О заманда Къырымдан къырымтатар асылзаделерининъ чокъусы кетти. Бунынъ иле берабер Русие укюмети метрополия территориясындан иджретчилерни джельп этмекнен Къырымны мустемлеке эте бермекте эди. Нетиджесинде Русие Къырымны аннексирлеген вакъытта анда отургъан бир миллион къырымтатардан XIX асыр сонъунда 200 бинъден аз къалды (Къырым бутюн эалисининъ 25 фаизидир).

Къырымтатар медениетининъ янъыдан яратылувы улу маарифчи Исмаил Гаспринский адынен багълы. Аслында о янъы эдебий къырымтатар тилини яратты. Гаспринский «Терджиман» адлы ильк къырымтатар газетасыны нешир этип башлады. Гаспринский пантюркизм мефкуресининъ темельджилеринден бири оларакъ сайыла.

Ватандашлыкъ дженки ве Къырым МШСДЖ[денъиштир | кодуны денъиштир]

Басхкъа экъ ресим? Къиримтатар адамларга юреги сикъма уджхун, тикътлар бу ресимни минда.. не в интересах Крымтатар - эта Карабаса карта - если перести на ру кратко.

1917 сенеси март 25-де Акъмесджитте къырымтатар къурултайы отькерильди. Анда 2000-ден зияде делегат кельди. Къурултай Мувакъкъат Къырым Мусульман Иджра Комитетини (МКЪМИК) сайлады, Башы оларакъ Номан Челебиджихан сайланды. Бунынъ иле къырымтатарларнынъ медений-миллий мухтариетининъ къурулувы башланды.

Русие Ватандашлыкъ дженки къырымтатарлар ичюн агъыр мусибет олды. 1917 сенесиндеки Февраль инкъилябындан сонъ къырымтатар халкъынынъ ильк Къурултай топлангъанынен Къырымны чокъ миллетли мустакъиль бир девлет этмеге къарар чыкъарылды. Ильк Къурултайнынъ реиси Номан Челебиджиханнынъ шиары бойле эди – «Къырым – къырымлылар тили(яни Къырымда яшагъан адамлар) ичюн» (яни миллетке бакъмадан бутюн ярымаданынъ эалиси козьде тутула). Амма 1918 сенеси Челебиджихан якъаланып большевиклер тарафындан къатиль этильди. 1921—1922 сенелери арасындаки ачлыкъ нетиджесинде 15 %-ге якъын къырымтатар эляк олды.

1921 сенеси Русие Шуралар Федератив Социалистик Джумхуриети теркибинде Къырым Мухтар Шуралар Социалистик Джумхуриети мейдангъа кельди. Онынъ мемлекет тиллери рус ве къырымтатар тиллери эдилер, алий башлыкълары эсасен къырымтатарлардан ибарет эди. Лякин сонъ 1937 сенеси Сталин репрессиялары башландылар. Къырымтатар муневерлерининъ чокъусы репрессияларгъа огъратылды, бу джумледен белли сиясетчи Вели Ибраимов ве алим Бекир Чобан-заде. 1939 сенесиндеки джедвельге алувнынъ малюматына коре Къырымдаки къырымтатарларнынъ сайысы 218179 киши эди, яни ярымаданынъ джумле эалисининъ 19,4 %.

Сюргюнлик[денъиштир | кодуны денъиштир]

Къырымтатар халкъынынъ темсильджилери Къызыл Орду сафларында фашистлерге къаршы дженклешкенлерине ве партизан арекетинде фааль тарзда иштирак эткенлерине бакъмадан базылары фашитлерге къол туткъанлары сюргюн этювнинъ эсас себеби олды. 1944 сенеси майыс 18 куню Сталин Урус эмпериалы создынеип Къырым тили ичинде эскиЯд Алимпий Адамлары СыкъырДж(Й)ыл ЭнЕра ТопРайи гъайип этмек учун, эписи Дунйиа Адамларыны Анан Рухуны анамагъан балалар Ана*Ерде яшап, Анан танымамакъ, оксюз Къалкълары къалдырма стийлер. Къырым девлетыны ве Къырым тиль ичинде Аталар Язгъаныны АйЛаф(ОнЛаф Алантарда) ёкъ этмеге стийлер, Ун учун денатсыфыкатсыаден зияде денационализациа къырымтатарларыны башладылар. Къырымтатар ады олса эпсы кытапларыны ёкъ этилелер. СССР окмети туткъан ерынын эпсы Адамларгъа , буле Къалкъ "Къырымтатар" ёкътыр, буле айтып эпси дунияны Адамларыны алдаталар. Къырым Къалкъыны Къырым эринден бошетып, Исраэль девлетыны бир йыл огне къурулмакъ учун стийип киби, озинине экинджи автаномий Урус ве Израиль укмет къошып къурумакъ акъылына келе. Ун учун Сталинистлер Къырымтатар халкъыны къарарып къабаатлангъанлар, Герман девлетыны къол туткъаныны зиядеджи учун Урус-империаль-сталинизм сургунлик япкъаныны бакъып "уч юз йыл геноцид

, Алманиягъа, Туркиягъа, Уруссиа ве Украинагъа бакъып уч юз йыл кечкен вакътында бу Къалкълар он кереден чокълаштылар, Къырым Къалкълары исе бу уч юз йыл ичне он кереден азлаштылар Къырымда, буле статистика олса 10*10=100 Русссия Къырым Къалкъларыны уч юз йыл вакъыт ичинде юз кереден азлачтылар Къырымда. эгер буле дугулмы? Бу Къалкъыны сон нас севмек олырмы? "предатель-колабырасыонист ве монгол-татар нашественник лагъапы бердылер эпси урус мектеплерде кытабыдан лагап урус укмет аузыдан чихмай, ун учун кеби депортация этильдилер- Озьбекистангъа, Урал, Пермь, Таджикистангъа ве да чокъ якъкъа сюргюн этильдиллер.

Сюргюн этмек ичюн ресмий себеп 1941 сенеси Къызыл орду сафларындан кутьлевий тарзда дезертирленюви (айтылгъан сайы 20 бинъге якъын киши), алман одруларыны яхшы къаршылав ве алман орду тешкилятларында, полицияда, жандармерияда, аписханелер ве лагерьлер аппаратында иштирак этюви эди. Бунынънен берабер къырымтатар коллаборационистлерининъ чокъусы сюргюнликке огърамады. 1944 сенеси апрель айындаки Къырымны азат этюв огърунда урушларда эляк олмагъанлар чокъусы алманлар тарафындан Алманиягъа эвакуирленип 1945 сенеси гъарбий иттифакъдашларгъа теслим олдылар. Къырымда къалгъанлары исе Ички Ишлер Халкъ Комиссарлыгъы (НКВД) тарафындан 1944 сенеси апрель-майыс айларындаки «зачисткалар» девамында изар этилип Ватанына хаинлик япкъанлар оларакъ макум этильдилер (эписи олып 1944 сенеси апрель-майыс ичинде Къырымда чешит миллетлернинъки тахминен 5000 коллаборационист изар этильди). Къызыл орду сафларында да дженк эткен къырымтатарлар сюргюнликке огърадылар. В 1949 сенеси сюргюнлик ерлеринде 8995 къырымтатар дженк ветераны, бу джумледен 524 забит иле 1392 сержант булунмакъта эдилер.

Ишгъаль вазиетинде учь йыл яшап чокъ сюргюн этильген зайыфлашып 1944-45 сенелери ачлыкъ ве хасталыкълардан эляк олдылар. Совет чешит ресмий органлары бильдиргенине коре къырымтатар халкъынынъ 15-25 %, 1960 сенелери вефат эткенлер акъкъында малюмат топлагъан къырымтатар арекетининъ иштиракчилери бильдиргенине коре исе 46 % эляк олды.

Авдет огърунда куреш[денъиштир | кодуны денъиштир]

1944 сенесинде сюргюн этильген миллетлерге 1956 сенеси озь Ватанларына авдет этмеге рухсет бердилер, къырымтатарларнынъ исе Шуралар Бирлиги Коммунистик Фыркъасынынъ Меркезий Комитети (ЦК КПСС), Украин Коммунистик Фыркъасынынъ Меркезий Комитетине (ЦК КПУ) ве вастасыз совет мемлекетининъ лидерлерине мураджаат эткенлерине бакъмадан 1989 сенесине къадар бойле акъкъы ёкъ эди. 1960 сенелеринден башлап Озьбекистандаки къырымтатарлар отургъан ерлерде Къырымгъа авдет этмекнен халкъ акъларыны янъыдан тиклемек огърунда миллий арекет къуветлешип башлады.

Къырымгъа къайтув[денъиштир | кодуны денъиштир]

Къырым регионлары эалисинде Къырымтатарларнынъ фаизи (2001 с. малюмат)

Къырым регионлары эалисинде Къырымтатарларнынъ фаизи (2014 с. малюмат)

Кутьлевий тарзда къырымтатарлар 1989 сенеси авдет этип башладылар. Бугунь Къырымда тахминен 270 бинъ къырымтатар яшай (2001 сенесиндеки бутюн Украина боюнджа джедвельге алувгъа коре 243 433 киши ^[3]). Сюргюнлик ерлеринде де тахминен 150 бинъ киши къалды.

1991 сенеси II Къурултай топлангъанынен къырымтатарлар миллий озь-озюни идаре этме системасы яратылды. Эр беш йыл Къурултай сайлавлары отькериле, Къурултайны Къырымтатар Миллий Меджлиси тизе. 1991 сенесинден берли Меджлиснинъ алмаштырылмагъан реиси Мустафа Джемилевдир.

Дин[денъиштир | кодуны денъиштир]

Къырымтатарларнынъ чокъусы — мусульманлар (сюннийлер). Къырымтатарлар Ислямгъа дёнюви узун муддетли олып миллет шекилленювинен параллель тарзда кечмекте эди. Бу ёлдаки ильки адым XIII асырда сельджюклер тарафындан Судакъ ве онынъ дживарыны басып алгъанынен тасаввуф къардашлыкълары даркъалувы эди, сонъки адым исе — 1778 сенесиндеки Къырымдан сюргюн этилювинден къачынмагъа истегенлер Къырым христианларынынъ кутьлевий тарзда Ислямгъа дёнюви эди. Къырым эалисининъ эксери исе Ислямгъа Алтын Орду ве Къырым Ханлыгъы девирлеринде дёнди. Шимди Къырымда учь юзге якъын мусульман джемааты бар, оларнынъ эксери Къырым Мусульманларынынъ Диний Идаресине бирлешти (Анефи мезебине аит ола).

Субэтнослар[денъиштир | кодуны денъиштир]

Къырымтатар халкъы учь субэтник группадан ибареттир: ногъайлар (чёллю къырымтатарлар), татлар (дагълы къырымтатарлар) ве ялыбойлулар (ялыбойлу татарлар).

Татлар[денъиштир | кодуны денъиштир]

Сюргюнликтен эвель татлар (дагълы къырымтатарлар) дагълар ве дагъ алдында яни орта ёлакъта яшай эдилер. Татларнынъ этногенези — гъает муреккеп ве тамамен талиль олмагъан бир процесс. Бу субэтнос шекилленгенинде Къырымда чешит заманлар яшагъан бар миллетлер ве къабилелер деерлик джумлеси иштирак этти: таврлар, сарматлар, скитлер, аланлар, готлар, румлар, черкезлер, хазарлар, булгъарлар, печенеглер, гъарбий къыпчакълар (Авропа менбаларындан куманлар, рус менбаларындан исе половецлер оларакъ белли) ве татарлар (тюркий миллети). Тат шивесинде эм огъуз, эм де къыпчакъ хасиетлери мевджут. Бу шиве земаневий къырымтатар тилининъ эсасыдыр.

Ногъайлар[денъиштир | кодуны денъиштир]

Ногъайлар (чёллю къырымтатарлар) чёльде яшай эдилер. Оларнынъ этногенезинде эсасен татарлар (тюркий миллети), гъарбий къыпчакълар (куманлар), шаркъий къыпчакълар иштирак эттилер. Ыркъ джеэтинден ногъайлар авропалылар, лякин туранидлик аляметлери де бар. Ногъай шивеси тюркий тиллернинъ къыпчакъ группасына менсюптир.

Ялыбойлулар[денъиштир | кодуны денъиштир]

Сюргюнликтен эвель ялыбойлулар (ялыбойлу татарлар) Къырымнынъ дженюбий ялы боюнда яшай эдилер. Бу группа этногенезинде румлар, готлар ве черкезлер, Ялы бою шаркъындаки сакинлер этногенезинде исе италиялылар да (дженевизлер) иштирак эттилер. Ялыбойлу шивеси тюркий тиллер огъуз группасына менсюп, тюрк тилине якъындыр. Ишбу шиведе чокъ юнан ве италиян алынмалары бардыр. Исмаил Гаспринский яраткъан эски къырымтатар эдебий тили айны бу шиве эсасында эди.

Шимдики вазиет[денъиштир | кодуны денъиштир]

1944 сенесине къадар ялыбойлулар, татлар ве ногъайлар озьара деерлик къарышмай эдилер, факъат сюргюнлик аньаневий яшап тургъан ареалларыны бозды. Кечкен 60 йыл девамында ишбу учь субэтник группа къарышып башлагъанынен екяне миллетке чевирилюв процесси къуветлешти. Шимди эксерий аилелерде акъай-апай чешит субэтнослерге менсюп. Бир чокъ себептен къырымтатарлар чокъусы Къырымгъа къайтып эджатлары яшап тургъан ерлерде отуралмайлар, бунынъ ичюн къарышув эп девам этмекте.