KÜ- KÖK B Ç M ve KÜ- KÖK B Ç M NDEN TÜREM GÖVDE B Ç MLER Öz: Eski Türkçenin söz varlı ında tanıklanan türemi sözcüklerin etimolojik açıklamalar yoluyla kök biçimlerine ula ma u ra ı, Türk dilinin kavram köklerinin ve daha o dönemdeki kavramsal zenginli inin ortaya çıkarılmasında önemli bir yere sahiptir. Türkologlar tarafından daha önce üzerinde ayrıntılı biçimde durularak yapısal ve anlamsal açıdan incelenmemi kök biçimlerden bir tanesi de kü- fiilidir. Kü- fiili, etimolojik açıklamaları konusunda büyük güçlükler barındıran veya hâlihazırda farklı köklere ba lanan kimi türemi sözcüklerin kayna ı durumundadır. Yapılan bu çalı mada, Eski Türkçenin söz varlı ında özellikle eski Uygur Türkçesi metinlerinde sıklıkla küzet- sözcü üyle ili kili olarak kullanılan dahası Yabogan yazıtının ikinci satırında da tanıklanan kü- kök biçiminin yapısal ve anlamsal boyutları üzerinde durulacaktır. Yazının devamında, kü- sözcü ünün yüklendi i anlamlar ı ı ında, bu kök biçimden geli ti i de erlendirilen kügçi / küglüg, küt- / kütçi / küteçi / kütmek / küttür- / kütül- / kütümlüg / kütün- / kütürül- / kütü -, küzet / küzet- / küzetçi / küzetçilig / küzetdeçi / küzetdür/ küzetgen / küzetgü / küzetgüçi / küzetig / küzetiglig / küzetiglik / küzetil- / küzetin- / küzeti - / küzetlig / küzetmeklig / küzetmi ve küzençü sözcükleri, yapısal ve anlamsal açıdan ele alınacaktır. TÜRKLÜK B L M ARA TIRMALARI JOURNAL OF TURKOLOGY RESEARCH 50. SAYI / VOLUME 2021-GÜZ / AUTUMN Sorumlu Yazar Corresponding Author Dr. Ahmet KARAMAN karamana00@gmail.com ORCID: 0000-0002-2524-8972 Anahtar Kelimeler: Kü-, küt-, küzet-, Etimoloji, Eski Türkçe. Kü- Root Form and Derived Forms from Kü- Root Form Abstract: The effort to reach the root forms of the derived words witnessed in the vocabulary of Old Turkic through etymological explanations has an important place in revealing the concept roots of the Turkic language and the conceptual richness of that period. One of the root forms that have not been studied structurally and semantically by turcologists before is the verb kü-. The verb kü- is in the position of the source of some derived words that have great difficulties in explaining etymologically or that are currently connected to different roots. In this study, the structural and semantic dimensions of the root form of kü-, which is often used in relation to the word küzet- in Old Turkic vocabulary, especially in Old Uyghur Turkic texts, and which is also witnessed in the second line of the Yabogan inscription will be emphasized. In the rest of the article, in the light of the meanings that the word kü- is attributed to, kügçi / küglüg, küt- / kütçi / küteçi / kütmek / küttür- / kütül/ kütümlüg / kütün- / kütürül- / kütü -, küzet / küzet- / küzetçi / küzetçilig / küzetdeçi / küzetdür- / küzetgen / küzetgü / küzetgüçi / küzetig / küzetiglig / küzetiglik / küzetil- / küzetin- / küzeti - / küzetlig / küzetmeklig / küzetmi and küzençü words, which are considered to be derived from this root form, will be discussed structurally and semantically. Keywords: Kü-, küt-, küzet-, Etymology, Old Turkic. Gönderim Tarihi Received 24.04.2021 Kabul Tarihi Accepted 26.10.2021 Atıf Citation Karaman, Ahmet. “Kü- Kök Biçimi ve Kü- Kök Biçiminden Türemi Gövde Biçimler.” Türklük Bilimi Ara tırmaları, no. 50, 2021, ss. 111-126. ARA TIRMA MAKALES RESEARCH ARTICLE 112 TÜBAR L / 2021-Güz / Dr. Ahmet KARAMAN Giri Eski Türk dili üzerine yapılan çalı malar günümüzde de hız kesmeden devam etmektedir. Yapısal ve anlamsal açıdan derin ba lantıların kurulmasının zorunlu oldu u etimoloji çalı malarında özellikle yeni verilerin ortaya çıkması ve bakı açısı farklılıklarının sözcükler üzerine uygulanmasıyla yeni köken tespiti denemeleri ortaya çıkmaktadır. Böylece eski Türkçenin kök biçim dünyası daha da ayrıntılı biçimde tanıklanabilir bir duruma gelmektedir. Türk dilinin tarihî dönemlerindeki kök biçimlerin tespitiyle Türkçenin tarihi bilinmeyen daha eski dönemlerine ı ık tutulması imkânı do maktadır. Dahası Türk dilinin dı dünyadaki sınırsız varlı a kar ılık bulma sorununda kullandı ı yöntemlerin görülmesi adına da kök biçimlerin saptanması önemlidir. Kü kök biçimi bir seste kök durumundadır. Kü- fiil kökü, kayna ı konusunda tartı malar bulunan kimi gövde biçimlerin ve çe itli ara tırmacılar tarafından ba ka köklere dayandırılan kimi türemi sözcüklerin kayna ı durumundadır. Yapılan farklı yapısal çözümlemeler sonucunda, anlamsal farklılıklar da beraberinde gelmektedir. Kü- sözcü ünün kar ıladı ı anlamlar ile köz sözcü üne dayandırılan kimi türemi sözcüklerin karıladı ı anlamlar arasındaki benzerlik dikkat çekicidir. Ancak Türkçede ön seste ünlü de i melerinin anlam farklarına neden oldu u gerçe iyle bu yazıda incelenecek gövde biçimlere kaynaklık eden kök biçimin seçimi, ilgili sözcüklerin kar ıladıkları anlamları da etkileyecektir. Bu durum için güzel örneklerden bir tanesi de küzet ‘karakol’ sözcü üdür. Durumu dikkatlere sunmak için birkaç soru sorulabilir. Karakol yalnızca ‘göz’etleme yapılan bir yer midir yoksa bir yerin korunup kollandı ı yer midir? Ayrıca ‘gözetleme’ i i yalnızca dü manı ‘görmek’ için yapılan bir i midir yoksa istenilen yeri korumak kollamak için yapılan bir i midir? Görüldü ü üzere ilgili sözcük közet biçiminde okundu unda ba ka türlü yapısal ve anlamsal ba lantılar ortaya çıkmakta küzet biçiminde okundu unda ise bamba ka ba lantılar belirmektedir. Çalı mada incelenecek kügçi, küglüg, küt-, küzet-, küzetçi gibi gövde biçimlerin tamamı için böylesi bir ayrım söz konusudur. Ayrıca küzet- sözcü ünün kök biçimi için ortaya atılan köz ‘kor, köz’ önerisi, sözcü ün yapısal açıdan daha rahat açıklanabilmesi adına, anlamın zorlanmasına neden olmaktadır. Yapılan bu çalı mada öncelikle kü kök biçiminin ad ve fiil biçimleri, Eski Türkçe dönemini olu turan Yazıt ve El Yazmaları, Eski Uygur ve Karahanlı Türkçesi evrelerinin söz varlı ındaki kimi tanıklamalarıyla yapısal ve anlamsal açıdan açıklanmaya çalı ılacaktır. Özellikle kü- fiilinin Eski Türkçenin söz denizinde kar ıladı ı kimi anlamlar ve bu anlamların ça rıımları, daha o dönemden Türk dilinin kazandı ı anlatım derinli ini gözler 113 TÜBAR L / 2021-Güz / Kü- Kök Biçimi… önüne serecek niteliktedir. Daha sonrasında ise kü- kök biçiminden türedi i dü ünülen ve üzerinde etimolojik açıklamalar ile yüklenen anlamlar açısından tartı malar bulunan kimi gövde biçimler gerek yapı gerekse de anlam bakımından Eski Türkçenin söz varlı ından tanıklamalarla ve Türkolog görü leriyle birlikte ayrıntılı biçimde i lenecektir. 1. Kü Kök Biçimi ve Kök Biçimin Kar ıladı ı Anlamlar Kü kök biçimi bir seste köktür. Kü adı, eski Türk yazıtlarında ‘haber, nam, ses, söylenti, an, öhret, ün’ kar ılıklarıyla tanıklanırken el yazmalarında geçmemektedir. Sözcük, Eski Uygur ve Karahanlı Türkçesi metinlerinde de ‘gürültü, nam, ses, an, öhret, ün’ kar ılıklarıyla tanıklanmı tır. Kü- fiili ise kü adı kadar sık tanıklanmamı tır. Sözcük, yazıt ve el yazmaları içerisinde yalnızca Yabogan yazıtının ikinci satırında geçmektedir. Burada geçen kü sözcü ünün ad mı yoksa fiil mi oldu u tartı malıdır. lgili satır, Tıbıkova vd., tarafından: ki i éngey erinç él kü ayalmı ayargu a er se ünçü <...> “If a person descends, Äl Kü, the adorned, the man who should be praised, as a general <...>” (2012: 140-141; http://www.altay.uni-frankfurt.de/A84/A84_O.HTM; http://www.altay.uni-frankfurt.de/A84/JABAGAN_X.PNG, 02.03.2021) biçiminde okunup anlamlandırılmı tır. Anla ıldı ı üzere buradaki kü sözcü ü, Tıbıkova vd., tarafından ad olarak görülmü tür. lgili bölüm, Kormu in vd. tarafından ise: ki i éngey erinç él kü ayalmı ayargu a er se ün<...> “ nsan e er alçalırsa devleti koru, saygın, tanınmı (olup) hürmet edilmesi, övülmesi gereken, halk tarafından tanınmı insan, general <...>” (305). biçiminde okunup anlamlandırılmı tır. Kormu in vd. tarafından ortaya konan bu bakı açısı, kabul edilebilir görünmekte ve böylece kü- fiilinin en eski tanıklaması Yabogan yazıtında saptanmı olmaktadır. Kü- fiili, Eski Uygur Türkçesi metinlerinde bir örnek dı ında küzet- sözcü üyle birlikte kullanılmı tır: 114 TÜBAR L / 2021-Güz / Dr. Ahmet KARAMAN [...] te ri yala uk kuwragın kümek atlıg bir yégirminç bölük bé inç tegzinç [...] AY, 403 (V. 30a.), 19 (Kaya 234). [...] bilgülük biligin <alkuka bilsikmi > tıdmalı çah apudlıda arıg süzök küzetü küyü tutgalı [...] AY, 34c (I. ? [=R-M: 691]), 18-19 (Kaya 75). [...] bo nom bitigig okıdaçı yala uklarıg iyin [tapç]ada küyü küzetü tutup [olor]mı orunlarınta [asıg tus]o kılu bérgey biz [...] AY, 91 (II. 29a.), 7 (Kaya 103). [...] bodunug karag küyü küzetü tutmakı ız çın kértü erür mu tép ayıtu yarlıkadı [...] AY, 192 (III. 33b.), 20-21 (Kaya 142). [...] kamag kutlar wak ikler turgaru iye basa küyü küzetü tutarlar [...] TT VI, Sekiz Yükmek, 48. (Bang 110) [...] kamag kutlar wak ikler küyü küzetü tutarlar [...] TT VI, Sekiz Yükmek, 117. (Bang 114) [...] okıyur tınlıglarıg küyü küzetü tuttumuz [...] TT VI, Sekiz Yükmek, 367. (Bang 136) [...] élig ulu ug küyü küzetü <...> [...] TT IX, Z. 55. (Gabain ve Winter 16) [...] öz ogulın küzetür [sen] tünle küntüz isig özü [üzde a]rtokrak açınu küyü küzetü tutdu [...] T III 84-18, 7. (Demirci, Eski Uygurca Dört Çatik 87) [...] te riler élig[i hormuzta te ri] küyü küzetü tutsun [...] Dı as, 81. (Kaljanova 44) [...] turkaru yeme ök bo yekler uru utları küyü küzetsünler [...] Dıas, 242-243. (Kaljanova 63) [...] öz et’özin kümek küzetmek kop kamag i lemi i i bütmeser [...] Dı as, 707-708. (Kaljanova 118) [...] adatın tudatın küyü küzetü tutar [...] Mz. 35 + Mz. 297, arka 7. (Elmalı, Eski Uygurca… 81) [...] balık ulu ug burkan azının kop adada küyü küzetü tutmakı [...] 3 = 37, arka 60 (T. Tekin 41). [...] nomumın azınımın arıgın siligin mi yıllarka tegi küyü küzetü tudgaylar tép [...] BTT III, nsadi S tra, 473-474. (Tezcan 47) [...] tört törlüg tözün tınlıglarıg kümek küzetmek kılurlar [...] BTT III, nsadi S tra, 516. (Tezcan 49) 115 TÜBAR L / 2021-Güz / Kü- Kök Biçimi… [...] ögüçüm kün <...> kençikin küyü <...> yorıyu küre ü <...> [...] BTT XIII, 12 Metin, 169. (Zieme, Buddhistische… 159) [...] ayıg ögli yawız sakınçlıg yagılarımnı alasız bir teg küyü küzetü tutmakları bolzun [...] BTT XIII, 46 Metin, 18. (Zieme, Buddhistische… 167) [...] külüg kumbantilar erkligi virutaki maharaç küyü küzetü tutar [...] BTT XXIII, A34 (Zieme, Magische Texte… 37). [...] kamagu bizni] b[arç]a küyü küzetü turmakları b[olzun] [...] BTT XXIII, A80. (Zieme, Magische Texte… 43) [...] kamagu barça bizni küyü küzetü tutzunlar [...] BTT XXIII, A88. (Zieme, Magische Texte… 43) [...] yarın kéçe küyü küz[etü] tutmakları bolzun [...] M I, T M 159, 4. (Le Coq 31) [...] te ridem [ço]g yalınları üze küyü küz[et]ü tutguka ötünür men [...] HT VIII, 436-437. (Röhrborn, Leben und Werk Teil 5… 50) [...] te riler luular küyü küzetü tutmakı üze <...> [...] HT X, 330. (Mirsultan 102) [...] <...> üç erdinilerig] küyü küzetü tut <...> [...] KKNB, 185. (Wilkens 64) [...] alkunı küyü küzetü tutmaklıg kö ülüg alkuka umug ınag bolmaklıg kö ülüg [...] KKNB, 247-248. (Wilkens 68) [...] alkunı küyü <...> [...] KKNB, 3233. (Wilkens 248) Sözcük, Karahanlı Türkçesi metinlerinde ise tanıklanmamı tır. Sözcü ün Eski Uygur Türkçesindeki birkaç örnekte kendinden sonra gelen sözcüklerin okunamadı ı örnekler dı arıda tutulursa Yabogan yazıtı ile Altun Yaruk’taki tek kullanımı dı ında küzet- fiiliyle birlikte ikileme olu umunda kullanıldı ı anla ılmaktadır. Ayrı ayrı aynı anlamı kar ılayan küve küzet- sözcükleri, yan yana kullanılarak e anlamlı bir ikileme kurulmu tur. Kü- küzet- ikilemesinin kurulu biçimi dikkat çekicidir. Burada kükök biçimi hem ikilemenin ilk unsuru olmu hem de ikilemenin ikinci unsuruna kaynaklık etmi tir. Bu noktada, Eski Uygur Türkçesinde bir de üç unsurlu açın- kü- küzet- ikilemesinin de tanıklandı ını belirtmek gerekir. Le Coq, kü- küzet- ifadesini kü- közet- biçiminde okur ve kü- için ‘behüten’ kar ılı ını verir (31). Kü- sözcü ünü Bang ve Gabain, TT serilerinde ‘behüten’ biçiminde anlamlandırır (156). Clauson, kü- fiilinin yalnızca közet- sözcü üyle ikileme yapısı içerisinde kullanıldı ını ifade eder ve ifadeyi ‘protect and keep’ biçiminde anlamlandırır (ED 686a). Tezcan, 116 TÜBAR L / 2021-Güz / Dr. Ahmet KARAMAN kü- sözcü ü için ‘bewahren’ ve ‘behüten’ kar ılıklarını uygun bulur (47, 91). Zieme, kü- sözcü ünü ‘behüten’ biçiminde kar ılar (Buddhistische… 217; Magische Texte… 211). Gabain, Eski Türkçenin Grameri adlı eserinde kü- küzet- biçiminde verdi i ifadeyi ‘görüp gözeterek’ biçiminde anlamlandırır (83). Erdal, ilgili kök biçimi kö- biçiminde /ö/ sesiyle gösterir ve sözcük için ‘to guard’ kar ılı ını verir (194). Röhrborn, kü- küzet- ifadesini ‘behüten’ biçiminde anlamlandırır. Açıklamalar bölümünde ise ifadenin kar ılı ı için ‘schützen’ notunu aktarır (Leben und Werk Teil 5… 51, 202). Talat Tekin, kü- fiili için ‘kr . Uygurca *kü- beklemek, korumak, kollamak’ notunu dü er (94). Kaljanova, kü- fiili için ‘korumak’ anlamlandırmasını dü ünür (176). Wilkens, kü- sözcü ü için ‘bewachen’ anlamlandırmasında bulunur (385). Kasai, kü- küzet- ifadesini ‘behüten, beschützen’ biçiminde kar ılar (306). Mirsultan, kü- küzet- için ‘behüten’ kar ılı ını verir. Mirsultan’ın dizin bölümünde sözcü e küyü biçiminde yer vermesi dikkat çekicidir (102, 339). Demirci, kü- közet- biçiminde okudu u ifadeye ‘korumak, (sakınmak)’ kar ılı ını verir (Eski Uygurca Dört Çatik 121). Cafero lu, kü- fiili için ‘muhafaza etmek, saklamak, korumak’ anlamlandırmasında bulunur (121). Elmalı, kü- fiilini ‘korumak’ kar ılııyla verir (Da akarmapath vad nam l … 399). Kormu in vd. kü- sözcü ünü ‘korumak, gözetmek, kollamak’ biçiminde kar ılar (554). inasi Tekin ise kü- sözcü ünü ‘korumak’ kar ılı ıyla dü ünür. Tekin ayrıca küküzet- ikizlemesinden çıkarılan kü- sözcü ünün varlı ının ba kaca kanıtlanamadı ını ifade eder. Ona göre ködüg ‘i ’ sözcü ünü de bu kü- (kö-?) köküne ba lamak mümkün olabilir. Tekin’e göre bugünkü güt- fiili de küfiiliyle ilgili olmalıdır (285, 424). Kü- kök biçiminin Eski Türkçenin söz varlı ındaki tanıklamaları ve Türkologların sözcü e verdikleri anlamlar incelendi inde kök biçimin ‘korumak kollamak’ anlamını kar ıladı ı açıkça anla ılmaktadır. Yazının a aıdaki bölümünde, kü- fiilinin kar ıladı ı ‘korumak, kollamak’ anlamının yol göstericili inde bu kök biçimden türemi olabilecek gövde biçimler ayrıntılı biçimde i lenerek etimolojisi konusunda tartı malar bulunan kimi sözcüklerin hem anlamsal hem de yapısal durumu açıklı a kavu turulmaya çalı ılacaktır. 2. Kü- Fiil Kökünün Kaynaklık Etti i Gövde Biçimler 2.1. kügçi / küglüg ‘Bekçi, koruyucu’ kar ılı ındaki kügçi sözcü ünün kar ıladı ı anlam ile kü- kök biçiminin kar ıladı ı ‘korumak, kollamak’ anlamları arasında anlamsal bir ba lantı bulunmaktadır. Kügçi sözcü ünün yapısındaki eklerin {-(X)g} ve {+çI} oldu u anla ılmaktadır. Ancak burada kü- köküne eklenen {-(X)g} ekiyle kurulan küg adına kar ılık bulmak güçtür. Buradaki küg adının Clauson’un kü- fiiliyle ili kilendirdi i ve ‘the tending livestock’ 117 TÜBAR L / 2021-Güz / Kü- Kök Biçimi… olarak tanımladı ı küg adı oldu u söylenebilir (ED 709b).1 Kügçi sözcü ü, Eski Türkçenin söz varlı ında yalnızca Eski Uygur Türkçesi metinlerinde tanıklanmı tır. Sözcü ün küzetçi sözcü üyle birlikte ikileme yapısı içerisinde kullanılması dikkat çekicidir. Kügçi küzetçi ifadesinin de kü- kök biçiminin kar ıladı ı anlamla ba lantılı olarak ‘koruyucu, bekçi’ anlamını kar ıladı ı anla ılmaktadır. Adı geçen kü- sözcü üyle anlam bakımından ilintili ve küg adından geli mi oldu u anla ılan bir de küglüg sözcü ü vardır. Küglüg sözcü ünün sonundaki ek {+lIg} ekidir. Küglüg sözcü ünün de kü- fiilinden türemi oldu u izlenimi veren küzetiglig sözcü üyle ba lantılı olarak ikileme kurulu unda görev alması ilgi çekicidir. Sözcü e ‘korunmu , korumalı’ anlamını dü ünmek mümkündür. lgili tanıklamanın yüklemine bakılarak ise sözcük için ‘korunacak’ kar ılı ını vermek daha do ru olacaktır:2 [...] biznide adın balık ulu ordo kar ı kügçi küzetçi neçe tözün yawa te riler erserler [...] AY, 434 (VI. 16b.), 2. (Kaya 247) [...] darni arvı tutdaçılarıg kügçi küzetçiler üçün [...] KKNB, BTT XXV, 258. (Wilkens 68) [...] kügçi küzetçi üstünki [azrua] hormuzta tört maharaç t[e riler] [...] BTT XXVI, 3. (Kasai 257) [...] kölükler yılkılar kérgey tép kügçi küzetçi turgurup [...] Eski Uygur Din Dı ı Metinler, E 1, 53-54, (Ayazlı 425) [...] bir otuz tügüp sol sol o ö üninte basun ötrü et’özi küglüg küzetiglig bolgay [...] AY, 537 (VII. 21a.), 2. (Kaya 289) 2.2. küt- / kütçi / küteçi / kütmek / küttür- / kütül- / kütümlüg / kütün/ kütürül- / kütü - Küt-3‘beklemek, gütmek, korumak’, kütçi ‘güden, çoban’, küteçi ‘güden, çoban, koruyan’, kütmek ‘koruma bandı, set’, küttür- ‘güttürmek, beklettirmek’, kütül- ‘güdülmek, korunmak, beklenmek, mühlet verilmek’, 1 2 3 Aynı adı Erdal, kö-g yılkı ‘any animal that is driven to pasture’ biçiminde okuyup anlamlandırır. Ona göre sözcükteki ses /ü/ olmamalıdır. Dolayısıyla ona göre sözcü ün kök biçimi, kö- ‘to guard’ de il kör-, köz gibi sözcüklerle aynı kök biçim olmalıdır (194). Kög yılkı için ayrıca bk. Ercilasun ve Akkoyunlu 401. Erdal’ın köz sözcü ü ile kö- kök biçimi üzerine dü ünceleri için bk. 326. Erdal’ın kögçi küzetçi üzerine yorumları için bk. 373. Erdal’ın kögüç sözcü ünü de burada sözünü etti i kö- kök biçiminden getirmesi ilgi çekicidir. Bk. 358. Ayazlı, sözcü ü kökçi biçiminde okur. Ayazlı ayrıca sözcü ün Clauson ve Erdal’da olmadı ını aktararak sözcü ün kök ‘mavi, gökyüzü’ sözcü ünün addan ad yapan {+çI} ekini almı biçimi oldu unu ifade eder (161). Erdal, sözcü ü köglüg biçiminde yorumlayarak kögçi sözcü üne benzer biçiminde açıklar (378). Küt- fiilinin ‘acele etmemek, sövmek’ kar ılı ı için bk. Kök 488; ‘takip etmek, dü mek’ kar ılı ı için bk. Ünlü 566. Sözcü ün sonundaki sesin durumu üzerine bilgi için bk. Aydın, Uygur Yazıtları 156. Küt- sözcü ü için ayrıca bk. ED 701a-b; T. Tekin 74, 94. 118 TÜBAR L / 2021-Güz / Dr. Ahmet KARAMAN kütümlüg ‘sessiz, sakin, iyi huylu biçimde bekleyen, alçak gönüllü’, kütün‘korunmak, güdülmek’, kütürül- ‘korunmak’, kütü - ‘(kar ılıklı) bekle mek’ sözcükleri, kü- kök biçiminden türemi tir. Çünkü adı geçen bu sözcüklerle kü- sözcü ünün ‘korumak, kollamak’ kar ılı ı arasındaki anlam ba lantısı anla ılabilmektedir. Burada, anlambilim açısından çok daha ilgi çekici bir durum söz konusudur. ‘Beklemek’ i i ile ‘korumak’ fiili arasında açık bir anlamsal ili ki vardır. Bugün Türkiye Türkçesiyle ‘Bekçi soka ı bekler; köpek evi bekler; anne çocu unun ba ında bekler’ gibi cümlelerde, ifade edilmek istenen aslında ‘öylece beklemek’ de il ‘korumak, kollamak’tır. Çoban, sürülerin ba ında öylece ‘bekle’mez; sürüyü ‘korur, kollar’. Küt- sözcü ünün sonundaki ek {-d-} / {-t-} iken kütmek sözcü ünde bu ekten sonra {-mAk};4 küttür- sözcü ünde {-tUr-}; kütül- sözcü ünde {(X)l-}; kütün- sözcü ünde {-(X)n-} ve kütü - sözcü ünde {-(X) -} eki bulunmaktadır. Ayrıca kütümlüg sözcü ünün küt- gövdesine sırasıyla {(X)m} ve {+lIg} ekinin getirilmesiyle kuruldu u anla ılmaktadır. Kütürülsözcü ünde ise küt- gövde biçimine eklenen ilk ek olan {-(X)r-} eki, basitinin (simplex) anlamını vermektedir. Kütürül- sözcü ünün yapısındaki son ek {-(X)l-} olarak sorunsuzca tespit edilebilir. Kütçi / küteçi sözcü ünün çözümlenmesi ise oldukça güçtür. Sözcüün sonundaki {+çI} eki rahatlıkla görülebilmektedir. Ancak {+çI} eki Türkçede her zaman addan ad türetmek için kullanılır. Bu itibarla kütçi / küteçi sözcü ünü açıklamakta iki önermeden söz edilebilir. lk önermede, sözcük kütçi biçiminde okunmalıdır ve küt sözcü ü hem ad hem de fiil olarak kullanılmı tır. Fiilden ad türeten {-d} eki dü ünüldü ünde bu önerme mümkün gibi görünmektedir.5 Ancak bu ekin getirilmesiyle olu an küt adına {+çI} eki getirilebilir. Bu önermede küt adına kar ılık bulmak ise güçtür. ‘Gütmek’ anlamını ‘güden, koruyan, çoban’ anlamına ba layan küt adı ‘sürü’ ile ilgili bir kar ılı a sahip olabilir. Kütçi sözcü ü, çok seyrek tanıklanmı bir sözcük oldu undan yorumlanması güçtür. Cafero lu’nun sözlü ünde sözünü etti i küteçi biçimi, sözcü ün açıklanmasındaki ikinci önermeye dayanak olu turmaktadır (124). Bu önermede küt- fiilini {+çI} ekine ba layan ad, küt- fiiline getirilen {-A} ekiyle kurulmu tur. Ancak burada da olu an küte adına kar ılık bulmak güçtür. Küt adında oldu u gibi küte adı da yine ‘sürü’ ile ilgili bir kar ılı a sahip olmalıdır. Cafero lu’nun küteçi sözcü ünün altında verdi i küten antroponiminin de yine kü- kök biçimiyle ilgili oldu unu belirtmek yerinde olacaktır: [...] i ig küçüg bérgil tédim éki ay kütdüm kelmedi [...] U D5, (Aydın, Uygur Yazıtları 56). 4 5 Kütmek için ayrıca bk. Ayazlı 171. {-d} eki için bk. Gabain, 1988: 51. 119 TÜBAR L / 2021-Güz / Kü- Kök Biçimi… [...] ça tanı élig begig sançgalı urgalı kılınıp bir ékinti ke inçe tép té diler takı negü küter sizler terkin monı sançı lar bıçı lar [...] Mz. 670, T III 84-42, arka 6 (Demirci, Eski Uygurca Dört Çatik 39). bir köç kü gil - ol meni kü ti - ol köy kü ti (Ercilasun ve Akkoyunlu 141, 529). [...] bo un koy sanı ol begi oyçısı ba ırsa kerek oy a oy kütçisi [...] KB, 1412 (Arat 158). [...] köller yullar yıgılıp kütmekler[in]tin ta mı teg ulug küçlüg to a ya a yi bar [...] Hochz, 21 (Ayazlı 431). ol a ar köy küttürdi (Ercilasun ve Akkoyunlu 428). [...] o ıyur sizlerni yarlı asa silerni yazu ları ızdın kü dürse atalmı va t a tegi [...] 188v/6, (Kök 182) [...] aydı sen kü ülmi lerdin sen [...] 193v/8, (Kök 188). [...] [eymenü] ürkünü buyanta yaratındaçı serimlig kütümlüg çı[...] se[...] [...] BTT XIII, 38. Metin, 21. (Zieme, Buddhistische… 152). [...] bir ök köz erklig ardug kütünser [...] (Demirci, Eski Türkçede Fiiller 392) [...] kütürülmedök ödte [...] (Demirci, Eski Türkçede Fiiller 354) olar bir birig küdü di bildükmi va t a tegi (Ercilasun ve Akkoyunlu 259). 2.3. küzet / küzet- / küzetçi / küzetçilig / küzetdeçi / küzetdür- / küzetgen / küzetgü / küzetgüçi / küzetig / küzetiglig / küzetiglik / küzetil- / küzetin- / küzeti - / küzetlig / küzetmeklig / küzetmi Küzet ‘karakol’ ve küzet- ‘korumak, kollamak, saklamak’ sözcüklerinin etimolojik açıklaması, bu gövde biçime ba lı geli en di er sözcüklerin açıklanmasını kolayla tıracaktır. Clauson, közed- biçiminde okudu u sözcü ü, köz ‘to guard, protect, watch’ adıyla ili kilendirir. Clauson közet maddesinde ise közet sözcü ünün kök biçimi için köze- fiilini dü ünür ancak anlamsal açıdan sözcü ün közed- fiiliyle ilgili oldu unu belirtir (ED 758a). Erdal, sözcü ün özellikle küzed- biçiminde /d/ ile okunması gerekti ini vurgular ve sözcü ü {+(A)d-} ekinin örnekleri arasına alır (491). Hamilton, Bang’ın küzet- fiilinin addan -ed- ekiyle türemi bir fiil de il *köze/ közü- veya *küze- / küzü- gibi bir ba ka fiilden -t- ile (ya da onun yerini tutan -d- ile) kurulmu ettirgen çatılı bir fiil olarak dü ünülmesi gerekti ini belirtti i görü ünü aktardıktan sonra kendi önerilerini sıralar. Buna göre Hamilton, közed- (küzed-?) biçiminde verdi i sözcü ün köze- ‘közü karı - 120 TÜBAR L / 2021-Güz / Dr. Ahmet KARAMAN tırmak’ fiiline -t- / -d- ettirgenlik veya peki tirme ekinin getirilmesiyle kuruldu u görü ündedir. Ona göre köze- fiili de do al olarak köz ‘kor, köz’ adından türemi tir. Hamilton’a göre köz de fiillere gelen -z- ekiyle köy‘yanmak, yakmak’ fiilinden gelme olabilir. Hamilton bir de kü- ‘gözetmek, beklemek’ fiilinin oldu unu ve bu fiilden -t-, -d- ve -z- gibi peki tirilmi fiil ekleriyle birbirine yakın anlamlar ta ıyan küt-, küd- ve küdez- gibi fiiller türedi ini belirtir. Hamilton, aralarındaki anlam ve ses benzerli i yüzünden bu iki sözcük ailesini (köy- ve kü- ailelerini) birbirine karı tırma yönünde bir e ilimin oldu unu da ifade eder. Yine ona göre bu iki fiil kökünün türevlerinde kimi zaman görülen kö- ve kü- biçimleri arasındaki kararsızlı ın açıklaması da burada olabilir (122, 200).6 Talat Tekin’in kütfiilini kü- fiiline ba ladı ı yukarıda aktarılmı tı. Tekin, bu yazının sonraki bölümünde incelenecek olan küzençü sözcü ünü *küze- fiiline ba lar ve *küze- için ‘korumak’ kar ılı ını dü ünür. Ancak küt- ve küzençü üzerine görü belirten Tekin, küzed- biçiminde okudu u sözcü e açıklama getirmez (93). Gülensoy, gözet- fiiline kaynaklık eden sözcü ü *küze- ‘göz kulak olmak, beklemek, kollamak’ olarak görür ve sözcü ün sonundaki eki d biçiminde belirler. Gülensoy ilgili bölümde gözet- sözcü ünün ça da Türk lehçelerindeki biçimlerine de yer verir. Gülensoy ayrıca Eski Türkçe közetçi sözcü ünü *köz ‘köz, ate ’ +e- ‘ate i karı tırmak’ t-çı biçiminde çözümler (390-391). Ayazlı ise küzet- sözcü ünün köz ‘göz’ adından türedi ini belirtir (175). Küzet sözcü ünün sonundaki ekin {-t};7 küzet- sözcü ünün sonundaki ekin ise {-t-} oldu u anla ılmaktadır. Bu da kü- fiilinin küzet gövdesine ba lanması için bir küze- fiilini zorunlu kılmaktadır. Bu itibarla Türkçenin söz yapımı açısından kü- + {-(X)z} + {+A-} biçimindeki bir çözümleme mümkün görünmektedir. {-(X)z} ekini alarak olu an *küz adı da kü- fiilini *küze- fiiline ba layan bir noktada ‘koruma, kollama’ anlamıyla ilgili olmalıdır. Buradaki *küze- fiili de simplex yani basitinin anlamıyla ili kili olmak durumundadır. Talat Tekin’in görmek istedi i *küzefiilinin kar ılı ını da ‘korumak’ biçiminde vermesi bu noktada anla ılır durumdadır. DLT’de geçen bir küze- sözcü ü vardır. Ancak bu sözcük ‘güzü geçirmek’ anlamındadır ve küz ‘sonbahar’ adıyla ilgilidir (Ercilasun ve Akkoyunlu 759). Clauson’un küdegü ve küden sözcüklerine kaynaklık etti ini dü ündü ü bir de *küde- fiili varsa da bu fiilin yukarıda ifade edilen kü- ve 6 7 Hamilton’un da burada ifade etti i gibi TT VIII, Texte in Br hmischrift’de sözcü ün ilk sesinin /ü/ olarak küzet- biçiminde geçmesi, sözcü ün nasıl okunması gerekti i üzerine açık bir göstergedir. Bk. Gabain 93. {-t} eki için bk. Gabain ve Winter 55. 121 TÜBAR L / 2021-Güz / Kü- Kök Biçimi… *küze- fiilleriyle anlamsal açıdan ilgisi anla ılabilir ve kanıtlanabilir durumda de ildir (ED 702a, 703a, 704b, 705a).8 Hâlihazırda anlamsal açıdan kü- fiiliyle küzet ve küzet- sözcüklerinin ilgisi açık olmasına kar ın ilgili sözcükleri köz adına ba layan ara tırmacıların hareket noktası, bu sözcüklerin hangi ekleri alarak kü- fiilinden küzet biçimine geli ti i sorunu olmalıdır. Elbette sözcüklerin kökü köz ile ili kilendirildi inde ilgili sözcüklerin içinden geçtikleri anlam yolculu u çok ba ka açıklamaları gerektirmektedir. Ayrıca böylesi bir köken tespiti, çok daha derin yan anlamlar ve mecazla malar üzerinde durulmak zorunluluunu getirmektedir. Dahası bu sözcükleri köz ile ili kilendirmek kügçi / küglüg, küt- / kütçi / küteçi / küttür- / kütül- / kütü - gibi sözcükleri, küzet ve küzet- ile bu gövde biçim üzerine geli en di er türemi sözcükleri birbirinden ayırmayı zorunlu kılmaktadır. Oysa adı geçen bu sözcüklerin anlamsal ba lantısı çok güçlüdür ve bu sözcükler kü- kökünün ‘korumak, kollamak’ kar ılı ıyla sıkı sıkıya ba lıdır. Bunlara ek olarak küzet- fiilinin Karahanlı Türkçesi metinlerindeki göçü meli (metatez) kü ez- biçimi, sözcü ün köz ile ili kilendirilmesini oldukça güçle tirmektedir.9 E er her eye kar ın küzet- fiili köz sözcü üyle ili kilendirilecek olursa küzet- fiiliyle kü ez- fiilini de birbirinden ayrı dü ünmek gerekecektir. A a ıda küzet gövde biçiminden geli en sözcükler, aldı ı eklerle birlikte gösterilmi tir: küzetçi ‘bekçi, muhafız, koruyucu’ küzet + {+çI} küzetçilig ‘koruyucu’ küzet + {+çI} + {+lIg} küzetdeçi ‘koruyan, kollayan’ küzet- + {-dAçI} küzetdür- ‘yerine getirmek, korutmak’ küzet- + {-tUr-} küzetgen ‘koruyan, kollayan’ küzet- + {-gAn} küzetgü ‘korunma’ küzet- + {-gU} küzetgüçi ‘koruyan, kollayan’ küzet- + {-gUçI} küzetig ‘koruma, kollama’ küzet- + {-(X)g} küzetiglig ‘koruyucu’ küzet- + {-(X)g} + {+lIg} küzetiglik ‘koruma niyetine sahip olan’ küzet- +{-(X)g} + {+lIk} küzetil- ‘korunmak’ küzet- + {-(X)l-} küzetin- ‘korunmak’ küzet- + {-(X)n-} küzeti - ‘korumada yardımcı olmak ya da yarı mak’ 8 9 küzet- + {-(X) -} Clauson’un ba ka anlamları kar ıladı ını saptadı ı iki farklı köze- fiili için ayrıca bk. ED 757b. Bu fiillerin de kü- kök biçimiyle ilgisi yoktur. Sözcü ün metatezli biçimi kü ez, kü ezçi, kü ezgüçi ve kü ezil- gibi sözcüklerde de görülmektedir. Ayrıca bk. Ünlü 559-560; Ü enmez 297; Ercilasun ve Akkoyunlu, 2015. 122 TÜBAR L / 2021-Güz / Dr. Ahmet KARAMAN küzetlig ‘korumalı, korunmu ’ küzet + {+lIg} küzetmeklig ‘korumalı, korunan’ küzet- + {-mAk} + {+lIg} küzetmi ‘korunmu ’ küzet- + {-mI } Sözcüklerin kullanımlarına ili kin birkaç örnek a a ıda verilmi tir: [...] inim köl tégin <...> i ig küçüg bértök üçün türük bilge kagan [ay]ukı[ a] inim köl téginig küzedü olort[um] [...] KT-B, (Aydın, Orhon Yazıtları… 70) [...] neteglikke kirme kü ezgil kö ül barı a bütün bol ıl amrul amul [...] KB, 26. (Arat 19) [...] üç küzette kén témin ançakıya udısar bé inç küzette yene turup ewirgü enetkekçe bitigig okıp kezigin [ti]zigin tileyür belgüleyür [er]di [...] HT VII, 1339-1344. (Röhrborn, Leben und Werk Teil 3… 119) [...] tüü törlüg yawlak körksüz me izlig tamu küzetçilerin [çı]nkaru körür [...] DKPAM, 581 (Elmalı, Da akarmapath vad nam l … 79). [...] negü tér é idgil u u lu amul yorı lı tını lı kü ezçisi ol [...] KB, 1741. (Arat 191) [...] yewsep teg körklüg me izlig erip bilgelerni taloy tikizi kökteki feri teler küzetçilig erip köp ki ilerni ige[si] <...> [...] Hochz, 10 (Ayazlı 431). [...] tört ulug éligler yértinçü küzetdeçi atlıglar külügler törtdin yı ak küzetürler [...] Dı as, 519 (Kaljanova 95). [...] kentü on edgü kılınç küzetdürtüm [...] 45, arka, 11 ( . Tekin 99). ol atıg küzetgen ol (Ercilasun ve Akkoyunlu 332). [...] köni yörü[güg] örü kılguluk i te ki i kö ülin küzetgü ermez [...] HT VII, 2118. (Röhrborn, Leben und Werk Teil 3… 179) at küzetgüçi (Ercilasun ve Akkoyunlu 332). [...] brahaka küzetig çakıra enetkekçe uygurça namasañgitig et’öznü kö ülnü tözin körmek [...] BTT XIII, 46. Metin, 7 (Zieme, Buddhistische 165). ol at küzetiglik ol (Ercilasun ve Akkoyunlu 333) ol ma a at küzeti di (Ercilasun ve Akkoyunlu 333) [...] salın ı küzetligdeki yulu (?) bé[lin]din üjikları ya ları bir teg erip [...] HT VII, 593 (Röhrborn, Leben und Werk Teil 3… 61). küzetlig ne (Ercilasun ve Akkoyunlu 222). 123 TÜBAR L / 2021-Güz / Kü- Kök Biçimi… [...] kö ü[lüg] küzetmeklig [nom kapıgı] [...] KKNB, 4009 (Wilkens 292). küzetmi at (Ercilasun ve Akkoyunlu 333). 2.4. küzençü ‘Koruyucu’ kar ılı ındaki küzençü sözcü ünün kü- kök biçiminden türemi oldu u anlamsal ba lantı açısından açıktır. Küzet ve küzet- gövde biçimlerinde önerilen *küz ve *küze- sözcükleri, kü- kök biçimini küzençü sözcü üne ba layan noktadadır. Küzençü sözcü ünün sonundaki ek ise {(X)nçU} ekidir. Küzençü sözcü ü, Eski Türkçenin söz varlı ında yalnızca Yenisey yazıtlarında E 28/6’da geçmektedir:10 [...] ézençüm e küzençüm e adrılma seçlinme [...] (Aydın, Sibirya’da Türk zleri… 104-105). Sonuç 1. inasi Tekin’in kü- küzet- ikizlemesinden çıkarıldı ını belirterek varlı ının ba kaca kanıtlanamadı ını dü ündü ü kü- kök biçimi, Yabogan yazıtının ikinci satırı ile AY’nin 403 (V. 30a.) bölümünün on dokuzuncu satırında tek ba ına geçmektedir. Bu iki tanıklama, sözcü ün varlı ını açık bir biçimde kanıtlamaktadır. 2. Kü- sözcü ünün gerek tek ba ına gerekse de küzet- sözcü üyle birlikte kullanıldı ı çok sayıda örnek, anlamsal açıdan derinlemesine incelendi inde sözcü ün ‘korumak, kollamak’ anlamını kar ıladı ı anla ılmaktadır. 3. Etimolojileri ve kar ıladıkları anlamlar üzerine günümüzde de tartı maların devam etti i kügçi / küglüg, küt- / kütçi / küteçi / kütmek / küttür/ kütül- / kütümlüg / kütün- / kütürül- / kütü -, küzet / küzet- / küzetçi / küzetçilig / küzetdeçi / küzetdür- / küzetgen / küzetgü / küzetgüçi / küzetig / küzetiglig / küzetiglik / küzetil- / küzetin- / küzeti - / küzetlig / küzetmeklig / küzetmi ve küzençü sözcükleri hem anlamsal açısından hem de sözcük türetimi bakımından kü- kök biçimiyle ve kü- kökünün ‘korumak, kollamak’ anlamıyla ba lantılıdır. 4. Yapılan bu çalı mada elde edilen veriler ı ı ında, Köl Tegin yazıtının batı yüzünde geçen ilgili sözcü ün de kü- fiilinden geli in küzed- / küzet- sözcü ü oldu u anla ılmaktadır. Böylelikle küzet- fiili, Eski Türkçe Dönemi’ni olu turan Yazıt ve El Yazmaları, Eski Uygur ve Karahanlı Türkçesi evrelerinin her üçünde de tanıklanmı olmaktadır. Dolayısıyla 10 Küzençü için ayrıca bk. Aydın, Sibirya’da Türk zleri… 107. 124 TÜBAR L / 2021-Güz / Dr. Ahmet KARAMAN Eski Türk Yazıt ve El Yazmalarının söz varlı ının ve söz yapımının verildi i çalı malarda, küzet- sözcü ü de yerini almalıdır. KISALTMALAR AY Altun Yaruk. BTT Berliner Turfantexte. Dı as Dı astvustık. DKPAM Da akarmapath vad nam l . DLT D v nu Lug ti’t-Türk. ED Clauson 1972. HT Xuanzang Biyografisi. KB Kutadgu Bilig. KKNB K anti Kılguluk Nom Bitig. KT Köl Tegin Yazıtı. MI Manichaica I. Mz. Mainz. U ine Usu Yazıtı. TT Türkische Turfantexte. KAYNAKLAR Arat, R. Rahmeti. Kutadgu Bilig I Metin. TDK, 1979. Ayazlı, Özlem. Eski Uygurca Din Dı ı Metinlerin Kar ıla tırmalı Söz Varlı ı. TDK, 2016. Aydın, Erhan. Orhon Yazıtları Köl Tegin, Bilge Ka an, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2017. Aydın, Erhan. Uygur Yazıtları. Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2018. Aydın, Erhan. Sibirya’da Türk zleri, Yenisey Yazıtları. Kronik Kitap, 2019. Bang Kaup, Willy. Türkische Turfantexte VI, Das buddhistische S tra Säkiz Yükmek. Verlag Der Akademie Der Wissenschaften in komission Bei Walter De Gruyter, 1934. Bang Kaup, Willy, ve Annemarie von Gabain. Türkische Turfantexte V, Aus buddhistischen Schriften. Verlag der Akademie der Wissenschaften, 1931. Cafero lu, Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlü ü. TDK, 2015. Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford University, 1972. Demirci, Ü. Özgür. Eski Türkçede Fiiller. 2010. Marmara Ü, Doktora tezi. Demirci, Ü. Özgür. Eski Uygurca Dört Çatik (Ça tanı Beg, Maymunlar Begi, Dantıpalı Beg, Mukaddes Tav an). Kesit Yayınları, 2014. Elmalı, Murat. Eski Uygurca Altı Di li Fil Hikâyesi. [Yayınevi bilgisi yok], 2014. Elmalı, Murat. Da akarmapath vad nam l Giri - Metin - Çeviri - Notlar - Dizin – Tıpkıbaskı. TDK, 2016. Ercilasun, Ahmet Bican, ve Ziyat Akkoyunlu. Kâ garlı Mahmud Dîvânu Lugâti’tTürk Giri - Metin - Çeviri - Notlar – Dizin. TDK, 2015. 125 TÜBAR L / 2021-Güz / Kü- Kök Biçimi… Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, I-II. Otto Harrassowitz, 1991. Gabain, Annemarie von. Türkische Turfantexte VIII, Texte in Br hmischrift. Akademie Verlag, 1954. Gabain, Annemarie von, ve Werner Winter. Türkische Turfantexte IX, Ein Hymnus an den Vater Mani Auf “Tocharisch” B Mit Alttürkischen Übersetzung. Akademie Verlag, 1958. Gabain, Annemarie von. Eski Türkçenin Grameri. Çeviren Mehmet Akalın, TDK, 1988. Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlü ü. TDK, 2007. Hamilton, J. Russell. yi ve Kötü Dü ünceli Prens Öyküsü. Çeviren Vedat Köken, TDK, 1998. http://www.altay.uni-frankfurt.de (Eri im: 02.03.2021) Kaljanova, Elmira. Uygurca Dı astvustık Giri - Metin - Çeviri - Dizin ve Tıpkıbasım. 2005. Marmara Ü, Doktora tezi. Kasai, Yukiyo. Die Uigurischen Buddhistischen Kolophone (Berliner Turfantexte XXVI). Brepols Publishers, 2008. Kaya, Ceval. Uygurca Altun Yaruk, Giri , Metin ve Dizin. TDK, 1994. Kormu in, gor, vd. Yenisey-Altay-Kırgızistan Yazıtları ve Kâ ıda Yazılı Runik Belgeler. BilgeSu Yayınları, 2016. Kök, Abdullah. Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (Tiem 235v/3 450r7) Giri - nceleme - Metin – Dizin. 2004. Ankara Ü, Doktora tezi. Le Coq, A. August von. Türkische Manichaica aus Chotscho I. Verlag Der Königlichen Akademie Der Wissenschaften, 1912. Mirsultan, Aysima. Veröffentlichungen der Societas Uralo Altaica Band 34, Xuanzang Leben und Werk Teil 9, Die alttürkische Xuanzang-Biographie X, Harrassowitz Verlag, 2010. Röhrborn, K. Michael. Veröffentlichungen der Societas Uralo Altaica Band 34, Xuanzang Leben und Werk Teil 3, Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII. Harrassowitz Verlag, 1991. Röhrborn, K. Michael. Veröffentlichungen der Societas Uralo Altaica Band 34, Xuanzang Leben und Werk Teil 5, Die alttürkische Xuanzang-Biographie VIII. Harrassowitz Verlag, 1996. Tekin, inasi. Uygurca Metinler II, Maytrısimit, Burkancıların Mehdisi Maitreya ile Bulu ma Uygurca ptidai Bir Dram. TDK, 2019. Tekin, Talat. Orhon Türkçesi Grameri. TDAD, 2003. Tezcan, Semih. Das uigurische nsadi-S tra (Berliner Turfantexte III). Akademie Verlag, 1974. Tıbıkova Larisa vd. Katalog Drevnetyurkskih Runiçeskix Pamyatnikov Gornogo Altaya. Gorno-Altaysk Gosudarstvennıy Universitet, 2012. 126 TÜBAR L / 2021-Güz / Dr. Ahmet KARAMAN Ünlü, Suat. Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (Tiem 73 1v 235v/2) Giri - nceleme - Metin – Dizin. 2004. Hacettepe Ü, Doktora tezi. Ü enmez, Emek. Karahanlı Türkçesi Sözlü ü. 2006. Dumlupınar Ü, Doktora tezi. Wilkens, Jens. Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig (Berliner Turfantexte XXV). Akademie Der Wissenschaften, 2007. Zieme, Peter. Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren, (Berliner Turfantexte XIII). Akademie Verlag, 1985. Zieme, Peter. Magische Texte des uigurischen Buddhismus, (Berliner Turfantexte XXIII). Brepols Publishers, 2005.