کاتوزیان، محمد علی همایون،1380 ، تضاد دولت و ملت: نظریه تاریخ وسیاست در ایران، ترجمه علیرضا طیب، تهران، نشر نی
در سال 1342 شورش های مردم علیه شاه باعث شد از میزان مشارکت طبقات اجتماعی ریشه دار همچون زمین داران، علما و گروه های سیاسی وفادار به قانون اساسی در امور سیاسی و حکومتی کاسته شود.

حکومت همه ی  طبقات اجتماعی را از صحنه ی سیاست حذف کرد، یعنی نظر هیچ طبقه ای حتی تاجران و بازاریان در اداره امور کشور دخیل نبود تا حکومت مشروعیت خود را نیز از آن بگیرد. در نتیجه رژیم هر چه بیشتر پایگاه اجتماعی خود را از دست داد و به طور کلی قدرت را در دست خود متمرکز نمود و جامعه را نسبت به خود دشمن ساخت.  از دیدگاه کاتوزیان حکومت ایران در آن زمان شباهتی به دیکتاتوری های اروپایی (مشروطیت محدود) نداشت. وی این نوع از حکومت را حکومت خودکامه (استبداد) می نامد؛ حکومتی که فاقد چارچوب قانونی است. درآمد نفت نیز که تماما ً به دست دولت می رسید، حکومت خودکامه را تقویت می نمود.   به باور کاتوزیان اما حکومت خودکامه زاده ی این درآمد نبود بلکه «این نظام در تاریخ ایران پدیده ای عادی و طبیعی است». وی الگوی حکومت خودکامه - هرج ومرج - حکومت خودکامه   را امری شایع در تاریخ ایران و روندهای سیاسی ایران نو می داند.
از جهت دیگر رویکردها و نظریه های موجود که غالبا ً بر اساس تاریخ اروپا پرداخته شده اند شاید نتوانند تحلیلی کارآمد از وضعیت سیاسی و اجتماعی ایران بدست دهند. رخدادهای ایران(همچون انقلاب اسلامی و...) با تحلیل ها، تاریخ و منطق اروپایی در تعارض بوده است. به عبارتی می توان گفت که از نظر روش شناختی، پرداختن نظریه ای جهان روا برای تمام انقلاب هایی که در جهان رخ می دهند امکان پذیر نیست. هرچند نظریه ای عمومی درباره انقلاب های اروپایی، ناممکن هم نیست.
کاتوزیان در کتاب پیش رو سعی نموده است رویکردی ارائه کند که توانایی بررسی و تبیین گذشته و حال ایران را داشته باشد. بدین منظور در این کتاب، با استناد به شواهد تاریخی مختلف، نظریه ای درباره ی تاریخ، سیاست و جامعه ایران تکوین شده است. از دیدگاه نویسنده این رویکرد «به حل مسائل پیچیده و بغرنج مانند علل دشمنی میان دولت و جامعه ایران، قطع نظر از تغییر حکام، خاندان ها، رژیم ها، مذاهب و... یعنی علل پاسخگو نبودن دولت و حکومت ناپذیری جامعه، یا علت این که چرا انقلاب های ایرانی چه سنتی و چه نو، قیام تمام جامعه در برابر دولت بوده است نه قیام طبقات اجتماعی پایین تر در برایر طبقات اجتماعی بالاتر،  کمک می کند. »
کاتوزیان در فصل نخست این کتاب به بحث درباره ریشه های و اعتبار علمی نظریه حکومت خودکامه می پردازد و تاریخچه ، وجوه روش شناختی این نظریه را شرح می دهد و آن چه برای بررسی و شناخت گذشته، مسائل حال و آینده ی ایران دربر دارد را بازگو می نماید. در فصل های بعدی این کتاب نظریه ی حکومت خودکامه و شواهد و مطالعات موردی مرتبط با آن ارائه شده است.  همچنین برای پرداختن نظریه ای عمومی درباره ی انقلاب های ایرانی اعم از سنتی و نو و تفاوت های ساختاری آن با انقلاب های اروپا  پیشنهادهایی  مطرح گردیده است.
این که چرا و چگونه تلاش های آگاهانه و مبارزات از سده ی نوزدهم میلادی برای توسعه ی سیاسی کشور انجام می گرفت به ناکامی کشید؟  و چگونه سنت های نیرومند باستانی موجب اشتباه گرفتن آزادی با لجام گسیختگی، دموکراسی با هرج و مرج، حکومت مقتدر با حکومت مطلقه و دیکتاتوری با حکومت خودکامه  شد؟ و چگونه چرخه ی بلندمدت   حکومت خودکامه - هرج ومرج - حکومت خودکامه   به رغم آگاهی از مدل های اروپایی سیاست  و مبارزه  برای اتخاذ آن ها در ایران، از ویژگی های سیاست در ایران نو شد؟ و... از جمله سؤالات بررسی شده در این کتاب است.
لازم به ذکر است مقالات ارائه شده در این کتاب در سال های اخیر به زبان انگلیسی در مجلات علمی چاپ شده بود و علیرضا طیّب به ترجمه ی آن ها در این کتاب پرداخت.