Бухоро амирлиги
| Бухоро амирлиги | |||||||
| |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
 1850-йилдаги Бухоро хонлиги | |||||||
| Пойтахти | Бухоро | ||||||
| Тил(лар)и | Ўзбек тили, Форс тили | ||||||
| Дини | Ислом | ||||||
| Пул бирлиги | кумуш, олтин танга | ||||||
| Аҳолиси | ўзбеклар, тожиклар, туркманлар, араблар, Бухоро яҳудийлари | ||||||
| Бошқарув шакли | мутлақ монархия | ||||||
| амир | |||||||
| - 1756—1758 | Муҳаммад Раҳимбий | ||||||
| - 1758-1785 | [Doniyolbiy]] | ||||||
| оталиқ | |||||||
| - 1785-1800 | Амир Шоҳмурод | ||||||
| амир | |||||||
| - 1800-1826 | Амир Ҳайдар | ||||||
| амир | |||||||
| - 1826-1860 | Амир Насрулло | ||||||
| амир | |||||||
| - 1860-1885 | Амир Музаффар | ||||||
| - 1885-1910 | Амир Саид Абдулаҳад | ||||||
| - 1910-1920 | Амир Саид Олимхон | ||||||
| Мерос бўлиб ўтиши | |||||||
| ← Бухоро хонлиги Бухоро Совет Халқ Республикаси → | |||||||
Бухоро амирлиги — (1756-йил 12-декабр — 1920-йил 2-сентябр) ўзбек сулоласи аштархонийлар ўрнига келган ўзбек манғитлар сулоласи вакиллари ўзларини амир деб аташган. Шунга кўра, давлат Бухоро Амирлиги деб атала бошланган. 1920-йил Бухоро босқини натижасида тугатилган.
1758-йилда Раҳимбий вафотидан сўнг манғитлар амирлик тахтига унинг амакиси Миёнкўл ҳокими Дониёлбий (1758—1785-йиллар) номзодини суришади. Лекин у қатъий марказий ҳокимиятни сақлаб қололмади. Манғитларнинг тарафдорлари ва ғанимлари ўртасидаги ўзаро жанжаллар, жойлардаги ҳокимларнинг мустақилликка бўлган интилишлари ўн йилларга чўзилиб кетди. 1784-йили Дониёлбийнинг бўшлигидан норози бўлган Бухоро аҳли қўзғолон кўтарди ва амир ҳокимиятни ўғли Шоҳмуродга (1785-1800-йиллар) топширди.
Амир Шоҳмурод ҳукмронлиги даври[edit | edit source]
Шоҳмурод янгиликларни Аркда сарой аҳли гувоҳлигида иккита порахўр йирик амалдор — Давлат қушбеги ва Низомиддин қозикалонни қатл этишдан бошлади. Шундан сўнг Шоҳмурод Бухоро аҳлига уларни бир неча солиқдан озод этувчи имтиёзли ҳужжатни тантанали тарзда топширди. Ҳужжатнинг матни тош лавҳада кесилган бўлиб, у катта жомеъ масжидининг айвонига ўрнатилди. Шоҳмурод „жўл“ деб номланган ва уруш ҳолатида қўшин сақлаш мақсадида фойдаланиладиган янги солиқ турини жорий қилди. Ҳокимиятни ўз қўлида жамлаб олгач, у хонлик унвонидан воз кечди ва амирлик даражасида қолди. Тахтга эса Шоҳмурод Чингизхон авлодларидан бўлган Донишмандчини, кейинроқ эса Абулғозини кўтарди, лекин улар амалда ҳокимиятга эга эмасдилар. 1785-йили Шоҳмурод пул ислоҳотини ўтказди ҳамда 0,7 мисқоллик (3,36 г) тўла қимматли кумуш тангалар ва бир хил шаклдаги олтин тангаларни зарб этишни йўлга қўйди. У суд маҳкамасига ҳам шахсан раҳбарлик қилди. Шоҳмурод Бухоро амирлиги таркибига Амударёнинг чап соҳилидаги ҳудудларни, жумладан, Балх ва Марвни қайтарди. 1786-йили у Карманада халқ қўзғолонини босдирди, кейин Шаҳрисабз ва Хўжандга муваффақиятли юришларни амалга оширди. Шоҳмурод афғон ҳукмдори Темуршоҳдан устун келиб, асосан о`збеклар ва тожиклар яшайдиган жанубий Туркистонни ўз қарамоғида сақлаб қолишга эришди.
Амир Ҳайдар ҳукмронлиги даври[edit | edit source]
Амир Ҳайдар (1800—1826-йиллар.) отасидан сўнг тахтга ўтирган вақтда бутун Мавороуннаҳр унинг ҳукмига бўйсинар эди. Ҳайдарнинг тахтга кўтарилиши оммавий қўзғолонлар ва қатллар билан тўғри келди. 1800-йили Марв туркманлари бош кўтаришди. Ички жанжалларга кўп ўтмасдан Қўқон билан Ўратепа учун уруш қўшилди. Ҳайдар ушбу шаҳарни тасарруфида сақлаб қолишга муваффақ бўлди. Амир Ҳайдар даврида сиёсий тизим якка ҳокимиятчилик томон интилаётган марказлашган монархиядан ташкил топган эди. Амирга 4 минг кишигача етадиган бюрократик маҳкама хизмат қиларди. Армиянинг миқдори ошди. Фақат Бухоронинг ўзида 35 минг ҳарбийдан иборат қўшин турарди. Аҳмад Донишнинг ёзиб қолдиришича, амир Ҳайдар бошқарув вақтига „ҳар 3-6 ойда юзага келадиган тўхтовсиз феодал урушлар даври“ дея баҳо бериш мумкин.
Амир Насрулло ҳукмронлиги даври[edit | edit source]
Ҳайдардан сўнг тахтга унинг ўғли Насрулла (1827—1860-йй.) ўтирди. Унга ҳокимият сари йўл очиш мақсадида акалари Ҳусайн ва Умар ўлдирилди. Армия ва рухонийларга суянган Насрулла зодагонларни жиловлаш мақсадида феодал тарқоқликка қарши қатъий кураш олиб борди. Ҳукмронлигининг биринчи ойида у ҳар куни 50-60 тадан кишини қатл қилди. Насрулло шу пайтгача амирлик таркибига фақат номигагина кирган вилоятларни бирлаштиришга эришди. Вилоятларни бошқаришга ўзига мутеъ бўлган „насл-насабсиз“ кишиларни тайинлади. Насрулло амирлиги чоғида Хива ва Қўқон хонликлари билан Марв, Чоржўй, Ўратепа, Хўжанд каби чегарада жойлашган алоҳида ҳудудлар учун бўлган тинимсиз урушлар давом этиб турди. Шаҳрисабз ва Китоб ҳукмдорларининг қаршилиги, айниқса кучли бўлди. Бир неча ҳарбий юришлардан сўнг 1853-йилга келиб улар Бухорога бўйсиндирилди. Амирлик таркибига фақат Зарафсхон дарёсининг ўрта ва қуйи оқимидаги воҳагина барқарор кирган эди[1]
Амир Музаффар (1860—1885) ҳукмронлиги даври[edit | edit source]
1860-йилнинг октабр ойида Амир Насрулло вафотидан сʻонг тахтга угли Музаффар чиқди. Музаффарнинг ҳукмронлик даври Россиянинг Ўрта Осиё хонликларига қарши ҳарбий ҳаракатлари кучайган даврга тўгри келади. Музаффар қўшини билан генерал Романовский бошчилигидаги Россия қарбий кучлари ўртасидаги дастлабки тўқнашув Жиззах билан Ўратепа ўртасидаги Эржар (Майдаюлғун)да бўлиб, унда Бухоро қўшини мағлубиятга учраган (1866.8.05). 1868-йилнинг май ойида Чупон ота тепаликларида Бухоро қўшинлари Кауфман қўшинидан энгилди. 2—3-июнда Зирабулоқ жангиая мағлубиятга учрагач, 1868-йил 23-июнда Самарқандда имзоланган Россия—Бухоро сулҳ шартномасига кўра, Бухоро амирлиги Россияга тобе бўлиб қолган.
Амир Музаффарнинг ўзи шоир Алишер Навоий ижодига мухлис бўлган ва 1872-йилда Буюк Британия қироличаси Викторияга Навоийнинг „Девони“ қўлёзмасини тақдим этган.[2]
1868-йил июлдан 1885-йилда вафотигача амир Россия империяси билан тинч муносабатларни давом эттирди. Унга бир қатор элчилар юборилган: Носович, Костенко ва Петровский. Элчиларни кутиб олиш маросимлари ўзбек тилида ўтказилар эди. Тантана хизматкорлари — удайчилар айтардилар: „Ҳазрати Амирни Худо Музафар Мансур қилсун“ (яъни: Худо буюк амирни қудратли ва ғолиб қилсин)[3].
Амир Абдулаҳад (1885—1910) ҳукмронлиги даври[edit | edit source]
Бухоро амири ҳуқуқий жиҳатдан мустақил ҳукмдор саналса ҳам, ҳақиқатда рус подшосига қарам эди. Амир ва унинг амалдорларига қарши халқ ҳаракатлари подшо Россияси қўшинлари ёрдамида бостирилар эди. Амир Абдулаҳад рус подшосининг генераладъютанти ҳисобланган. Унинг даврида рус маъмурлари амирликда катта имтиёзларга эга бўлган. Амирлик ерларидан ўтган темир йўл бўйларига рус аҳолиси келтирилиб жойлаштирилди. Бухоро Афгонистон чегарасининг муҳофазаси билан ҳам рус қўшинлари шуғулланган.
Амир Саид Олимхон (1910—1920) ҳукмронлиги даври[edit | edit source]
1910-йилда отаси Абдулаҳад Хон вафот этади. Тахтга 1910-йилда ўтирди. Ўша йили Россия Империяси Императори Николай ИИ томонидан Олий мартабага кўтарилади. 1911-йилда Саид Олимхонга Ҳазрати Олийлари Император Свитасида генерал-маёр унвони берилади.[4]
Бошқарувининг бошида у совғалар олмаслигини, бошқа вазир ва бошлиқларга пора олишни ман этишини ва солиқчилар ва бошлиқларни халқдан олган солиқни ўз манфаатларида қўлламасликни амр этди. Бироқ вақт ўтиб вазият ўзгариб кетди, ушбу интригалар оқибатида янги қонунлар чиқармоқчи бўлганлар Москва ва Қозонга юборилди. Саид Олимхон эса бошқарувини анъанавий тарзда давом эттирди.
1913-йил 22-февралда Саййид Олимхон Хива хони Асфандиёрхон билан биргаликда Петербургдаги биринчи жомеъ масжидининг очилишида иштирок этди.[5]
Бухоро амирлиги Россия Империясига қарам ҳисоблансада Саид Олимхон ўз давлатида Амир мақомига эга эди. Саид Олимхиннинг пулларига Санкт-Петербургда Масжид ва Бухоро Амири Уйи қурилди. 1915-йилнинг 30-декабр куни генерал-лейтенент мақомига эга бўлди ва Тер Казаклари қўшинида генерал-адютант мақомигача кўтарилди.
Бухоро амирлигининг подшо Россиясига тобелиги амир Олимхон замонида (1910—20) янада ортди. Амирликда еттита рус хусусий банкининг шуъбаси иш олиб борарди. Биринчи жаҳон уруши бошланиши билан амирлик аҳолисининг аҳволи янада оғирлашди. Худди шу даврга келиб жадидлик ҳаракати асосида ёш бухороликлар партияси фаолияти кучайди. 1917-йил Феврал инқилоби муносабати билан бу партия амирликни подшо Россияси бўйинтуруғидан қутқазиш, баъзи ислоҳотлар ўтказиш ишига киришди. Ёш бухороликлар рус болшевиклари билан ҳамкорликда 1918-йил мартида амир ҳукуматини ағдаришга уриндилар. Аммо бу ҳаракат муваффақияцизликка учради. 1920-йил 2-сентабрда Бухоро босқини натижасида амирлик тугатилди.
Бухоро инқилоби[edit | edit source]
1917-йилда Россиядаги феврал инқилобидан кейин Россия Муваққат ҳукумати Бухоро амирлиги мустақиллигини тасдиқлади. 1917-йил март ойида „Ёш бухороликлар“ Бухорода амирга қарши оммавий намойиш уюштирдилар. Бунга жавобан қатағонлар бошланди, кўплаб ёш бухорияликлар Когонга қочиб кетишди.
Октябр инқилобидан кейин Совет ҳукумати декрети билан амирликнинг мустақиллиги тасдиқланди.
1918-йил март ойида „Ёш бухороликлар“ етакчилари Қизил Армия ёрдамидан фойдаланишга қарор қилдилар. Улар Когондаги совет гарнизонини Бухорода халқ қўзғолони авж олаётганига ишонтирдилар ва қон тўкилмаслиги учун амирга ултиматум қўйиб, ундан ҳокимиятни топширишни талаб қилдилар. Аммо Бухорога ҳужум муваффақияцизликка учради, ёш бухороликлар ва Қизил Армия бўлинмалари мағлубиятга учради. Амирни ағдаришга бўлган муваффақияциз уринишдан сўнг Россия билан Бухоро ўртасида тинчлик шартномаси тузилди ва Бухоро мустақиллиги яна бир бор эътироф этилди.
1920-йилнинг ёзида Туркистон фронти бош қўмондони Фрунзе Бухоро амири билан музокаралар олиб боришга ҳаракат қилди. Фрунзенинг талаблари амир учун номақбул эди ва музокаралар самарасиз якун топди. Қизил қўшинлар Бухорога қарши юришга, амир эса уни мудофаа қилишга ҳозирлик кўра бошлади.
1920-йил 30-августда Қизил Армия операцияси натижасида Бухоро қўлга киритилди, амир Афғонистонга қочиб кетди. Бухоро Қизил Армия томонидан босиб олингач, ҳокимият тепасига Бухоро Коммунистик партияси ва унга кирган Ёш бухороликлар келди. РСФСРга қарам бўлган Бухоро Халқ Совет Республикаси (БХСР) тузилди.
Сиёсий элита[edit | edit source]
Амир Ҳайдар (1800-1826) даврида ўзбек уруғидан бўлган манғит уруғининг вакили олий қўшбеги Ўткурбий қўшбеги Ҳакимбийнинг ўғли катта таъсирга эга бўлди. 1800-йилда Қаршига бек этиб тайинланган, сўнгра қўшбеги — амирликнинг бош вазири бўлган ва бу вазифаларни 1802—1838-йилларда, жумладан, амир Насрулло (1827—1860) даврида ҳам бажарган[6].
Виткевичнинг ёзишича, 1835-йилда Насрулло ҳокимиятига барча бухороликлар ва амирнинг ўзидан бойроқ ҳисобланган Ҳаким қўшбеги кучли таъсир кўрсатади. У бош вазир ҳисобланган. Бозорда хонга олиб бориб турган, хамиртурушсиз нонни шахсан ўзи танлаган ва санаган; хон заҳарланмаслиги учун ҳар куни хоннинг овқати ва ичимлик сувини махсус идишда тайёрлаган[7].
Алоқа, йўллар ва хат-хабар алмашинуви[edit | edit source]
Бухоро амирлигида аравалар йўли кам бўлиб, улар асосан мамлакатнинг шимолий ва шимоли-ғарбий қисмларида такомиллашган. Арава билан алоқа — юқори ва кенг йўналишли, алоқаси оғир йўналишларига эса мукаммал мослаштирилган икки ғилдиракли араваларда амалга оширилган. Карвон йўллари бўйлаб юкларни ташиш туялар ёрдамида амалга оширилган, тоғ йўллари бўйлаб юклар эшак ва отларда ташилган. Алоқа йўлларига келсак, Ҳисор тизмаси хонликни 2 қисмга ажратган; унинг шимолий ва шимоли-ғарбий қисмида юкларни ташиш араваларда ва қисман от-уловда амалга оширилган, лекин тизма жанубида — фақат от-улов усулида, бу бир томондан ҳудуднинг паст ривожланганлиги, иккинчидан, ўтиш қийин бўлган тоғ йўллари билан изоҳланади. Хонликдаги деярли барча асосий йўллар Бухоро шаҳридан бошланиб, хонликдаги турли марказлар билан ҳам, қўшни давлатлар билан ҳам алоқа ўрнатишга хизмат қилган. Улардан энг муҳимлари:
- 1) Бухородан Қарши, Ғузор, Денов, Ҳисордан Балжувонгача — 612 верст;
- 2) Қарши ва Хўжа Солиҳ орқали Балхгача — 390 верст;
- 3) Керки ва Андхўй тумани орқали Майманагача — 530 верст;
- 4) Қаршидан Жом орқали Самарқандгача — 143 верст.
Россия Туркистонидан Амударёгача бўлган энг қисқа йўл — 346 верст бўлиб Жом орқали Калифга олиб боради, алоқа эса араваларда (жойларда қийинчилик билан) амалга оширилади; Калифда Амударё устидан ўтиш жойи бор, унинг кенглиги кичик (167 сажен), бу ерда катта чуқурлик бўлиб, оқим жуда тез. Бошқа ўтиш жойларидан Балх, Мозори Шариф ва Кобулга олиб борадиган Чушка-Ғузор ва Шир-Оба диққатга сазовордир. Бу йўллардан ташқари Амударё бўйлаб алоқа Амударё флотилиясининг пароходларида ва қайиқларда амалга оширилган. Амударё флотилияси ҳар бири 530 та индикаторли 2 та пароход ва 10 000 пудгача юк кўтарувчи иккита темир баржадан иборат бўлган. Ушбу кемалар қўлланадиган Петро-Александровск, Чоржўй ва Керки ўртасидаги алоқа қониқарсиз; пароходларнинг ҳаддан ташқари кенглиги (2½ фут), Амударёнинг ўзгарувчан ўзани, тез оқими ва бошқалар алоқани секинлаштирган. Узунлиги 345 верст бўлган Транскаспий темир йўлининг Самарқанд қисми деярли бутунлай Бухоро амирлиги чегараларида бўлиб, бу унинг Россия ва Форс билан савдо алоқаларини ривожлантиришга жуда фойдали таъсир кўрсатган.
Қўшинлар[edit | edit source]
Дастлаб Бухоро қўшини фақат чавандозлар, асосан ўзбеклар, туркманлар ва араблардан иборат бўлган бўлса, 1837-йилги ҳарбий ислоҳот натижасида сарбоз — пиёда аскарлар пайдо бўлган. Бухоро амирлигининг қуролли кучлари доимий қўшин (Лашкарак) ва заруратга қараб чақириладиган миршаблар (Навкарак) дан иборат бўлган. Уруш (ғазавот) эълон қилинган тақдирда, қурол кўтаришга қодир бўлган барча мусулмонлар хизматга чақирилган.
Пиёда қўшин амир қўриқчиларининг 2 та ротаси ва беш ротадан иборат 13 та саф баталён (сарбозилар), жами 14 минг кишидан ташкил топган. Пиёда қўшинларининг қуроллари қисман силлиқ, қисман найзали-пичоқли милтиқ қуролларидан иборат бўлган. Бундан ташқари, кўплаб эски гугуртли ва чақмоқли қуроллар мавжуд бўлган. Отлиқ аскар 20 та полк (10 000 кишилик) галаботирдан иборат бўлиб, улар ҳақиқий отлиқ қўшинни ташкил қилган ва 8 полк (4000) хасабардорлардан иборат бўлиб, фалконетлар билан қуролланган отлиқ милтиқчиларга ўхшаган. Артиллерия 20 та қуролдан иборат эди. Бухоро шаҳрида тўп қуйиш, порох заводи бўлган. Ҳарбий хизматчиларга таъминот қисман пул шаклида, қисман натура шаклида маълум миқдорда буғдойни ботмон миқдорида берилган.
Яна қаранг[edit | edit source]
Адабиётлар[edit | edit source]
- Брегел, Й. (2009). Тҳе неw Узбек статес: Букҳара, Кҳива анд Кҳоқанд: C. 1750-1886. Ин Н. Ди Cосмо, А. Франк, & П. Голден (Эдс.), Тҳе Cамбридге Ҳисторй оф Иннер Асиа: Тҳе Чинггисид Аге (пп. 392-411). Cамбридге: Cамбридге Университй Пресс
- Анке фон Кюгелген, Легитимизация среднеазиацкой династии мангитов в произведениях их историков (ХВИИИ-ХИХ вв.). Алмати: Дайк-пресс, 2004.
- Олуфсен, О. (Оле), Тҳе эмир оф Бокҳара анд ҳис cоунтрй; жоурнейс анд студиэс ин Бокҳара (wитҳ а чаптер он мй вояге он тҳе Аму Даря то Кҳива). Гйлдендалске Богҳҳандел, Нордиск Форлаг. Cопенҳаген, Лондон: Wиллиам Ҳеинеманн, 1911
Манбалар[edit | edit source]
- ↑ "Бухоро амирлиги" ЎзМЕ. Б-ҳарфи[сайт ишламайди] Биринчи жилд. Тошкент, 2000-йил
- ↑ ЖОҲН СЕЙЛЛЕР, А МУГҲАЛ МАНУСCРИПТ ОФ ТҲЕ „ДИWАН“ ОФ НАWАъИ ин Артибус Асиаэ, Вол. 71, Но. 2 (2011), пп. 325—334
- ↑ Петровский Н. Моя поэздка в Бухару. // Вестник Европы. — 1873. — № 3.
- ↑ Список генералам по старшинству. Част И, ИИ и ИИИ. Составлен по 1 июня 1911 года — Спб., 1911, с. 910
- ↑ "Санкт-Петербургскиэ ведомости", 23 февраля (8 марта) 1913 г., № 44, ст. 3
- ↑ "Гулшен-ал-мулк" Вороновского Д. Г. Мухаммада Якуба Бухари. Диссертация на соисканиэ ученой степени кандидата исторических наук. Т., 1947, стр. 206.
- ↑ Записки о Бухарском ханстве. М. Наука. 1983 г.
 | Бу андозани аниқроғига алмаштириш керак. |