(Go: >> BACK << -|- >> HOME <<)
Jump to content

Муҳаммаднинг ворислари

From Vikipediya
Туркум мақолаларнинг бир қисми
Ислом
Эътиқодлар
Амалиётлар
Тарих
Маданият ва жамият
Алоқадор мавзулар
Ислом пайғамбари
Муҳаммад
Муҳаммад
Ҳаёти
Фаолияти
Мўжизалари
Муносабатлари
Мероси
Мақтовлар
Келажак
Алоқадор мавзулар

Муҳаммад алайҳиссаломнинг ворислари ислом тарихининг биринчи асрида мусулмон жамиятини бир неча бўлинмаларга бўлган марказий масала бўлиб, бу мазҳаблар орасида энг кўзга кўрингани исломнинг шиа ва сунний тармоқлари бўлган. Исломнинг сунний мазҳаби, Абу Бакрни сайлов асосида Муҳаммаднинг қонуний вориси бўлганини таъкидлайди. Исломининг шиа мазҳабидаги фикрларга кўра, Али ибн Абу Толиб Ислом пайғамбари Муҳаммаднинг вориси бўлган.

Ворисликка оид қарама-қарши фикрлар, авваламбор, илк ислом тарихидаги воқеалар ҳамда ҳадислар (Муҳаммад айтганлари)нинг турли талқинларига асосланади. Суннийларнинг фикрича, Муҳаммад ўз ўрнига ўринбосар тайинламаган ва бунинг ўрнига мусулмон жамияти ўз орасидан раҳбар танлашни мақсад қилган. Улар Сақифада сайланган Абу Бакр ва унинг ворислари ҳукмронлигини қабул қиладилар ва уларни биргаликда Рошидун халифалари деб аталади. Бошқа томондан, ўн икки имом, Ғадир-Хум воқеаси пайтида, Исломнинг марказий диний матни Қур’оннинг 5:67-ояти нозил қилинганидан кейин Али илгари Муҳаммад томонидан ўз меросхўри этиб тайинланган деб ҳисоблашган. Улар Муҳаммадга эргашган ҳукмдорларни ноқонуний деб билишади. Бунинг ўрнига, Муҳаммаднинг қонуний ворислари Али ва унинг насл-насабидан илоҳий томонидан тайинланган ўн бир имом эканлигига ишонишади. Ўн икки имом эътиқодига кўра, имомларнинг охиргиси Маҳдий ҳижрий 260-йилда (милодий 874) душманлар туфайли гайбга учради[1]. Маҳдийнинг келишини кўпчилик мусулмонлар кутмоқда, гарчи турли мазҳаблар у ҳақида турли қарашларга эга бўлса ҳам[2].

Тарихшунослик[edit | edit source]

Ислом тарихининг кўп қисми Аббосийлар халифалиги пайдо бўлгунга қадар оғзаки тарзда авлодларга етиб келган[3]. Кейинги мусулмон ёзувчиларнинг тарихий асарлари Муҳаммаднинг анъанавий таржимаи ҳоллари ва унга нисбат берилган иқтибослар — сира ва ҳадис адабиётларини ўз ичига олади, улар Муҳаммаднинг ҳаёти ҳақида қўшимча маълумот беради[4]. Бизгача етиб келган энг қадимги ёзма сира (Муҳаммаднинг таржимаи ҳоли) Ибн Ишоқнинг (ваф. 761 ёки 767) "Сират Расулуллоҳ" (Аллоҳнинг Расули ҳаёти) асаридир[5]. Асл асар йўқолган бўлса-да, унинг бир қисми Ибн Ҳишом (ваф. 833) ва Ат-Табарий (ваф. 923) тақризларида сақланиб қолган[6]. Кўпгина олимлар бу таржимаи ҳолларни қабул қилишади, гарчи уларнинг аниқлиги гумон бўлса ҳам[7]. Счачт ва Голдзиҳер томонидан олиб борилган тадқиқотлар олимларни ҳуқуқий ва тарихий анъаналарни фарқлашга олиб келди. Ваттнинг сўзларига кўра, ҳуқуқий анъаналар ихтиро қилиниши мумкин бўлса-да, тарихий материал ихтиро қилинганидан кўра, биринчи навбатда, „тенденсиал шаклланиш“га тобе бўлиши мумкин эди[8]. Замонавий Ғарб олимлари мумтоз ислом тарихига эҳтиёткорлик билан ёндашадилар ва аббосийлар тарихчиларининг ишларига сунний ислом уламоларига қараганда камроқ ишонишади.

Ҳадислар тўплами — бу Муҳаммаднинг урф-одатлари ёки сўзлари. Ҳадис илмининг ривожланиши ислом тарихининг дастлабки уч асридаги ҳал қилувчи элемент ҳисобланади[9]. Илк ғарб олимлари кейинги ривоят ва хабарларга ишонмай, уларни уйдирма деб билишган[10]. Cаэтани тарихий хабарларнинг Ибн Аббос ва Ойшага нисбат берилишини асосан уйдирма деб ҳисобланган ва Ибн Ишоқ каби илк тарихчилар иснодсиз келтирган ривоятларни афзал кўрган[11]. Маделунг „илк манбаларга“ киритилмаган барча нарсаларни беғараз рад этди, бунинг ўрнига кейинги ривоятларни тарих контекстида ва воқеалар ва рақамларга мувофиқлигини баҳолади[12].

Ҳозирги замон ягона манбаси Сулайм ибн Қайснинг (75—95-ҳижрий ёки 694—714-йилларда вафот этган) „Сулайм ибн Қайс китоби“ ("Китоб ас-Сақифа")дир. Ислом тақвимининг биринчи асрига оид бу ҳадислар ва тарихий хабарлар тўпламида ворислик билан боғлиқ воқеалар батафсил баён этилган[13]. Бироқ, тўпламнинг ишончлилиги бўйича шубҳалар мавжуд эди, баъзилар матн ҳақида энг қадимги эслатма фақат ХИ асрда пайдо бўлганлиги сабабли, бу кейинчалик яратилган деб ҳисоблашади[14].

Тарихий кўриниш[edit | edit source]

Сақифа[edit | edit source]

Ансорларнинг учрашуви[edit | edit source]

11/632-йилда Муҳаммад вафот этганидан сўнг, Сақифада ансорларнинг (Мадина мусулмонлари) йиғилиши бўлиб ўтди. Бану Саида қабиласидан[15], Муҳаммаднинг яқин қариндошлари уни дафн этишга ҳозирлик кўраётган эди[16]. Ансорий ҳикмат шундан иборатки, ансорлар у ерда муҳожирларни қасддан чиқариб ташлаган ҳолда мусулмонлар жамоасига янги раҳбар танлаш учун ўзаро қарор қабул қилиш учун йиғилишган[17]. Етакчи номзод[18] Муҳаммаднинг ҳамроҳи ва ансорларнинг кўпчилиги бўлган Бану Хазраж қабиласининг бошлиғи Саъд ибн Убода эди[17]. Уларнинг мақсадини Маделунг ва Жафри сўроқ қилди, улар эса ансорлар фақат ўзларининг шаҳарлари Мадина устидан назорат тиклашни хоҳлашларини таъкидлайдилар[17][16].

Сақифадаги зўравонлик[edit | edit source]

Учрашув ҳақида хабар топгач[16], Абу Бакр ва Умар Абу Убайда ҳамроҳлигида Сақифага отланишди[16]. Бу уч саҳоба Сақифа мажлисида муҳожирларнинг ягона аъзоси бўлиб, эҳтимол улар билан бирга баъзи қариндошлари ва хизматкорлари ҳам бўлган[17].

Абу Бакрнинг сўзлари[edit | edit source]

У ерга боргач, Абу Бакр ансорларни араблар Муҳаммаднинг қабиласидан ташқарида бўлган Қурайшнинг ҳукмронлигини тан олмайдилар, деб огоҳлантирди. Абу Бакрнинг таъкидлашича, муҳожирлар арабларнинг насл-насаби ва жойлашуви бўйича энг яхшиси бўлиб[16][16], Исломни илгари қабул қилган ва қариндошлик бўйича Муҳаммадга яқинроқ эди[17]. Шундан сўнг Абу Бакр ансорларни Муҳаммаднинг ўрнига Умар ёки Абу Убайдани танлашга таклиф қилгани хабар қилинган[16]. Унинг икки номзодида муваффақиятга эришиш имконияти йўқлиги сабабли, бу маневр Абу Бакрни ансорлар учун Умар ва Абу Убайдага мақбул алтернатив сифатида кўрсатди[17].

Сақифадаги зўравонлик[edit | edit source]

Кимдир Абу Бакрга қарши чиқиб, Қурайш ва ансорлар ўзларига алоҳида ҳоким танлашлари керак, деган таклиф билан чиқди[17][16], токи Умар Абу Бакрдан қўлини чўзишини сўраб, иккинчисига бай’ат қилишини сўрагунича қизғин тортишув бўлди[17]. Бу жараёнда Умар Саъдни бўйсундириш учун калтаклади, бу эса ансорларнинг катта қисми дастлаб Умарнинг йўл-йўриқларига эргашишдан бош тортганини кўрсатади. Акс ҳолда, Маделунгнинг фикрича, уларнинг бошлиқлари Саъдни уришнинг ҳожати йўқ эди[17].

Сақифада Абу Бакрга назрни тасвирловчи форсча миниатюра

Мустаҳкамлаш[edit | edit source]

Сақифа мажлиси тугагунига қадар Муҳаммад дафн этилган эди[19][20], Абу Бакр жанозадан четлатилган эди[21]. Абу Бакрнинг ҳокимияти дастлаб қалтис эди[17]. Умар Бану Аслам ва Бану Авс қабилаларининг ёрдами билан Мадиналиклардан бай'ат олдилар[17]. Хронологик тартибда Абу Бакр Усмон, Бану Умайяд, Саъд, Абдураҳмон ибн Авф, Бану Зуҳра, Зубайр ва ниҳоят Алининг ёрдамини олди[22].

Алининг қаршилиги[edit | edit source]

Бану Ҳошим ва Муҳаммаднинг баъзи саҳобалари Абу Бакрнинг тайинланганидан хабар топиб, норозилик сифатида Алининг уйига йиғилишди[23][17]. Улар орасида Муҳаммаднинг амакиси Аббос ва Зубайр ҳам бор эди[17]. Эҳтимол Ғадир-Хумда қилинган ишора туфайли улар Алини Муҳаммаднинг қонуний вориси деб ҳисобларди[24][25]. Абу Бакрнинг буйруғига кўра, Умар қуролли тўдани Алининг қароргоҳига олиб бориб, агар Али ва унинг тарафдорлари Абу Бакрга байъат бермасалар, уйга ўт қўйиш билан таҳдид қилдилар[16][24][26][27]. Кўп ўтмай воқеа зўравонлик билан авж олди[17][16], лекин Алининг рафиқаси Фотима уларга илтижо қилганидан сўнг, Алининг ваъда бермасада орқага чекиндилар[16]. Бу вақт оралиғида Маделунг, Али Абу Бакрнинг кўз ёшлари ва Муҳаммаднинг оиласини севиш ҳақидаги даъволарида иккиюзламачиликдан бошқа нарсани кўра олмаганини айтади[28].

Тез орада Абу Бакр Алига, шунингдек, Муҳаммаднинг қабиласи, Бану Ҳошимга, Алини қўллаб-қувватлашдан воз кечиш учун бойкот эълон қилди[17]. Бойкот муваффақиятли бўлди[17] ва дастлаб Алини қўллаб-қувватлаганлар аста-секин юз ўгириб, Абу Бакрга байъат бердилар[16]. Катта эҳтимол билан Али, отаси Муҳаммаддан олти ой ўтмай рафиқаси Фотима вафот этгунига қадар Абу Бакрга байъат қилмаган[29]. Шиа манбаларида ёш Фотиманинг ўлими (ва туғилиши) Абу Бакрнинг буйруғи билан Алини бўйсундириш учун унинг уйига қилинган ҳужум билан боғлиқ деб келтирилган[23][24][25][19]. Суннийлар бу даъволарни қатъиян рад этадилар[19]. Фотиманинг ўлими ва халқ томонидан қўллаб-қувватланмаганидан сўнг, Али янги пайдо бўлган Исломнинг бирлиги учун халифалик даъволаридан воз кечгани айтилади[17][16][18] Муҳаммаднинг ҳаётлигидан фарқли ўлароқ[30][31], Али Абу Бакр, Умар ва Усмон халифаликлари даврида жамоат ишларидан нафақага чиққан деб тахмин қилинади[32], бу дастлабки учта халифага нисбатан жимгина қоралаш сифатида талқин қилинган[30].

Танқид[edit | edit source]

Кейинроқ Умар Сақифа ишини танқид қилиб, „Абу Бакрнинг бай’ати фалта (яъни чўкинди ва ўйламаган битим) эди[17], лекин Аллоҳ унинг ёмонлигидан қайтарди“ дейди[16][17]. Бу муҳожирларнинг кўпчилигини, хусусан Муҳаммаднинг қариндошларини четлаб ўтишга ишора эди, уларнинг иштироки эса сақифадаги қонуний натижа учун муҳим эди[17]. Шубҳали қонунлар туфайли, Умар ҳам мусулмонларни Сақифадан ўрнак олишдан огоҳлантирган[31]. Замонавий муаллифлар томонидан сақифанинг қонунийлиги ҳақидаги ва шунга ўхшаш хавотирлар билдирилган[19][18][15][16]. Баъзилар Сақифа масаласини „орқадаги келишув“ ва исломгача бўлган қабилавий сиёсатнинг кучли таъсирида бўлган „тўнтариш“ сифатида яна танқид қилдилар[15][33][19][18][34][17]. „Умарнинг фикрича, Худо томонидан қайтарилган фалта ёмонлиги кейинчалик биринчи фитна шаклида пайдо бўлади“, — дейди Маделунг[17].

Рашидун халифалари[edit | edit source]

Халифалик
خِلافة
Асосий халифаликлар
Параллел халифаликлар
"Карбало жанги", Аббос ал-Мусавийнинг расми
Ҳусайн ҳаётининг сўнгги соатларини акс эттирувчи Ҳасан Роуҳоламин томонидан яратилган "Усмонлар қулаган"и тасвири.

Абу Бакр Аллоҳ элчисининг вориси деб аталадиган Расулуллоҳнинг халифалик унвонини олди[35]. Бу қисқартмадан халифа сўзи пайдо бўлган[36]. Абу Бакрнинг халифалик фаолияти икки йилдан сал кўпроқ давом этди[37]. Сақифадагилар томонидан халифа этиб тайинланган бўлса-да, Абу Бакр Қурайш оқсоқолларининг маслаҳатига қарши ҳолда Умарни ўз ўрнига валий қилиб тайинлади[38]. Абу Бакрнинг халифаликка кўтарилишида Умарнинг хизматлари катта бўлган[39].

644-йилда, ўлим тўшагида Умар олти кишидан иборат қўмитага ўзаро кейинги халифани танлашни топширди. Қўмита таркибига Али, Усмон ибн Аффон ва унинг қайниси Абдураҳмон ибн Авф кирдилар[40]. Кўпроқ овоз Усмоннинг куёви Абдураҳмонга тегишли бўлиб, бу қўмита таркиби ва конфигурациясида Алининг номзодини қўйиш учун кичик имконият қолдиргани айтилган[41].

Якуний баҳсда Абдураҳмон икки шарт билан Алига халифаликни таклиф қилди: биринчидан, у Қуръон ва Муҳаммад суннатига амал қилиши, иккинчидан, Абу Бакр ва Умардан ўрнак олиши керак. Айтилишича, Али биринчи шартни қабул қилган, лекин иккинчи шартни рад этган ва Қур’он ёки Суннатдан бирон бир мисол бўлмаса, фақат ўз ҳукмига таянишини қўшимча қилган[42]. Кейин Абдураҳмон худди шундай шартларни Усмонга ҳам тақдим этди ва Усмон уларни қабул қилди[43]. Абдураҳмон Алининг ўтган икки халифалар билан келишмовчиликларини яхши билган ва самимийлиги билан танилган Али иккинчи шартни муқаррар равишда рад қилган бўларди, деган фикр ҳам йўқ эмас эди[44].

Усмон ҳукмронлиги қариндошчиликда кенг тарқалган айбловлар билан ажралиб турди. Усмон ҳукмронлиги даврида Бану Умайяд исломгача бўлган таъсири ва қудратини тиклагани айтилади[45]. Усмон ўз қариндошларини, жумладан, амакиваччаси Муовияни исломий ҳудудларни бошқаришга тайинлади[46]. Глассенинг сўзларига кўра, Усмон 656-йилда, Бану Умавийлар деспотизмига қарши кучайиб бораётган низо муҳитида исёнчилар томонидан ўлдирилган[47].

Усмон ўлдирилганидан кўп ўтмай халифалик Алига таклиф қилинди, у дастлаб бу лавозимдан воз кечди[48]. Аслан Алининг дастлабки рад этишини Усмоннинг ўлдирилишининг жамиятга бўлган таъсири билан боғлайди, Дюрант эса „[Али] динни сиёсат ва садоқатни фитна сиқиб чиқарадиган драмадан қочди“, — деб ёзади[49]. Ҳеч қандай жиддий қаршилик бўлмаган ва ансорлар ва Ироқ делегациялари томонидан даъват қилинган ҳолда, Али Мадинадаги Пайғамбар масжидида биринчи бай’атларни қабул қилди[50]. Кўриниб турибдики, Али шахсан ҳеч кимни ваъда беришга мажбурламаган, аммо Мадинадаги Алининг тарафдорлари унинг рақибларига бироз босим ўтказган бўлиши мумкин. Жумладан, Саъд ибн Абу Ваққос, Абдуллоҳ ибн Умар ва Усома ибн Зайд Алининг ҳокимиятини тан олишдан бош тортдилар[51]. Муҳаммаднинг ҳамроҳлари бўлган Талҳа ва Зубайр олий мансабга интилишлари билан қасамларини кейинроқ бузган бўлсалар ҳам, халқ босими остида Алига бай’ат берганликларини даъво қилишган[52]. Маделунгнинг сўзларига кўра, Абу Бакрнинг сайланишига қараганда, бу ерда зўравонлик ҳақида камроқ далиллар келтирилган[53].

Али Усмон салтанатининг ички муаммоларини ўз зиммасига олди[54]. Али сайланганидан сўнг дарҳол Муҳаммаднинг беваси Ойша, Талҳа ва Зубайр бошчилигидаги қуролли қўзғолон бостирди. Шундан сўнг Усмон розияллоҳу анҳунинг Сурия ҳокими Муовия Алига уруш эълон қилди ва шундан сўнг узоқ ва ноаниқ фуқаролар уруши бошланди[55]. Дастлабки тўртта халифани суннийлар Рашидун (тўғри йўл-йўриқли) халифалар деб аташади, бироқ фақат Алигина ўн икки шиа томонидан тан олинган[56].

Кейинги воқеалар[edit | edit source]

Абу Бакрнинг халифалиги Қурайш қабиласи таркибида қолиши керак деган қарашлари кейинги авлодларда ҳам сақланиб қолган. Куперсонга кўра, халифаликнинг бу таърифи ўз хикматларига эга эди[57]. Биринчидан, у Қурайшдан бўлишига қарамай, Исломни қабул қилишдан олдин Муҳаммаднинг энг кучли душманларидан бири бўлган Умавийларнинг юксалишига ёрдам берди[58]. Уларнинг ҳокимият тепасига кўтарилиши муҳожирларни ҳам, ансорларни ҳам четга сурди ва халифаликни бир муассаса сифатида фақат дунёвий подшоҳлик даражасига туширди. Иккинчидан, Куперсоннинг фикрига кўра, Қурайшнинг Муҳаммад билан қариндошлиги ҳақида гап кетганда, халифаликка даъвогарлик қилган Алининг четлатилиши эди. Али охир-оқибат халифа бўлди, аммо Умавийларнинг юксалишини тўхтата олмади[59].

661-йилда Али ўлдирилгандан сўнг унинг тўнғич ўғли Ҳасан Куфада халифа этиб сайланди[60]. Шундан сўнг Муовия ўз қўшини билан Куфага йўл олди. Ҳасан ҳам Муовияга қарши жанг олиб борди, бироқ мувафаққияцизликка учради, бунинг асосан сабаби эса ҳарбий қўмондонлар ва қабила бошлиқларини Муовия томонига ваъдалар ва пул таклифлари билан ўтиб кетишди бўлди[61]. Муовияга бўлган ҳужумдан ва унинг ҳаётига қилинган муваффақияциз суиқасддан сўнг ярадор Ҳасан 661-йилда халифаликни Муовияга топширди[62]. Эътиборлиси, уларнинг келишувига кўра, Муовия Ҳасанни ўзига ўринбосар этиб тайинлагани айтилади[63]. Бироқ Ҳасан 669-йили қирқ олти ёшида Муовиядан олдин вафот этади[64]. У Муовиянинг фитнаси билан заҳарланган деб тахмин қилинади[65].

Муовия 680-йилда вафот этишидан олдин ислом нормаларини очиқдан-очиқ бузувчи фосиқ сифатида эсга олинадиган ўғли Язиднинг меросхўри қилиб қолдирди[66]. Жумладан, Муовия 676-йилда мусулмон элитасидан кенгаш (шўро) чақириб, хушомад, пора ва таҳдидлар орқали уларнинг қўллаб-қувватлашига эришди[67]. Шуниси эътиборга лойиқки, Муовия Ҳасаннинг укаси Ҳусайндан бай’ат олишга муваффақ бўлмади ва Ҳусайн Муовия вафотидан кейин Язиднинг ошкора қоралади. 680-йилда Язиднинг қўшинлари Карбалода Ҳусайннинг оиласини ва унинг кичик тарафдор гуруҳиларини қуршаб олиб, бир неча кун сувга кириш имкониятини тўхтатишди ва уларни ўлдиришди[68]. Аёллар ва болалар асир олиниб, Куфага, сўнгра Дамашққа йўл олдилар, уларнинг баъзилари ёмон муносабатдан ҳалок бўлганлиги айтилади[69]. Ҳусайн ва унинг тарафдорларининг фожиали ўлими сунний ва шиа ўртасидаги келишмовчиликни якунлаган Иккинчи Фитнани белгилаб берди. Иккинчиси Фитна Ҳусайнни учинчи имом деб билади[70].

Кейинчалик Умавийлар даврида ворислик оила ичидаги самарали меросхўрликка айланди[71].

Қур’онда[edit | edit source]

Ўтган пайғамбарлар[edit | edit source]

Қур’он Исломнинг марказий диний матни сифатида Муҳаммаднинг ворисини аниқ белгиламайди[17]. Ўтган пайғамбарлардан кейин уларнинг авлодлари Қур’онда уларнинг маънавий ва моддий меросхўрлари бўлишади. Муқаддас Китобда ўтган пайғамбарлар ўзларининг яқин қариндошларига подшоҳлик, ҳукмронлик, донолик, имомлик ва ҳоказоларни сўраб ибодат қилганликлари (ва уларга берилганлиги) тасвирланган[17][16]. Маделунг Нуҳдан Исогача, исроиллик пайғамбарларнинг ҳаммаси бир оиланинг авлодлари бўлганлигини қайд этган[17]. Хусусан, 27:16 ва 21:78 оятларида Сулаймон Довуддан, 19:5-6 оятларида эса Яҳё Закариёдан шоҳликни ҳам, пайғамбарлик ҳикматини ҳам мерос бўлиб қолгани келтирилган[17].

Иброҳим[edit | edit source]

2:124-оятда айирбошлаш киради, Аллоҳ Иброҳимга: "Эсланг, Иброимни бир неча сўзлар билан Робби имтиҳон қилганида, уларни мукаммал адо этди. Шунда (Аллоҳ): „Албатта, Мен сени одамларга имом (пешво) қиламан“, — деди. (Иброҳим) „Зурриётимдан ҳамми?“ — деб сўради. Аллоҳ айтди: „Менинг аҳдим золимларга тегишли эмас“[17]. Бу оятдаги Худонинг аъзоси шу тариқа Иброҳимнинг одил авлодларига ҳам тааллуқлидир[17][16]. 29:27-оятнинг бошқа ўринларида Аллоҳ Иброҳимни улуғлайди, „Биз унга Ис’ҳоқни ва Яъқубни ҳадя этдик ва нубувват ҳамда китобни унинг зурриёти қилдик“[17].

Манбалар[edit | edit source]

  1. ↑ Момен (1985)
  2. ↑ Момен (1985)
  3. ↑ Вансина (1985)
  4. ↑ Реэвес (2003)
  5. ↑ Робинсон (2003)
  6. ↑ Доннер (1998)
  7. ↑ Нигосиан (2004)
  8. ↑ Wатт (1953)
  9. ↑ Cрагг (2008)
  10. ↑ Маделунг (1997)
  11. ↑ Cаэтани (1907)
  12. ↑ Маделунг (1997)
  13. ↑ Сачедина (1981). Ландолт & Лаwсон (2005, с. 59). Модарресси (2003). Дакаке (2007, с. 270)
  14. ↑ Кҳетиа (2013)
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Wалкер 2014.
  16. ↑ 16,00 16,01 16,02 16,03 16,04 16,05 16,06 16,07 16,08 16,09 16,10 16,11 16,12 16,13 16,14 16,15 16,16 Жафри 1979.
  17. ↑ 17,00 17,01 17,02 17,03 17,04 17,05 17,06 17,07 17,08 17,09 17,10 17,11 17,12 17,13 17,14 17,15 17,16 17,17 17,18 17,19 17,20 17,21 17,22 17,23 17,24 17,25 17,26 17,27 17,28 Маделунг 1997.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Момен 1985.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 Аббас 2021.
  20. ↑ Ҳазлетон 2009.
  21. ↑ МcҲуго 2018.
  22. ↑ Леcомте 2022.
  23. ↑ 23,0 23,1 Кҳетиа 2013.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Буэҳлер 2014.
  25. ↑ 25,0 25,1 Феделе 2018.
  26. ↑ Қутбуддин 2006.
  27. ↑ Cортесе & Cалдерини 2006.
  28. ↑ Маделунг (1997, п. 53)
  29. ↑ Соуфи 1997.
  30. ↑ 30,0 30,1 Антҳонй 2013.
  31. ↑ 31,0 31,1 Мавани 2013.
  32. ↑ Наср & Афсаруддин 2021.
  33. ↑ Гросс 2012.
  34. ↑ Cооперсон 2000.
  35. ↑ Сеарcй (2011)
  36. ↑ Бадиэ (2017). Cорриган эт ал. (2016)
  37. ↑ Жафри (1979)
  38. ↑ Маделунг (1997). Глассé (2001). Жафри (1979). Аббас (2021)
  39. ↑ Маделунг (1997)
  40. ↑ Жафри (1979)
  41. ↑ Жафри (1979). Момен (1985). Маделунг (1997)
  42. ↑ Жафри (1979). Глассé (2001)
  43. ↑ Жафри (1979). Рогерсон (2006)
  44. ↑ Момен (1985). Аббас (2021). Рогерсон (2006)
  45. ↑ Маделунг (1997). Момен (1985)
  46. ↑ Глассé (2003). Момен (1985)
  47. ↑ Глассé (2003). Аббас (2021)
  48. ↑ Маделунг (1997, сс. 142, 143). Поонаwала (2011). Момен (1985). Глеаве (2021)
  49. ↑ Аслан (2011, сс. 132). Дурант (1950)
  50. ↑ Маделунг (1997, сс. 141–143). Доннер (2010, сс. 157, 158). Глеаве (2021). Жафри (1979). Ҳазлетон (2009)
  51. ↑ Маделунг (1997, сс. 144, 145). Аббас (2021, сс. 130, 132)
  52. ↑ Маделунг (1997, сс. 141, 144, 145). Момен (1985). Жафри (1979, сс. 63). Аббас (2021, сс. 130, 132)
  53. ↑ Маделунг (1997, сс. 144)
  54. ↑ Момен (1985). Ҳазлетон (2009)
  55. ↑ Глассé (2003)
  56. ↑ Ҳоффман (2012)
  57. ↑ Cооперсон (2000, с. 6)
  58. ↑ Cооперсон (2000, с. 6). Момен (1985, с. 21)
  59. ↑ Cооперсон (2000, с. 6). Жафри (1979). Ҳазлетон (2009, с. 62). Аббас (2021, с. 92). Маделунг (1997)
  60. ↑ Маделунг (1997, с. 311). Глассé (2003, с. 423)
  61. ↑ Маделунг (1997). Момен (1985, с. 27)
  62. ↑ Маделунг (1997)
  63. ↑ Момен (1985, с. 27). Ҳаидер (2022)
  64. ↑ Момен (1985, с. 28)
  65. ↑ Момен (1985, с. 28). Маделунг (1997, с. 331). Ҳазлетон (2009, с. 237). Аббас (2021, с. 164)
  66. ↑ Момен (1985, с. 28). Ҳаwтинг (2022). Ҳазлетон (2009, с. 236). Рогерсон (2010, с. 356). Аббас (2021, с. 167)
  67. ↑ Wеллҳаусен (1927). Леwис (2002, с. 67)
  68. ↑ Момен (1985, с. 30). Ҳаидер (2022). Рогерсон (2010, с. 358). Ҳазлетон (2009, с. 263)
  69. ↑ Момен (1985, с. 30). Аббас (2021, с. 170). Ҳазлетон (2009, с. 272)
  70. ↑ Бадиэ (2017, с. 4). Глассé (2003, с. 423)
  71. ↑ Миддлетон (2015)

Қўшимча ўқиш[edit | edit source]

Академик китоблар[edit | edit source]

  • Ашраф, Шаҳид (2004), Ҳолй Пропҳет анд Cомпанионс (15 Вол Сет), Анмол Публиcатионс Пвт. Лтд, ИСБН 978-81-261-1940-0, қаралди: 3 Жануарй 2013
  • Ҳолт, П. М.; Леwис, Бернард (1977), Cамбридге Ҳисторй оф Ислам, И-жилд, Cамбридге Университй Пресс, ИСБН 0-521-29136-4
  • Лапидус, Ира (2002), А Ҳисторй оф Исламиc Соcиэтиэс (2нд-нашр), Cамбридге Университй Пресс, ИСБН 978-0-521-77933-3
  • Табатабаэ, Саййид Моҳаммад Ҳосайн (1979), Ши'ите Ислам, Наср, Ҳоссеин томонидан таржима қилинган, Стате Университй оф Неw Ёрк Пресс, ИСБН 0-87395-272-3

Сунний китоблар[edit | edit source]

Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Muhammadning_vorislari&oldid=4317287"