"සැම්බියාවේ ඉතිහාසය" හි සංශෝධන අතර වෙනස්කම්
| 36 පේළිය: | 36 පේළිය: | ||
the western route of the Bantu migration through the Congo Basin. These Bantu people spent the majority of their |
the western route of the Bantu migration through the Congo Basin. These Bantu people spent the majority of their |
||
existence in what is today the Democratic Republic of Congo and are ancestors of the majority of modern Zambians. |
|||
10:30, 13 මැයි 2024 තෙක් සංශෝධනය
ප්‍රාග් ඓතිහාසික යුගය
සැම්බේසි නිම්නයේ සහ කලම්බෝ ඇල්ලේ පුරාවිද්‍යාත්මක කැණීම් කටයුතු මානව සංස්කෘතීන්ගේ අනුප්‍රාප්තිකයක් පෙන්නුම් කරයි. කැළම්බෝ ඇල්ල අසල ඇති පුරාණ කඳවුරු මෙවලම් මීට වසර 36,000 කට පෙර රේඩියෝ කාබන් කාල නිර්ණය කර ඇත.
වසර 300,000 සහ 125,000 අතර කාලයට අයත් බ්‍රෝකන් හිල් මෑන් (කබ්වේ මිනිසා ලෙසද හැඳින්වේ) ෆොසිල හිස් කබල තවදුරටත් පෙන්නුම් කරන්නේ මෙම ප්‍රදේශය මුල් මානවයන් වාසය කළ බවයි.[1] කැබ්වේ දිස්ත්‍රික්කයේ සැම්බියාවේ බ්‍රෝකන් හිල් මෑන් සොයා ගන්නා ලදී.
කොයිසන් සහ බට්වා
ක්‍රිව 300 පමණ වන තෙක් නූතන සැම්බියාවේ කොයිසාන් සහ බට්වා ජනයා වාසය කළ අතර, බන්ටු සංක්‍රමණය වන විට එම ප්‍රදේශ ජනාවාස කිරීමට පටන් ගත්හ.[2] කොයිසාන් ජනතාව නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ ආරම්භ වූ අතර වසර 150,000 කට පමණ පෙර දකුණු දෙසට පැතිර ගිය බව විශ්වාස කෙරේ. ට්වා ජනතාව කණ්ඩායම් දෙකකට බෙදා ඇත: කෆ්වේ ට්වා කෆුවේ මහල් නිවාස අවට ජීවත් වූ අතර ලුකාංග ට්වා ලුකාංග වගුරු බිම අවට ජීවත් විය.[3] ම්වෙල පාෂාණ සිතුවම්, මුම්බ්වා ගුහා සහ නාචකිෆු ගුහාව වැනි සැම්බියාවේ පැරණි පාෂාණ කලාවේ බොහෝ උදාහරණ මෙම මුල් දඩයම්කරුවන්ට ආරෝපණය කර ඇත.[4] කොයිසාන් සහ විශේෂයෙන්ම ට්වා ගොවිතැන් කරන බන්ටු ජනයා සමඟ අනුග්‍රාහක-සේවාදායක සබඳතාවක් ගොඩනඟා ගත්හ. මධ්‍යම සහ දකුණු අප්‍රිකාව හරහා නමුත් අවසානයේ බන්ටු කණ්ඩායම් විසින් අවතැන් වී හෝ අවශෝෂණය කරන ලදී.
බන්ටු (අබන්ටු)
බන්ටු ජනතාව හෝ අබන්ටු (අර්ථයේ මිනිසුන්) යනු නැගෙනහිර, දකුණු සහ මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ බහුතර ජනතාවගෙන් සමන්විත අතිවිශාල සහ විවිධ ජනවාර්ගික කණ්ඩායමකි. මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ, දකුණු අප්‍රිකාවේ සහ අප්‍රිකානු මහා විල්වල සන්ධිස්ථානයක සැම්බියාවේ පිහිටීම නිසා, නූතන සැම්බියානුවන් සමන්විත වූ ජනතාවගේ ඉතිහාසය මෙම ප්‍රදේශ තුනෙහි ඉතිහාසයකි.
මෙම ප්‍රදේශ තුනෙහි බොහෝ ඓතිහාසික සිදුවීම් එකවර සිදු වූ අතර, ඒ අනුව බොහෝ අප්‍රිකානු ජාතීන්ගේ ඉතිහාසය මෙන්ම සැම්බියාවේ ඉතිහාසයද පරිපූර්ණ ලෙස කාලානුක්‍රමිකව ඉදිරිපත් කළ නොහැක. නූතන සැම්බියාවේ ජනයාගේ මුල් ඉතිහාසය වාචික වාර්තා, පුරාවිද්‍යාව සහ ලිඛිත වාර්තා, වැඩි වශයෙන් අප්‍රිකානු නොවන අයගෙන් උපුටා ගන්නා ලදී.[5]
බන්ටු සම්භවය
බන්ටු ජනයා මුලින් ජීවත් වූයේ අද කැමරූන් සහ නයිජීරියාව අවට බටහිර සහ මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ ය.[6] වසර 5000 කට පමණ පෙර ඔවුන් මහාද්වීපයේ බොහෝ ප්‍රදේශවලට සහස්‍ර ගණනාවක් පුරා ව්‍යාප්ත වීමට පටන් ගත්හ. මෙම සිදුවීම බන්ටු ව්‍යාප්තිය ලෙස හැඳින්වේ;[7] එය ඉතිහාසයේ විශාලතම මානව සංක්‍රමණයන්ගෙන් එකකි. අප්‍රිකාවේ විශාල ප්‍රදේශවලට යකඩ වැඩ කිරීමේ තාක්ෂණය ගෙන ආ ප්‍රථමයා බන්ටු යැයි විශ්වාස කෙරේ. බන්ටු ප්‍රසාරණය මූලික වශයෙන් මාර්ග දෙකක් හරහා සිදු විය: බටහිර එකක් කොංගෝ ද්‍රෝණිය හරහා සහ නැගෙනහිරින් අප්‍රිකානු මහා විල් හරහාය.[8]
පළමු බන්ටු ජනාවාස
සැම්බියාවට පැමිණි පළමු බන්ටු ජනයා අප්‍රිකානු මහා විල් හරහා නැගෙනහිර මාර්ගය හරහා පැමිණියහ. ඔවුන් ක්‍රිස්තු වර්ෂ පළමු සහස්‍රයේ පමණ පැමිණි අතර, ඔවුන් අතර ටොංගා ජනතාව (බා-ටොංගා, "බා-" යන අර්ථය "පිරිමි" ලෙසද හැඳින්වේ) සහ සිම්බාබ්වේ අසල දකුණු සැම්බියාව අවට පදිංචි වූ බා-ඉලා සහ නම්වංග සහ අනෙකුත් ආශ්‍රිත කණ්ඩායම් ද විය. බා-ටොංගා වාචික වාර්තා පෙන්නුම් කරන්නේ ඔවුන් "විශාල මුහුද" අසල නැගෙනහිරින් පැමිණි බවයි.
පසුව ඔවුන් නැගෙනහිර සැම්බියාව සහ මලාවි අවට පදිංචි වූ බා-තුඹුක විසින් එකතු කරන ලදී.
මෙම පළමු බන්ටු ජනතාව විශාල ගම්මානවල ජීවත් වූහ. ඔවුන්ට ප්‍රධානියෙකු හෝ ප්‍රධානියෙකු යටතේ සංවිධානාත්මක ඒකකයක් නොතිබූ අතර ප්‍රජාවක් ලෙස වැඩ කළ අතර ඔවුන්ගේ භෝග සඳහා කෙත්වතු සකස් කිරීමේදී එකිනෙකාට උදව් කළහ. භෝග වගා කිරීමේ ක්‍රමයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස පස අවසන් වූ බැවින් ගම්මාන නිතර එහා මෙහා ගියේය. ජනතාව විශාල ගව පට්ටි ද ඇති කර ගත් අතර, එය ඔවුන්ගේ සමාජයේ වැදගත් කොටසක් විය.[9]
සැම්බියාවේ පළමු බන්ටු ප්‍රජාවන් ඉතා ස්වයංපෝෂිත විය. දකුණු සැම්බියාවේ පදිංචි වූ මුල් යුරෝපීය මිෂනාරිවරු මෙම බන්ටු සමාජවල ස්වාධීනත්වය සටහන් කළහ. මෙම මිෂනාරිවරුන්ගෙන් එක් අයෙක් මෙසේ සඳහන් කළේය: "යුද්ධය, දඩයම් කිරීම සහ ගෘහස්ත අරමුණු සඳහා ආයුධ අවශ්‍ය නම්, [ටොංගා] මිනිසා කඳුකරයට ගොස් යකඩ යපස් සොයා ගන්නා තෙක් හාරයි. ඔහු එය උණු කර ලබා ගන්නා යකඩවලින් සාදනු ලැබේ. ඔහු දර පුළුස්සා අඟුරු සාදා ගන්නේ සතුන්ගේ හම්වලින් වන අතර පයිප්ප මැටි උළු වන අතර අමුණ සහ මිටි ද ඔහු ලබා ගත් යකඩ කැබලි වේ. ඔහු සාමාන්‍ය කම්මල්කරුවෙකුගේ සියලුම වැඩ අච්චු, පෑස්සුම්, හැඩතල සහ ඉටු කරයි."[10]
මෙම මුල් බන්ටු පදිංචිකරුවන් දකුණු සැම්බියාවේ ඉංගොඹේ ඉලේදේ අඩවියේ වෙළඳාමට ද සහභාගී විය (එය චි-ටොංගා හි නිදා සිටින ගවයා ලෙස පරිවර්තනය කර ඇත. මෙම වෙළඳ ස්ථානයේදී ඔවුන්ට මහා සිම්බාබ්වේ සිට කලංග/ශෝනා වෙළඳුන් සහ නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ස්වහීලී වෙරළ තීරයේ ස්වහීලී වෙළඳුන් හමු විය. ඉංගොඹේ ඉලේදේ යනු මහා සිම්බාබ්වේ පාලකයන් සඳහා වඩාත් වැදගත් වෙළඳ ස්ථානවලින් එකක් වූ අතර අනෙක් ඒවා සෝෆාලා වැනි ස්වහීලී වරාය නගර විය.
ඉංගොඹේ ඉලේඩේ වෙළඳාම් කරන ලද භාණ්ඩ අතර රෙදි, පබළු, රත්‍රන් සහ වළලු ඇතුළත් විය. මෙම අයිතමවලින් සමහරක් අද දකුණු කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය සහ කිල්වා කිසිවානි යන ප්‍රදේශවලින් පැමිණි අතර අනෙක් ඒවා ඉන්දියාව, චීනය සහ අරාබි ලෝකය වැනි ඈත ප්‍රදේශවලින් පැමිණ ඇත.[11] අප්‍රිකානු වෙළෙන්දන්ට පසුව 16 වැනි සියවසේදී පෘතුගීසීන් එකතු විය.[12]
ඛාමි සහ මුතාපා වැනි අනෙකුත් කලංග/ශෝන රාජධානි වලින් වැඩිවන වෙළඳ තරඟය හේතුවෙන් මහා සිම්බාබ්වේ පරිහානිය ඉන්ගොම්බේ ඉලෙදේගේ අවසානය සනිටුහන් කළේය.
දෙවන බන්ටු ජනාවාස
The second mass settlement of Bantu people into Zambia was of people groups that are believed to have taken
the western route of the Bantu migration through the Congo Basin. These Bantu people spent the majority of their
Kongo Kingdom through BaKongo ruler Mwene Kongo VIII Mvemba, this is not well documented.
බන්ටු ජනයා සැම්බියාවට දෙවන මහා ජනාවාස වූයේ කොන්ගෝ ද්‍රෝණිය හරහා බන්ටු සංක්‍රමණයේ බටහිර මාර්ගය ගත් බවට විශ්වාස කෙරෙන ජන කණ්ඩායම් ය. මෙම බන්ටු ජනයා අද කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය ලෙස හඳුන්වන ප්‍රදේශයේ ඔවුන්ගේ පැවැත්මෙන් වැඩි කොටසක් ගත කළ අතර නූතන සැම්බියානුවන්ගෙන් බහුතරයකගේ මුතුන් මිත්තන් වේ.[13]
බැකොන්ගෝ පාලක මුවේන් කොන්ගෝ VIII ම්වෙම්බා හරහා බෙම්බා ජනතාව හෝ අබාබෙම්බා කොංගෝ රාජධානියට ශක්තිමත් පුරාණ සම්බන්ධයක් ඇති බවට යම් සාක්ෂි ඇතත්, මෙය හොඳින් ලේඛනගත කර නොමැත.
ලුබා-ලුන්ඩා ජනපද
The Bemba, along with other related groups like the Lamba, Bisa, Senga, Kaonde, Swaka, Nkoya and Soli, formed integral parts of the Luba Kingdom in Upemba part of the Democratic Republic of Congo and have a strong relation to the BaLuba people. The area which the Luba Kingdom occupied has been inhabited by early farmers and iron workers since the 300s C.E.
Over time these communities learned to use nets and harpoons, make dugout canoes, clear canals through
copper and iron items and salt for goods from other parts of Africa, like the Swahili coast and, later on, the Portuguese. From these communities arose the Luba Kingdom in the 14th century.
The Luba Kingdom was a large kingdom with a centralised government and smaller independent chiefdoms. It had large trading networks that linked the forests in the Congo Basin and the mineral-rich plateaus of what is today Copperbelt Province and stretched from the Atlantic coast to the Indian Ocean coast. The arts were also held in high esteem in the kingdom, and artisans were held in high regard.
Literature was well developed in the Luba Kingdom. One renowned Luba genesis story that articulated the distinction between two types of Luba emperors goes as follows:
බෙම්බා, ලම්බා, බිසා, සෙන්ගා, කාඕන්ඩේ, ස්වාකා, න්කෝයා සහ සෝලි වැනි අනෙකුත් ආශ්‍රිත කණ්ඩායම් සමඟින් කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයේ උපෙම්බා ප්‍රදේශයේ ලුබා රාජධානියේ අත්‍යවශ්‍ය කොටස් පිහිටුවා ගත් අතර බලලුබා ජනතාව සමඟ ශක්තිමත් සබඳතාවක් ඇත. ලුබා රාජධානිය අත්පත් කරගත් ප්‍රදේශය 300 ගණන්වල සිට මුල් ගොවීන් සහ යකඩ කම්කරුවන් විසින් වාසය කර ඇත.
කාලයාගේ ඇවෑමෙන් මෙම ප්‍රජාවන් දැල් සහ වීණා භාවිතා කිරීමටත්, කැනෝ කැනෝ සෑදීමටත්, වගුරු බිම් හරහා ඇළ මාර්ග පිරිසිදු කිරීමටත්, මීටර 2.5 (අඩි 8 අඟල් 2) තරම් උස වේලි සෑදීමටත් ඉගෙන ගත්හ. එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන්, ඔවුන් ස්වහීලී වෙරළ තීරය සහ පසුව පෘතුගීසීන් වැනි අප්‍රිකාවේ අනෙකුත් ප්‍රදේශවලින් මාළු, තඹ සහ යකඩ ද්‍රව්‍ය සහ භාණ්ඩ සඳහා ලුණු වෙළඳාම් කරන විවිධ ආර්ථිකයක් වර්ධනය විය. මෙම ප්‍රජාවන්ගෙන් 14 වන සියවසේදී ලුබා රාජධානිය බිහි විය.[14]
ලුබා රාජධානිය මධ්‍යගත රජයක් සහ කුඩා ස්වාධීන ප්‍රධානීන් සහිත විශාල රාජධානියක් විය. එය කොංගෝ ද්‍රෝණියේ වනාන්තර සහ අද කොපර්බෙල්ට් පළාතේ ඛනිජ වලින් පොහොසත් සානුව සම්බන්ධ කරන විශාල වෙළඳ ජාලයන් ඇති අතර අත්ලාන්තික් වෙරළේ සිට ඉන්දියානු සාගර වෙරළ දක්වා විහිදී ගියේය. රාජධානිය තුළ කලාවන්ට ද ඉහළ ගෞරවයක් හිමි වූ අතර, ශිල්පීන්ට ඉහළ ගෞරවයක් හිමි විය.[14]
ලුබා රාජධානියේ සාහිත්‍යය හොඳින් වර්ධනය විය. ලුබා අධිරාජ්‍යයන් වර්ග දෙකක් අතර වෙනස ප්‍රකාශ කළ එක් සුප්‍රසිද්ධ ලුබා උත්පත්ති කථාවක් පහත පරිදි වේ:
න්කොන්ගෝලෝ ම්වම්බා, රතු රජු සහ ජනප්‍රවාදගත කළු පැහැති කුමාරයෙකු වන ඉලුංග ම්බිඩි කිළුවේ. න්කොන්ගෝලෝ ම්වම්බා යනු බීමත් සහ කුරිරු ඒකාධිපතියා, ඉලුංග ම්බිඩි කිළුවේ පිරිපහදු සහ මෘදු කුමාරයා ය. රතු න්කොන්ගෝලෝ යනු ආචාර විරහිත මිනිසෙකි, ප්‍රසිද්ධියේ කන, මත් වී, තමාව පාලනය කර ගත නොහැකි මිනිසෙකි, නමුත් ඉලුංග ඹදි කිලුවේ හොඳ පුරුදු වලට උමතු වූ වෙන් වූ මිනිසෙකි; ඔහු ප්‍රසිද්ධියේ ආහාර නොගනී, ඔහුගේ භාෂාව සහ හැසිරීම පාලනය කරයි, සාමාන්‍ය මිනිසුන්ගේ දුෂ්ටකම් සහ ක්‍රම විවෙන්ඩි වලින් ඈත් වේ. න්කොන්ගෝලෝ ම්වම්බා යනු කුරිරු පාලනයේ ප්‍රතිමූර්තිය සංකේතවත් කරන අතර, ම්බිඩි කිළුවේ අගය කළ සැලකිලිමත් සහ දයානුකම්පිත ඥාතියෙකු ලෙස පවතී.[15]
In the same region of Southern Congo the Lunda people were made into a satellite of the Luba empire and adopted forms of Luba culture and governance, thus becoming the Lunda Empire to the south. According to Lunda genesis myths, a Luba hunter named Chibinda Ilunga, son of Ilunga Mbidi Kiluwe, introduced the Luba model of statecraft to the Lunda sometime around 1600 when he married a local Lunda princess named Lueji and was granted control of her kingdom. Most rulers who claimed descent from Luba ancestors were integrated into the Luba empire. The Lunda kings, however, remained separate and actively expanded their political and economic dominance over the region.
The Lunda, like its parent state Luba, also traded with both coasts, the Atlantic and Indian Oceans. While ruler Mwaant Yaav Naweej had established trade routes to the Atlantic coast and initiated direct contact with European traders eager for slaves and forest products and controlling the regional Copper trade, and settlements around Lake Mweru regulated commerce with the East African coast.
The Luba-Lunda states eventually declined as a result of both Atlantic slave trade in the west and Indian Ocean slave trade in the east and wars with breakaway factions of the kingdoms. The Chokwe, a group that is closely related to the Luvale and formed a Lunda satellite state, initially suffered from the European demand for slaves, but once they broke away from the Lunda state, they themselves became notorious slave traders, exporting slaves to both coasts.
The Chokwe eventually were defeated by the other ethnic groups and the Portuguese. This instability caused the collapse of the Luba-Lunda states and a dispersal of people into various parts of Zambia from the Democratic Republic of the Congo. The majority of Zambians trace their ancestry to the Luba-Lunda and surrounding Central African states.
දකුණු කොංගෝවේ එම ප්‍රදේශයේම ලුන්ඩා ජනතාව ලුබා අධිරාජ්‍යයේ චන්ද්‍රිකාවක් බවට පත් කරන ලද අතර ලුබා සංස්කෘතියේ සහ පාලන ක්‍රම අනුගමනය කරමින් දකුණට ලුන්ඩා අධිරාජ්‍යය බවට පත් විය. ලුන්ඩා උත්පත්ති මිථ්‍යාවන්ට අනුව, ඉලුංග ම්බිඩි කිලුවේගේ පුත් චිබින්ද ඉලුංග නම් ලුබා දඩයක්කාරයා 1600 දී පමණ ලුන්ඩා වෙත රාජ්‍ය යානා ආකෘතිය හඳුන්වා දුන්නේ ඔහු ලුයිජි නම් ප්‍රාදේශීය ලුන්ඩා කුමරිය සමඟ විවාහ වී ඇගේ රාජධානියේ පාලනය ලබා ගත් අවස්ථාවේදීය. ලුබා මුතුන් මිත්තන්ගෙන් පැවත එන බව කියන බොහෝ පාලකයන් ලුබා අධිරාජ්‍යයට ඒකාබද්ධ විය. කෙසේ වෙතත්, ලුන්ඩා රජුන් වෙන්ව සිටි අතර කලාපය පුරා ඔවුන්ගේ දේශපාලන හා ආර්ථික ආධිපත්‍යය ක්‍රියාකාරීව ව්‍යාප්ත කළහ.[14]
ලුන්ඩා, එහි මව් රාජ්‍ය ලුබා මෙන්, අත්ලාන්තික් සහ ඉන්දියන් සාගර යන වෙරළ දෙකම සමඟ වෙළඳාම් කළේය. පාලක ම්වාන්ත් යාව් නවීජ් අත්ලාන්තික් වෙරළ තීරයට වෙළඳ මාර්ග ස්ථාපිත කර ඇති අතර වහලුන් සහ වන නිෂ්පාදන සඳහා උනන්දුවක් දක්වන යුරෝපීය වෙළඳුන් සමඟ සෘජු සම්බන්ධතා ආරම්භ කර කලාපීය තඹ වෙළඳාම පාලනය කළ අතර මුවේරු විල අවට ජනාවාස නැගෙනහිර අප්‍රිකානු වෙරළ තීරය සමඟ වාණිජ්‍යය නියාමනය කළේය.[14]
බටහිරින් අත්ලාන්තික් වහල් වෙළඳාම සහ නැගෙනහිරින් ඉන්දියන් සාගරයේ වහල් වෙළඳාම සහ රාජධානිවල බිඳී ගිය කන්ඩායම් සමඟ ඇති වූ යුද්ධ යන දෙකෙහිම ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ලුබා-ලුන්ඩා රාජ්‍යයන් අවසානයේ ප්‍රතික්ෂේප විය. ලුවාලේට සමීපව සම්බන්ධ වී ලුන්ඩා චන්ද්‍රිකා රාජ්‍යයක් පිහිටුවා ගත් කණ්ඩායමක් වන චොක්වේ, මුලින් වහලුන් සඳහා වූ යුරෝපීය ඉල්ලුමෙන් පීඩා වින්ද නමුත්, ඔවුන් ලුන්ඩා රාජ්‍යයෙන් වෙන් වූ පසු, ඔවුන්ම වෙරළ දෙකටම වහලුන් අපනයනය කරමින් කුප්‍රකට වහල් වෙළෙන්දන් බවට පත්විය. .
අවසානයේදී චොක්වේ අනෙකුත් ජනවර්ග සහ පෘතුගීසීන් විසින් පරාජය කරන ලදී.[16] මෙම අස්ථාවරත්වය ලුබා-ලුන්ඩා ප්‍රාන්තවල බිඳවැටීමට හේතු වූ අතර කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයෙන් සැම්බියාවේ විවිධ ප්‍රදේශවලට මිනිසුන් විසිරී ගියේය. සැම්බියානුවන්ගෙන් බහුතරයක් ඔවුන්ගේ පරම්පරාව ලුබා-ලුන්ඩා සහ අවට මධ්‍යම අප්‍රිකානු ප්‍රාන්ත වෙත යොමු කරයි.[17]
මරාවි සම්මේලනය
1200 ගණන් වලදී, ලුබා-ලුන්ඩා ප්‍රාන්ත පිහිටුවීමට පෙර, බන්ටු මිනිසුන් පිරිසක් කොංගෝ ද්‍රෝණියේ සිට මුවේරු විල දක්වා සංක්‍රමණය වීමට පටන් ගත් අතර අවසානයේ මලාවි විල අවට පදිංචි විය. මෙම සංක්‍රමණිකයන් කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයේ උපේම්බා ප්‍රදේශය අවට පදිංචිකරුවන්ගෙන් කෙනෙක් බවට විශ්වාස කෙරේ. 1400 ගණන් වන විට මෙම සංක්‍රමණික කණ්ඩායම් සාමූහිකව මරාවි ලෙස හැඳින්වූ අතර, ඔවුන් අතර වඩාත් ප්‍රමුඛ වූයේ තුඹුක වැනි වෙනත් බන්ටු කණ්ඩායම් උකහා ගැනීමට පටන් ගත් චේවා ජනතාව (අචේවා) ය.[18]
1480 දී මරාවි අධිරාජ්‍යය ප්‍රධාන වංශවලින් එකක් වන ෆිරි වංශයේ කලොන්ගා (මාරවිගේ පරම ප්‍රධානියා) විසින් ආරම්භ කරන ලදී, අනෙක් ඒවා බණ්ඩා, මවාලේ සහ න්කොමා ය. මරාවි අධිරාජ්‍යය ඉන්දියන් සාගරයේ සිට අද මොසැම්බික් ලෙස හඳුන්වන ප්‍රදේශය හරහා සැම්බියාව සහ මලාවිහි විශාල ප්‍රදේශ දක්වා විහිදී ගියේය. මරාවිගේ දේශපාලන සංවිධානය ලුබාගේ සංවිධානයට සමාන වූ අතර එහි ආරම්භය ඇති බව විශ්වාස කෙරේ. මරාවි වල ප්‍රධාන අපනයනය වූයේ ඇත් දත් වන අතර එය ස්වහීලී තැරැව්කරුවන් වෙත ප්‍රවාහනය කරන ලදී.[18]
යකඩ ද නිෂ්පාදනය කර අපනයනය කරන ලදී. 1590 ගණන්වල පෘතුගීසීන් මරවි අපනයන වෙළඳාම මත ඒකාධිකාරය ලබා ගැනීමට උත්සාහ කළහ. මෙම උත්සාහය ඔවුන්ගේ වසිම්බා සන්නද්ධ බලකාය මුදා හරින ලද ලුන්ඩු හි මාරවි විසින් කෝපයට පත් විය. වසිම්බා විසින් පෘතුගීසි වෙළඳ නගර වන ටෙට්, සේන සහ වෙනත් විවිධ නගර පැහැර ගන්නා ලදී.[19]
න්‍යාව් රහසිගත සමාජයක් බවට පත්වන සම්ප්‍රදායන් උපෙම්බාගෙන් ගෙන ආ බවට ද මාරවි විශ්වාස කෙරේ. නියාවු යනු මාරවි වැසියන්ගේ විශ්ව විද්‍යාව හෝ ස්වදේශික ආගම සාදයි. නියාවු සමාජය චාරිත්‍රානුකූල නැටුම් සංදර්ශන සහ නැටුම් සඳහා භාවිතා කරන වෙස් මුහුණු වලින් සමන්විත වේ; මෙම විශ්වාස පද්ධතිය කලාපය පුරා ව්‍යාප්ත විය.[20]
ෆෙඩරේසිය තුළ ඇති වූ අනුප්‍රාප්තික ආරවුල්, එන්ගෝනිගේ ප්‍රහාරය සහ යාඕගේ වහල් වැටලීම් හේතුවෙන් මරාවි ප්‍රතික්ෂේප විය.[19]
මුටාපා අධිරාජ්‍යය සහ එම්ෆෙකේන්
මහා සිම්බාබ්වේ පරිහානියට පත් වූ විට, එහි එක් කුමාරයෙකු වූ නයට්සිම්බා මුතොට, මුටප නමින් නව අධිරාජ්‍යයක් පිහිටුවා ගනිමින් රාජ්‍යයෙන් බිඳී ගියේය. "භූමිය විනාශ කරන්නා" යන අරුත ඇති මුවේන් මුතාපා යන පදවි නාමය ඔහුට සහ පසුකාලීන පාලකයන්ට පිරිනමන ලදී.[21]
මුටාපා අධිරාජ්‍යය 14 සිට 17 වන සියවස දක්වා වර්තමාන සැම්බියාව, සිම්බාබ්වේ සහ මොසැම්බික් යන ප්‍රදේශවල සැම්බේසි සහ ලිම්පෝපෝ ගංගා අතර ප්‍රදේශය පාලනය කළේය. එහි උච්චතම මුටාපා විසින් ටොංගා සහ ටවාරා හි ඩැන්ඩේ ප්‍රදේශය යටත් කර ගන්නා ලදී. මුතාපා අධිරාජ්‍යය ප්‍රධාන වශයෙන් ඉන්දියන් සාගරයේ මහාද්වීපික වෙළඳාමේ නියැලී සිටියේ වාස්වාහිලි සමඟ සහ ඒ හරහා ය. ආසියාවෙන් සිල්ක් සහ පිඟන් භාණ්ඩ සඳහා ප්‍රාථමික අපනයනය කරන ලද රන් සහ ඇත්දළ.[22]
මරාවිහි සිටි ඔවුන්ගේ සමකාලීනයන් මෙන්, මුතාපාට පැමිණි පෘතුගීසි වෙළඳුන් සමඟ ගැටලු ඇති විය. මෙම නොසන්සුන් සම්බන්ධතාවයේ උච්චතම අවස්ථාවට ළඟා වූයේ පෘතුගීසීන් රාජධානියේ වෙළඳපල ස්ථාපිත කිරීම සහ ජනගහනය ක්‍රිස්තියානි ආගමට හරවා ගැනීම මගින් රාජධානි අභ්‍යන්තර කටයුතු කෙරෙහි බලපෑම් කිරීමට උත්සාහ කිරීමෙනි. මෙම ක්‍රියාව අගනුවර වෙසෙන මුස්ලිම් වාස්වාහිලි ගේ කෝපයට හේතු වූ අතර, මෙම අවුල්සහගත තත්ත්වය පෘතුගීසීන්ට රාජධානියට ප්‍රහාරයක් එල්ල කිරීමට සහ එහි රන් ආකර සහ ඇත්දළ මාර්ග පාලනය කිරීමට ඔවුන් සොයමින් සිටි නිදහසට කරුණක් විය. මෙම ප්‍රහාරය අසාර්ථක වූයේ පෘතුගීසීන් සැම්බේසි ගඟ දිගේ රෝගවලට ගොදුරු වූ විටය.[23]
1600 ගණන්වලදී අභ්‍යන්තර ආරවුල් සහ සිවිල් යුද්ධය මුටාපාගේ පරිහානිය ආරම්භ විය. දුර්වල වූ රාජධානිය අවසානයේ පෘතුගීසීන් විසින් යටත් කර ගන්නා ලද අතර අවසානයේ ප්‍රතිවාදී ෂෝනා රාජ්‍යයන් විසින් අත්පත් කර ගන්නා ලදී.[23]
පෘතුගීසීන්ට ප්‍රාසෝස් නමින් විශාල වතු ද තිබූ අතර ඔවුන් වහලුන් සහ හිටපු වහලුන් ආරක්ෂකයන් සහ දඩයම්කරුවන් ලෙස භාවිතා කළහ. ඔවුන් මිනිසුන්ට හමුදා උපක්‍රම පුහුණු කර තුවක්කු ලබා දුන්නා. මෙම මිනිසුන් ප්‍රවීණ අලි දඩයම්කරුවන් බවට පත් වූ අතර චිකුණ්ඩා ලෙස හඳුන්වනු ලැබීය. පෘතුගීසීන්ගේ පරිහානියෙන් පසු චිකුන්ඩා සැම්බියාවට ගමන් කළේය.[24]
It is hypothesised by Julian Cobbing that the presence of early Europeans slave trading and attempts to control resources in various parts of Bantu-speaking Africa caused the gradual militarization of the people in the region. This can be observed with the Maravi's WaZimba warrior caste, who, once defeating the Portuguese, remained quite militaristic afterwards.
The Portuguese presence in the region was also a major reason for the founding of the Rozvi Empire, a breakaway state of Mutapa. The ruler of the Rozvi, Changamire Dombo, became one of the most powerful leaders in South-Central Africa's history. Under his leadership, the Rozvi defeated the Portuguese and expelled them from their trading posts along the Zambezi river.[25]
But perhaps the most notable instance of this increased militarization was the rise of the Zulu under the leadership of Shaka. Pressures from the English colonialists in the Cape and increased militarization of the Zulu resulted in the Mfecane (the crushing). The Zulu expanded by assimilating the women and children of tribes they defeated, if the men of these Nguni tribes escaped slaughter, they used the military tactics of the Zulu to attack other groups.[26]
This caused mass displacements, wars and raids throughout Southern, Central and Eastern Africa as Nguni or Ngoni tribes made their way throughout the region and is referred to as the Mfecane. The arriving Nguni under the leadership of Zwagendaba crossed the Zambezi river moving northwards. The Ngoni were the final blow to the already weakened Maravi Empire. Many Nguni eventually settled around what is today Zambia, Malawi, Mozambique and Tanzania and assimilated into neighbouring tribes.[26]
In the western part of Zambia, another Southern African group of Sotho-Tswana heritage called the Kololo manage to conquer the local inhabitants who were migrants from the fallen Luba and Lunda states called the Luyana or Aluyi. The Luyana established the Barotse Kingdom on the floodplains of the Zambezi upon their arrival from Katanga. Under the Kololo, the Kololo language was imposed upon the Luyana until the Luyana revolted and overthrew the Kololo by this time the Luyana language was largely forgotten and a new hybrid language emerged, SiLozi and the Luyana began to refer to themselves as Lozi.[27]
At the end of the 18th century, some of the Mbunda migrated to Barotseland, Mongu upon the migration of among others, the Ciyengele.[28][29] The Aluyi and their leader, the Litunga Mulambwa, especially valued the Mbunda for their fighting ability.
By the late 18th century, most of the various peoples of Zambia were established in their current areas.
යටත් විජිත යුගය
යුරෝපීයයන්
One of the earliest recorded Europeans to visit the area was the Portuguese explorer Francisco de Lacerda in the late 18th century. Lacerda led an expedition from Mozambique to the Kazembe region in Zambia (with the goal of exploring and to crossing Southern Africa from coast to coast for the first time),[30] and died during the expedition in 1798. The expedition was from then on led by his friend Francisco Pinto.[31] This territory, located between Portuguese Mozambique and Portuguese Angola, was claimed and explored by Portugal in that period.
Other European visitors followed in the 19th century. The most prominent of these was David Livingstone, who had a vision of ending the slave trade through the "3 Cs": Christianity, Commerce, and Civilisation. He was the first European to see the magnificent waterfalls on the Zambezi River in 1855, naming them the Victoria Falls after Queen Victoria of the United Kingdom. He described them thus: "Scenes so lovely must have been gazed upon by angels in their flight".[32]
Locally the falls are known as "Mosi-o-Tunya" or "thundering smoke" in the Lozi or Kololo dialect. The town of Livingstone, near the Falls, is named after him. Highly publicised accounts of his journeys motivated a wave of European visitors, missionaries and traders after his death in 1873.[33]
බ්‍රිතාන්‍ය දකුණු අප්‍රිකා සමාගම
In 1888, the British South Africa Company (BSA Company), led by Cecil Rhodes, obtained mineral rights from the Litunga of the Lozi people, the Paramount Chief of the Lozi (Ba-rotse) for the area which later became Barotziland-North-Western Rhodesia.[34]
To the east, in December 1897 a group of the Angoni or Ngoni (originally from Zululand) rebelled under Tsinco, son of King Mpezeni, but the rebellion was put down,[35] and Mpezeni accepted the Pax Britannica. That part of the country then came to be known as North-Eastern Rhodesia. In 1895, Rhodes asked his American scout Frederick Russell Burnham to look for minerals and ways to improve river navigation in the region, and it was during this trek that Burnham discovered major copper deposits along the Kafue River.[36]
North-Eastern Rhodesia and Barotziland-North-Western Rhodesia were administered as separate units until 1911 when they were merged to form Northern Rhodesia, a British protectorate. In 1923, the BSA Company ceded control of Northern Rhodesia to the British Government after the government decided not to renew the company's charter.
බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිතකරණය
In 1923, Southern Rhodesia (now Zimbabwe), a conquered territory which was also administered by the BSA Company, became a self-governing British colony. In 1924, after negotiations, the administration of Northern Rhodesia transferred to the British Colonial Office.
රොඩේෂියා සහ නියාසලන්ඩ් සම්මේලනය
In 1953, the creation of the Federation of Rhodesia and Nyasaland grouped together Northern Rhodesia, Southern Rhodesia, and Nyasaland (now Malawi) as a single semi-autonomous region. This was undertaken despite opposition from a sizeable minority of the population, who demonstrated against it in 1960–61.[37] Northern Rhodesia was the center of much of the turmoil and crisis characterizing the federation in its last years. Initially, Harry Nkumbula's African National Congress (ANC) led the campaign, which Kenneth Kaunda's United National Independence Party (UNIP) subsequently took up.
ස්වාධීනත්වය
A two-stage election held in October and December 1962 resulted in an African majority in the legislative council and an uneasy coalition between the two African nationalist parties. The council passed resolutions calling for Northern Rhodesia's secession from the federation and demanding full internal self-government under a new constitution and a new National Assembly based on a broader, more democratic franchise.[තහවුරු කර නොමැත]
The federation was dissolved on 31 December 1963, and in January 1964, Kaunda won the only election for Prime Minister of Northern Rhodesia. The Colonial Governor, Sir Evelyn Hone, was very close to Kaunda and urged him to stand for the post. Soon after, there was an uprising in the north of the country known as the Lumpa Uprising led by Alice Lenshina – Kaunda's first internal conflict as leader of the nation.[38]
Northern Rhodesia became the Republic of Zambia on 24 October 1964, with Kenneth Kaunda as the first president. At independence, despite its considerable mineral wealth, Zambia faced major challenges. Domestically, there were few trained and educated Zambians capable of running the government, and the economy was largely dependent on foreign expertise. This expertise was provided in part by John Willson CMG[39] There were over 70,000 Europeans resident in Zambia in 1964, and they remained of disproportionate economic significance.[40]
නිදහසින් පසු
Kaunda's endorsement of Patriotic Front guerrillas conducting raids into neighbouring (Southern) Rhodesia resulted in political tension and a militarisation of the border, leading to its closure in 1973.[41] The Kariba hydroelectric station on the Zambezi River provided sufficient capacity to satisfy the country's requirements for electricity, despite Rhodesian management.
On 3 September 1978, civilian airliner, Air Rhodesia Flight 825, was shot down near Kariba by the Zimbabwe People's Revolutionary Army (ZIPRA). 18 people, including children, survived the crash only for most of them to be shot by militants of the Zimbabwe African People's Union (ZAPU) led by Joshua Nkomo. Rhodesia responded with Operation Gatling, an attack on Nkomo's guerilla bases in Zambia, in particular, his military headquarters just outside Lusaka; this raid became known as the Green Leader Raid. On the same day, two more bases in Zambia were attacked using air power and elite paratroops and helicopter-borne troops.[42]
A railway (TAZARA – Tanzania Zambia Railways) to the Tanzanian port of Dar es Salaam, completed in 1975 with Chinese assistance, reduced Zambian dependence on railway lines south to South Africa and west through an increasingly troubled Portuguese Angola. Until the completion of the railway, Zambia's major artery for imports and the critical export of copper was along the TanZam Road, running from Zambia to the port cities in Tanzania. The Tazama oil pipeline was also built from Dar es Salaam to Ndola in Zambia.
By the late 1970s, Mozambique and Angola had attained independence from Portugal. Rhodesia's predominantly white government, which issued a Unilateral Declaration of Independence in 1965, accepted majority rule under the Lancaster House Agreement in 1979.[43]
Civil strife in both Portuguese colonies and a mounting Namibian War of Independence resulted in an influx of refugees[44] and compounded transportation issues. The Benguela railway, which extended west through Angola, was essentially closed to Zambian traffic by the late 1970s. Zambia's support for anti-apartheid movements such as the African National Congress (ANC) also created security problems as the South African Defence Force struck at dissident targets during external raids.[45]
In 1989, two of Zambia's natural sites, Mosi-oa-Tunya National Park and Victoria Falls were inscribed on the UNESCO World Heritage List.
ආර්ථික අපහසුතා
In the mid-1970s, the price of copper, Zambia's principal export, suffered a severe decline worldwide. In Zambia's situation, the cost of transporting the copper great distances to the market was an additional strain. Zambia turned to foreign and international lenders for relief, but, as copper prices remained depressed, it became increasingly difficult to service its growing debt. By the mid-1990s, despite limited debt relief, Zambia's per capita foreign debt remained among the highest in the world.[46]
ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය
In June 1990 riots against Kaunda accelerated. Many protesters were killed by the regime in breakthrough June 1990 protests.[47][48] In 1990 Kaunda survived an attempted coup, and in 1991 he agreed to reinstate multiparty democracy, having instituted one-party rule under the Choma Commission of 1972. Following multiparty elections, Kaunda was removed from office (see below).
In the 2000s, the economy stabilised, attaining single-digit inflation in 2006–2007, real GDP growth, decreasing interest rates, and increasing levels of trade. Much of its growth is due to foreign investment in mining and to higher world copper prices. All this led to Zambia being courted enthusiastically by aid donors and saw a surge in investor confidence in the country.
යොමු කිරීම්
- ↑ Malcolm Southwood, Bruce Cairncross & Mike S. Rumsey (2019). "Minerals of the Kabwe ("Broken Hill") Mine, Central Province, Zambia, Rocks & Minerals". Rocks & Minerals. 94 (2): 114–149. doi:10.1080/00357529.2019.1530038. S2CID 135446729.
- ↑ Holmes, Timothy (1998). Cultures of the World: Zambia. Tarrytown, New York: Times Books International. pp. 19–20. ISBN 978-0-7614-0694-5.
- ↑ "Twa". Zambia's Traditional History (ඉංග්‍රීසි බසින්). 30 March 2020. සම්ප්‍රවේශය 27 October 2020.
- ↑ Musonda, Francis B. (1984). "Late Pleistocene and Holocene Microlithic Industries from the Lunsemfwa Basin, Zambia". The South African Archaeological Bulletin. JSTOR. 39 (139): 24–36. doi:10.2307/3888592. ISSN 0038-1969. JSTOR 3888592.
- ↑ Taylor, Scott D. "Culture and Customs of Zambia" (PDF). Greenwood Press. සම්ප්‍රවේශය 25 March 2018.
- ↑ Flamming, D. (2009). African Americans in the West. Cultures in the American West. ABC-CLIO. p. 15. ISBN 978-1-59884-003-2. සම්ප්‍රවේශය 2023-06-17.
- ↑ Grollemund, Rebecca; Branford, Simon; Bostoen, Koen; Meade, Andrew; Venditti, Chris; Pagel, Mark (2015-09-14). "Bantu expansion shows that habitat alters the route and pace of human dispersals". Proceedings of the National Academy of Sciences. 112 (43): 13296–13301. Bibcode:2015PNAS..11213296G. doi:10.1073/pnas.1503793112. ISSN 0027-8424. PMC 4629331. PMID 26371302.
- ↑ Bostoen, Koen (26 April 2018). "The Bantu Expansion". Oxford Research Encyclopedia of African History (ඉංග්‍රීසි බසින්). doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.191. ISBN 978-0-19-027773-4. සම්ප්‍රවේශය 27 October 2020.
- ↑ "Ila". Zambia's Traditional History (ඉංග්‍රීසි බසින්). 12 January 2019. සම්ප්‍රවේශය 27 October 2020.
- ↑ "The Project Gutenberg eBook of South and South Central Africa, by H. Frances Davidson". www.gutenberg.org. සම්ප්‍රවේශය 29 October 2020.
- ↑ "Origins of trade - Zambia Travel Guide". www.zambia-travel-guide.com. සම්ප්‍රවේශය 28 October 2020.
- ↑ Pikirayi, Innocent (August 2017). "Ingombe Ilede and the demise of Great Zimbabwe". Antiquity (ඉංග්‍රීසි බසින්). 91 (358): 1085–1086. doi:10.15184/aqy.2017.95. ISSN 0003-598X. S2CID 158120419.
- ↑ "Luba". Zambia's Traditional History (ඉංග්‍රීසි බසින්). 8 August 2019. සම්ප්‍රවේශය 7 November 2020.
- ↑ 14.0 14.1 14.2 14.3 Bortolot, Alexander Ives. "Kingdoms of the Savanna: The Luba and Lunda Empires". Metropolitan Museum of Art. සම්ප්‍රවේශය 7 November 2020.
- ↑ "Luba | people". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 7 November 2020.
- ↑ Azuonye, Chukwuma (15 December 1996). Chokwe: (Angola, Zambia) (ඉංග්‍රීසි බසින්). The Rosen Publishing Group, Inc. ISBN 978-0-8239-1990-1.
- ↑ "Luba". Zambia's Traditional History (ඉංග්‍රීසි බසින්). 8 August 2019. සම්ප්‍රවේශය 30 November 2020.
- ↑ 18.0 18.1 Team, Editorial (26 December 2018). "The Maravi Confederacy". Think Africa (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 13 December 2020.
- ↑ 19.0 19.1 Team, Editorial (26 December 2018). "The Maravi Confederacy". Think Africa (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 14 December 2020.
- ↑ Maptia. "The Secret Cult of Nyau Dancers". Maptia (ඉංග්‍රීසි බසින්). 8 November 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 January 2021.
- ↑ "Mwene Matapa | historical dynastic title, southern Africa". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 31 December 2020.
- ↑ "Mutapa". World History Encyclopedia. සම්ප්‍රවේශය 31 December 2020.
- ↑ 23.0 23.1 "Mutapa". World History Encyclopedia. සම්ප්‍රවේශය 1 January 2021.
- ↑ "Chikunda". Zambia's Traditional History (ඉංග්‍රීසි බසින්). 11 January 2019. සම්ප්‍රවේශය 12 January 2021.
- ↑ "Rozwi | historical state, Africa". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2 January 2021.
- ↑ 26.0 26.1 "Mfecane | African history". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2 January 2021.
- ↑ "Lozi | people". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2 January 2021.
- ↑ The elites of Barotseland, 1878–1969: a political history of Zambia's Western Province: a. Gerald L. Caplan, C. Hurst & Co Publishers Ltd, 1970, ISBN 0-900966-38-6
- ↑ Bantu-Languages.com, citing Maniacky 1997
- ↑ "Instructions and Travel Diary that Governor Francisco Joze de Lacerda e Almeida Wrote about His Travel to the Center of Africa, Going to the River of Sena, in the Year of 1798". Library of Congress. 1798. සම්ප්‍රවේශය 3 September 2015.
- ↑ Hartnett, Craig. "Portuguese Expedition to Northern Rhodesia, 1798–99". Great North Road (GNR, Northern Rhodesia, Zambia). 24 සැප්තැම්බර් 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 සැප්තැම්බර් 2015.
- ↑ "Livingstone Discovers Victoria Falls, 1855". EyeWitness to History. සම්ප්‍රවේශය 28 May 2020.
- ↑ "History". The Provincial Administration Website. 27 June 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ↑ Livingstone Tourism Association. "Destination:Zambia – History and Culture". 12 October 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 October 2007.
- ↑ Human Rights & Documentation Centre. "Zambia: Historical Background". 11 March 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 January 2011.
- ↑ Burnham, Frederick Russell (1899). "Northern Rhodesia". In Wills, Walter H. (ed.). . Simpkin, Marshall, Hamilton, Kent & Co. pp. 177–180.
- ↑ Pearson Education. "Rhodesia and Nyasaland, Federation of". 12 October 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 October 2007.
- ↑ "Alice Lenshina". The British Empire. 26 May 2020. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.
- ↑ WILLSON, John Michael (born 15 July 1931)[permanent dead link]. BDOHP Biographical Details and Interview Index. chu.cam.ac.uk
- ↑ 1964: President Kaunda takes power in Zambia. BBC 'On This Day'.
- ↑ Raeburn, Michael (1978). We are everywhere: Narratives from Rhodesian guerillas. Random House. pp. 1–209. ISBN 978-0-394-50530-5.
- ↑ "GREEN LEADER. OPERATION GATLING, THE RHODESIAN MILITARY'S RESPONSE TO THE VISCOUNT TRAGEDY". 25 January 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 April 2017.
- ↑ Nelson, Harold (1983). Zimbabwe: A Country Study. Claitors Publishing Division. pp. 54–137. ISBN 978-0-16-001598-4.
- ↑ Kaplan, Irving (1971). Area Handbook for the Republic of South Africa. U.S. Government Printing Office. pp. 404–405.
- ↑ Evans, M. (1984). "The Front-Line States, South Africa and Southern African Security: Military Prospects and Perspectives" (PDF). Zambezia. 12: 1.
- ↑ "Zambia (12/08)". U.S. Department of State. සම්ප්‍රවේශය 27 May 2020.
- ↑ "About Zambia". 20 May 2020. 9 May 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 May 2020.
- ↑ Bartlett, David M. C. (2000). "Civil Society and Democracy: A Zambian Case Study". Journal of Southern African Studies. 26 (3): 429–446. doi:10.1080/030570700750019655. ISSN 0305-7070. JSTOR 2637411. S2CID 143480603.