"औरङ्गाबादमण्डलम्" इत्यस्य संस्करणे भेदः
(लघु) औरंगाबाद् मण्डलः, महाराष्ट्र इत्येतद् औरङ्गाबाद् मण्डलम्, इत्येतत् प्रति चालितम्। |
Replacing Bibika.jpg with File:Bibi_Ka_Maqbara,_Aurangabad,_Sambhajinagar,_Maharashtra,_India_(2006).jpg (by CommonsDelinker because: File renamed: C2). |
||
| (१२ योजकैः क्रितानि ४० संस्करणानि न प्रदर्श्यन्ते) | |||
| पङ्क्तिः १: | पङ्क्तिः १: | ||
{{Infobox settlement |
|||
'''औरंगाबाद् मण्डलः''' महाराष्ट्र राज्ये स्थितःएकः मण्डलः | अस्य मण्डलस्य केन्द्रः [[औरंगाबाद्]] नगरः | |
|||
| name = सम्भाजीनगरमण्डलम् |
|||
| official_name = छत्रपतिसम्भाजीमहाराजनगरमण्डलम् |
|||
| native_name = {{lang|mr|संभाजीनगर जिल्हा}} |
|||
| native_name_lang = mr |
|||
| other_name = औरङ्गाबाद्-मण्डलम् |
|||
| settlement_type = [[महाराष्ट्रस्य मण्डलानि|मण्डलम्]] |
|||
| image_skyline = Aurangabad in Maharashtra (India).svg |
|||
| image_alt = |
|||
| image_caption = महाराष्ट्रराज्ये सम्भाजीनगरमण्डलम् |
|||
| subdivision_type = देशः |
|||
| subdivision_name = {{flagicon|India}} [[भारतम्]] |
|||
| subdivision_type1 = [[भारतस्य राज्यानि|राज्यम्]] |
|||
| subdivision_name1 = [[महाराष्ट्रम्]] |
|||
| subdivision_type2 = विभागः |
|||
| subdivision_name2 = [[मराठवाडाविभागः|मराठवाडा (औरङ्गाबाद्)]] |
|||
| established_title = |
|||
| established_date = |
|||
| seat_type = मख्यालयः |
|||
| seat = [[औरङ्गाबाद्, महाराष्ट्रम्|सम्भाजीनगरम् (औरङ्गाबाद्)]] |
|||
| parts_type = उपमण्डलानि |
|||
| parts_style = para |
|||
| p1 = कन्नड, सोयगाव, सिल्लोड, फुलम्ब्री, सम्भाजीनगरम् (औरङ्गाबाद्), खुलताबाद्, वैजापुरं, गङ्गापुरं, पैठण |
|||
| area_total_km2 = १०,१०० |
|||
| area_footnotes = |
|||
| population_as_of = २०११ |
|||
| population_total = ३७,०१,२८२ |
|||
| population_footnotes = |
|||
| population_urban = ३७.५३% |
|||
| population_density_km2 = auto |
|||
| demographics_type1 = जनसङ्ख्याशास्त्रम् |
|||
| demographics1_title1 = साक्षरता |
|||
| demographics1_info1 = ६१.१५% |
|||
| demographics1_title2 = लिङ्गानुपातः |
|||
| demographics1_info2 = ९२४ |
|||
| government_type = |
|||
| governing_body = औरङ्गाबाद्-मण्डलपरिषद् |
|||
| leader_title = मण्डलसङ्गाहकः |
|||
| leader_name = श्री सुनिलचवणः |
|||
| timezone1 = [[भारतीयमानकसमयः|भा॰मा॰स॰]] |
|||
| utc_offset1 = +५:३० |
|||
| website = http://aurangabad.nic.in/ |
|||
| footnotes = |
|||
}} |
|||
[[चित्रम्:Bibi Ka Maqbara, Aurangabad, Sambhajinagar, Maharashtra, India (2006).jpg|thumb|right|300px|बीबी का मक्बरा]] |
|||
[[चित्रम्:A monument inside Daulatabad Fort.jpg|right|300px|देवगिरी कोटः]] |
|||
[[चित्रम्:IMG 0545.JPG|thumb|right|200px|वेरूळचित्रगृहासु एकं मन्दिरम्]] |
|||
[[चित्रम्:Leni2.jpg|thumb|right|200px|लयनेषु किञ्चन भित्तिचित्रम्]] |
|||
[[चित्रम्:पैठणी.jpg|thumb|right|300px|प्रसिद्धा-येवलापैठणी-शाटिकायाः निर्माणकार्यम् ।]] |
|||
[[चित्रम्:वेरुळ-कैलास.jpg|thumb|right|200px|वेरुळ-कैलासमन्दिरम्]] |
|||
'''सम्भाजीनगरमण्डलं''' ({{lang-mr|सम्भाजीनगर जिल्हा}}, {{lang-en|Sambhajinagara District}}), आधिकारिकरूपेण '''छत्रपतिसम्भाजीमहाराजनगरमण्डलम्''' ({{lang-mr|छत्रपती संभाजी महाराज नगर जिल्हा}}); पुरातनं नाम '''औरङ्गाबाद्-मण्डलम्''' ({{lang|en|Aurangabad district}}), [[महाराष्ट्रराज्यम्|महाराष्ट्रराज्ये]] स्थितं किञ्चन मण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् [[औरङ्गाबाद्, महाराष्ट्रम्|सम्भाजीनगरम् (औरङ्गाबाद्)]] इत्येतन्नगरम् । अत्रस्थानि अजिण्ठा-वेरूळ-लयनानि जगत्प्रसिद्धानि । महाराष्ट्रराज्यस्य एकमेव मण्डलमिदं यत्र द्वे विश्वपरम्परास्थाने (World Heritage Sites) स्त: । |
|||
{{महाराष्ट्र मण्डलाः}} |
|||
==भौगोलिकम्== |
|||
[[वर्गः:महाराष्ट्र मण्डलाः|मण्डलः, औरंगाबाद्, महाराष्ट्र]] |
|||
सम्भाजीनगरमण्डलस्य विस्तारः १०,१०० चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वदिशि [[जालनामण्डलम्|जालनामण्डलं]], पश्चिमदिशि [[नाशिकमण्डलम्]], उत्तरदिशि [[जळगावमण्डलम्|जळगावमण्डलं]], दक्षिणदिशि [[अहमदनगरमण्डलम्]] अस्ति । अस्मिन् मण्डले ७३४ मि.मी. मितः वार्षिकवृष्टिपातः भवति । अस्मिन् मण्डले द्वे प्रमुखनद्यौ स्तः । ते [[गोदावरी नदी]], [[तापी]] च । अन्तुर, सतोण्डा, अब्बासगड इत्यादयः पर्वतावल्यः सन्ति । |
|||
==कृषिः उद्यमाश्च== |
|||
अत्रस्थाः प्रायः ७०% जनाः कृषिकार्यं कुर्वन्ति । यवनालः(ज्वारी), कार्पासः, बाजरी, तण्डुलः, गोधूमः, इक्षुः, तमाखुः, पलाण्डुः, जम्बीरं, द्राक्षाफलानि, भूमिजम्बुकफलानि, आम्रफलानि इत्यादीनि कृष्युत्पादनानि सन्ति । ऊर्णा, कार्पासः इत्येताभ्यां सम्बद्धाः उद्यमाः, वनस्पतीजन्यतैलोत्पादनोद्यमाः च सन्त्यत्र । कार्पास-कौशेयाभ्यां निर्मितं वस्त्रं 'हिमरू' नाम्ना प्रसिद्धम् । हिमरू-वस्त्रनिर्माणोद्यमाः सन्ति अत्र । 'पैठणी' नामकः शाटिकाप्रकारः आमहारष्ट्रं प्रसिद्धः । 'पैठणी'निर्माणोद्यमाः सन्ति अत्र । स्वयञ्चलितवाहनानां निर्माणोद्यमाः, 'बिअर्', 'व्हिस्की' पेयप्रकारनिर्माणोद्यमाः अत्र प्रचलन्ति । |
|||
==जनसङ्ख्या== |
|||
सम्भाजीनगरमण्डलस्य जनसङ्ख्या (२००१) २८,९७,०१३ अस्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् २९० जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् २९० जनाः । २००१-२०११ दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः २७.३३% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री-अनुपातः १०००-९२४ अस्ति । अत्र साक्षरता ६१.१५% अस्ति । ५६.२३% जनाः ग्रामेषु निवसन्ति । |
|||
== ऐतिहासिकं किञ्चित् == |
|||
एवं हि कथ्यते यत् [[औरङ्गाबाद् (महाराष्ट्रम्)|औरङ्गाबादनगरं]] मलिक अम्बर इत्यनेन आवासितम् । परं अस्य मण्डलपरिसरस्य इतिहासः तु पुरातनः । अत्र सातवाहन-वौस्तोक-[[चालुक्यवंशः|चालुक्य]]-[[राष्ट्रकूटवंशः|राष्ट्रकूट]]-यादवराजानाम् आधिपत्यमासीत् अत्र । अनन्तरं मोघलाधिपत्यम् अत्रासीत् । मोघलाधिपत्ये एव अत्रस्थानां स्थापत्यकलानुगुणं नैकानां भवनानां निर्माणं कृतम् इति ज्ञायते । बहूनि ऐतिहासिकभवनानि सन्त्यत्र । |
|||
==उपमण्डलानि== |
|||
अस्मिन् मण्डले नव उपमण्डलानि सन्ति । तानि- |
|||
१. कन्नड |
|||
२. सोयगाव |
|||
३. सिल्लोड |
|||
४. फुलम्ब्री |
|||
५. सम्भाजीनगरम् (औरङ्गाबाद्) |
|||
६. खुलताबाद |
|||
७. वैजापुर |
|||
८. गङ्गापुर |
|||
९. पैठण |
|||
==वीक्षणीयस्थलानि== |
|||
सम्भाजीनगरमण्डले बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । यथा - |
|||
=== [[अजिण्ठा-वेरूळ]]=== |
|||
* [[औरङ्गाबाद् (महाराष्ट्रम्)|सम्भाजीनगर (औरङ्गाबाद्)]]-तः ९९ कि.मी. दूरे सह्यावल्याम् अजिण्ठा ग्रामः अस्ति । अत्रस्थेषु ३० गह्वरेषु बौद्धभिक्षूणां निवास-अध्ययनस्थानानि अर्थात् चैत्याः तक्षिताः सन्ति । गह्वरेषु भित्तिकासु चित्राणि आरेखितानि सन्ति । बहूनि सुन्दराणि तक्षितानि लयनानि सन्ति । [[जैन]]-[[बौद्धदर्शनम्|बौद्ध]]-[[हिन्दु]]-चित्रगृहाः, मन्दिराणि च सन्त्यत्र । क्रिस्ताब्दात् ५ शतकात् आरभ्य ८ शताब्दिपर्यन्तम् एतेषां लयनानां निर्माणम् अभवत् इति इतिहासकाराणाम् अभिप्रायः । |
|||
* वेरूळ इति ग्रामः [[औरङ्गाबाद् (महाराष्ट्रम्)|सम्भाजीनगर (औरङ्गाबाद्)]]-तः ३० कि.मी. यावत् दूरे अस्ति । ३४ लयनानां समूहः अस्ति । तस्मिन् १२ बौद्धलयनानि, १७ हिन्दुलयनानि,५ जैनलयनानि च सन्ति । क्रिस्ताब्दात् ५ शतकात् आरभ्य ८ शताब्दिपर्यन्तम् एतेषां लयनानां निर्माणम् अभवत् । प्रसिद्धं कैलास-मन्दिरम् अस्मिन्नेव लयनसमूहे अन्तर्भवति । |
|||
एतेषां लयनानां वैशिष्ट्यम् अस्ति यत् एतानि अखण्डशिलाभ्यः निर्मितानि सन्ति । पुरातनकाले साधनानां न्यूनता तु आसीदेव । तथापि पाषाणशिल्पिभिः महता कौशलेन एतानि लयनानि कृतानि सन्ति । अतः बहवः पर्यटकाः आकर्षिताः भवन्ति । |
|||
* देवगिरी तथा दौलताबाद् भुईकोट |
|||
* खुलताबाद - औरङ्गजेब इत्यस्य 'कबर'-समाधिस्थलम् |
|||
* बीबी का मक्बरा |
|||
* घृष्णेश्वर-मन्दिरम् - द्वादशज्योतिर्लिङ्गेषु अन्यतमम् |
|||
* पैठणनामकं सन्त-एकनाथस्य जन्मस्थलम् |
|||
* जायकवाडी-जलबन्धः |
|||
* औरङ्गाबाद-गह्वराः |
|||
* भोसले गढी |
|||
* चान्द मिनार |
|||
==बाह्यसम्पर्कतन्तुः== |
|||
*[http://aurangabad.nic.in/newsite/index.htm मण्डल-सङ्केतस्थलम्] |
|||
*[http://www.marathivishwakosh.in/index.php?option=com_content&view=article&id=5700&Itemid=2&limitstart=1 मराठी विश्वकोश:] |
|||
*[http://zpaurangabad.com/ मण्डलस्य प्रशासनस्य सङ्केतस्थलम्] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131119140619/http://zpaurangabad.com/ |date=2013-11-19 }} |
|||
*[http://m4maharashtra.com/forum/topic/410 ४]{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} |
|||
{{Geographic location |
|||
|Centre = सम्भाजीनगरमण्डलम् |
|||
|North = [[जळगावमण्डलम्]] |
|||
|Northeast = |
|||
|East =[[जालनामण्डलम्]] |
|||
|Southeast = |
|||
|South =[[अहमदनगरमण्डलम्]] |
|||
|Southwest = |
|||
|West = [[नाशिकमण्डलम्]] |
|||
|Northwest = |
|||
}} |
|||
{{फलकम्:महाराष्ट्रराज्यस्य मण्डलानि}} |
|||
[[वर्गः:महाराष्ट्रराज्यस्य मण्डलानि]] |
|||
वर्तमाना आवृत्तिः १७:१७, २८ एप्रिल् २०२४ इति समये
सम्भाजीनगरमण्डलम् संभाजीनगर जिल्हा औरङ्गाबाद्-मण्डलम् | |
|---|---|
| छत्रपतिसम्भाजीमहाराजनगरमण्डलम् | |
 महाराष्ट्रराज्ये सम्भाजीनगरमण्डलम् | |
| देशः |
 भारतम् |
| राज्यम् | महाराष्ट्रम् |
| विभागः | मराठवाडा (औरङ्गाबाद्) |
| मख्यालयः | सम्भाजीनगरम् (औरङ्गाबाद्) |
| उपमण्डलानि | कन्नड, सोयगाव, सिल्लोड, फुलम्ब्री, सम्भाजीनगरम् (औरङ्गाबाद्), खुलताबाद्, वैजापुरं, गङ्गापुरं, पैठण |
| Government | |
| • Body | औरङ्गाबाद्-मण्डलपरिषद् |
| • मण्डलसङ्गाहकः | श्री सुनिलचवणः |
| Area | |
| • मण्डलम् | १०,१०० km२ |
| Population (२०११) | |
| • मण्डलम् | ३७,०१,२८२ |
| • Density | ३७०/km२ |
| • Urban | ३७.५३% |
| जनसङ्ख्याशास्त्रम् | |
| • साक्षरता | ६१.१५% |
| • लिङ्गानुपातः | ९२४ |
| Time zone | UTC+५:३० (भा॰मा॰स॰) |
| Website | http://aurangabad.nic.in/ |
सम्भाजीनगरमण्डलं (मराठी: सम्भाजीनगर जिल्हा, आङ्ग्ल: Sambhajinagara District), आधिकारिकरूपेण छत्रपतिसम्भाजीमहाराजनगरमण्डलम् (मराठी: छत्रपती संभाजी महाराज नगर जिल्हा); पुरातनं नाम औरङ्गाबाद्-मण्डलम् (Aurangabad district), महाराष्ट्रराज्ये स्थितं किञ्चन मण्डलम् । अस्य मण्डलस्य केन्द्रम् सम्भाजीनगरम् (औरङ्गाबाद्) इत्येतन्नगरम् । अत्रस्थानि अजिण्ठा-वेरूळ-लयनानि जगत्प्रसिद्धानि । महाराष्ट्रराज्यस्य एकमेव मण्डलमिदं यत्र द्वे विश्वपरम्परास्थाने (World Heritage Sites) स्त: ।
भौगोलिकम्[सम्पादयतु]
सम्भाजीनगरमण्डलस्य विस्तारः १०,१०० चतुरस्रकिलोमीटर्मितः अस्ति । अस्य मण्डलस्य पूर्वदिशि जालनामण्डलं, पश्चिमदिशि नाशिकमण्डलम्, उत्तरदिशि जळगावमण्डलं, दक्षिणदिशि अहमदनगरमण्डलम् अस्ति । अस्मिन् मण्डले ७३४ मि.मी. मितः वार्षिकवृष्टिपातः भवति । अस्मिन् मण्डले द्वे प्रमुखनद्यौ स्तः । ते गोदावरी नदी, तापी च । अन्तुर, सतोण्डा, अब्बासगड इत्यादयः पर्वतावल्यः सन्ति ।
कृषिः उद्यमाश्च[सम्पादयतु]
अत्रस्थाः प्रायः ७०% जनाः कृषिकार्यं कुर्वन्ति । यवनालः(ज्वारी), कार्पासः, बाजरी, तण्डुलः, गोधूमः, इक्षुः, तमाखुः, पलाण्डुः, जम्बीरं, द्राक्षाफलानि, भूमिजम्बुकफलानि, आम्रफलानि इत्यादीनि कृष्युत्पादनानि सन्ति । ऊर्णा, कार्पासः इत्येताभ्यां सम्बद्धाः उद्यमाः, वनस्पतीजन्यतैलोत्पादनोद्यमाः च सन्त्यत्र । कार्पास-कौशेयाभ्यां निर्मितं वस्त्रं 'हिमरू' नाम्ना प्रसिद्धम् । हिमरू-वस्त्रनिर्माणोद्यमाः सन्ति अत्र । 'पैठणी' नामकः शाटिकाप्रकारः आमहारष्ट्रं प्रसिद्धः । 'पैठणी'निर्माणोद्यमाः सन्ति अत्र । स्वयञ्चलितवाहनानां निर्माणोद्यमाः, 'बिअर्', 'व्हिस्की' पेयप्रकारनिर्माणोद्यमाः अत्र प्रचलन्ति ।
जनसङ्ख्या[सम्पादयतु]
सम्भाजीनगरमण्डलस्य जनसङ्ख्या (२००१) २८,९७,०१३ अस्ति । अस्मिन् मण्डले प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् २९० जनाः वसन्ति अर्थात् अस्य मण्डलस्य जनसङ्ख्यासान्द्रता प्रतिचतुरस्रकिलोमीटर् २९० जनाः । २००१-२०११ दशके अस्मिन् मण्डले जनसङ्ख्यावृद्धिः २७.३३% आसीत् । अत्र पुं-स्त्री-अनुपातः १०००-९२४ अस्ति । अत्र साक्षरता ६१.१५% अस्ति । ५६.२३% जनाः ग्रामेषु निवसन्ति ।
ऐतिहासिकं किञ्चित्[सम्पादयतु]
एवं हि कथ्यते यत् औरङ्गाबादनगरं मलिक अम्बर इत्यनेन आवासितम् । परं अस्य मण्डलपरिसरस्य इतिहासः तु पुरातनः । अत्र सातवाहन-वौस्तोक-चालुक्य-राष्ट्रकूट-यादवराजानाम् आधिपत्यमासीत् अत्र । अनन्तरं मोघलाधिपत्यम् अत्रासीत् । मोघलाधिपत्ये एव अत्रस्थानां स्थापत्यकलानुगुणं नैकानां भवनानां निर्माणं कृतम् इति ज्ञायते । बहूनि ऐतिहासिकभवनानि सन्त्यत्र ।
उपमण्डलानि[सम्पादयतु]
अस्मिन् मण्डले नव उपमण्डलानि सन्ति । तानि-
१. कन्नड
२. सोयगाव
३. सिल्लोड
४. फुलम्ब्री
५. सम्भाजीनगरम् (औरङ्गाबाद्)
६. खुलताबाद
७. वैजापुर
८. गङ्गापुर
९. पैठण
वीक्षणीयस्थलानि[सम्पादयतु]
सम्भाजीनगरमण्डले बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । यथा -
अजिण्ठा-वेरूळ[सम्पादयतु]
- सम्भाजीनगर (औरङ्गाबाद्)-तः ९९ कि.मी. दूरे सह्यावल्याम् अजिण्ठा ग्रामः अस्ति । अत्रस्थेषु ३० गह्वरेषु बौद्धभिक्षूणां निवास-अध्ययनस्थानानि अर्थात् चैत्याः तक्षिताः सन्ति । गह्वरेषु भित्तिकासु चित्राणि आरेखितानि सन्ति । बहूनि सुन्दराणि तक्षितानि लयनानि सन्ति । जैन-बौद्ध-हिन्दु-चित्रगृहाः, मन्दिराणि च सन्त्यत्र । क्रिस्ताब्दात् ५ शतकात् आरभ्य ८ शताब्दिपर्यन्तम् एतेषां लयनानां निर्माणम् अभवत् इति इतिहासकाराणाम् अभिप्रायः ।
- वेरूळ इति ग्रामः सम्भाजीनगर (औरङ्गाबाद्)-तः ३० कि.मी. यावत् दूरे अस्ति । ३४ लयनानां समूहः अस्ति । तस्मिन् १२ बौद्धलयनानि, १७ हिन्दुलयनानि,५ जैनलयनानि च सन्ति । क्रिस्ताब्दात् ५ शतकात् आरभ्य ८ शताब्दिपर्यन्तम् एतेषां लयनानां निर्माणम् अभवत् । प्रसिद्धं कैलास-मन्दिरम् अस्मिन्नेव लयनसमूहे अन्तर्भवति ।
एतेषां लयनानां वैशिष्ट्यम् अस्ति यत् एतानि अखण्डशिलाभ्यः निर्मितानि सन्ति । पुरातनकाले साधनानां न्यूनता तु आसीदेव । तथापि पाषाणशिल्पिभिः महता कौशलेन एतानि लयनानि कृतानि सन्ति । अतः बहवः पर्यटकाः आकर्षिताः भवन्ति ।
- देवगिरी तथा दौलताबाद् भुईकोट
- खुलताबाद - औरङ्गजेब इत्यस्य 'कबर'-समाधिस्थलम्
- बीबी का मक्बरा
- घृष्णेश्वर-मन्दिरम् - द्वादशज्योतिर्लिङ्गेषु अन्यतमम्
- पैठणनामकं सन्त-एकनाथस्य जन्मस्थलम्
- जायकवाडी-जलबन्धः
- औरङ्गाबाद-गह्वराः
- भोसले गढी
- चान्द मिनार
बाह्यसम्पर्कतन्तुः[सम्पादयतु]
- मण्डल-सङ्केतस्थलम्
- मराठी विश्वकोश:
- मण्डलस्य प्रशासनस्य सङ्केतस्थलम् Archived २०१३-११-१९ at the Wayback Machine
- ४[नष्टसम्पर्कः]
| जळगावमण्डलम् | ||||
| नाशिकमण्डलम् | 
|
जालनामण्डलम् | ||
 सम्भाजीनगरमण्डलम् 
| ||||
| ||||
| अहमदनगरमण्डलम् |
राजधानी: मुम्बई | ||
| मण्डलानि | अकोला · अमरावती · अहमदनगर · उस्मानाबाद् · औरङ्गाबाद् · कोल्हापुर · गडचिरोली · गोन्दिया · चन्द्रपुरम् · जळगाव · जालना · ठाणे · धुळे · नन्दूरबार · नागपुरम् · नान्देड · नाशिक · परभणी · पुणे · बीड · बुलढाणा · भण्डारा · मुम्बई उपनगर मण्डलम् · मुम्बईमण्डलम् · यवतमाळ · रत्नागिरि · रायगड · लातूर · वर्धा · वाशिम · सातारा · साङ्गली · सिन्धुदुर्ग · सोलापूर · हिङ्गोली |  |