(Go: >> BACK << -|- >> HOME <<)
Wikipedia

Pomnik Braterstwa Broni w Warszawie: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycja
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
m poprawa przek., WP:SK, poprawa zakończeń znaczników HTML
Nie podano opisu zmian
Znaczniki: Z urządzenia mobilnego Z wersji mobilnej (przeglądarkowej) Zaawansowana edycja mobilna
 
(Nie pokazano 37 wersji utworzonych przez 20 użytkowników)
Linia 1:
{{Pomnik infobox
|nazwa = Pomnik Braterstwa Broni<br /> w Warszawie
|nazwa oryginalna =
|grafika = Czterech Spiacych.jpg
|opis grafiki = Pomnik Braterstwa Broni<br /> od strony południowej (2010)
|państwo = POL
|miejscowość = [[Warszawa]]
Linia 8 ⟶ 9:
|typ pomnika = [[posąg]] na [[cokół|cokole]]
|styl architektoniczny =
|projektant = A. Nenko (?)<br /> A. Korolew (?)
|fundator =
|zniszczonomateriał = ▼
|całkowita wysokość =
|rozpoczęciedata budowy = 1945
|ukończeniedata odsłonięcia budowy = 18 listopada 1945
|ważniejsze przebudowy = 1947, 1966
|odsłonięto = 18 listopada 1945
|ważniejszedata przebudowylikwidacji = 1947, 1966, = 2011
▲ |zniszczono =
|zlikwidowano = 2011
|kod mapy = Warszawa
|współrzędne = 52°15′18″N 21°02′04″E
|stopniN = 52 |minutN = 15 |sekundN = 18
|stopniE = 21 |minutE = 02 |sekundE = 04
|commons = Category:Pomnik Braterstwa Broni
}}
Linia 25 ⟶ 24:
[[Plik:Czterech śpiących 07.jpg|thumb|Widok ogólny pomnika, w tle [[Sobór metropolitalny Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny w Warszawie|Sobór Metropolitalny Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny]] (2006)]]
 
'''Pomnik Braterstwa Broni''' – monument, który w latach 1945–2011 znajdował się na [[Plac Wileński w Warszawie|placu Wileńskim]] na [[Warszawa|warszawskiej]] [[Praga-Północ|Pradze-Północ]], w pobliżu skrzyżowania [[Aleja „Solidarności” w Warszawie|al. „Solidarności”]] i [[ulica Targowa w Warszawie|ul. Targowej]]. W listopadzie 2011 pomnik został zdemontowany w związku z budową stacji [[Metro w Warszawie|metra]] [[Dworzec Wileński (stacja metra)|Dworzec Wileński]], a rzeźby i okładziny cokołu poddano konserwacji<ref name="Urzykowski23.11.2011">{{Cytuj stronę | url = http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34889,10692003,Pomnik_czterech_spiacych_rozpada_sie_z_hukiem.html | tytuł = Pomnik czterech śpiących rozpada się z hukiem | nazwisko = Urzykowski | imię = Tomasz | data = 23 listopada 2011 | opublikowany = warszawa.gazeta.pl | data dostępu = 2013-12-11}}</ref>. Zgodnie z decyzją [[UstrójRada miasta stołecznego Warszawy#Rada m.st. Warszawy|Rady m.st. Warszawy]] z lutego 2015 pomnik nie zostaniezostał ponownie ustawiony na placu Wileńskim<ref name="Wojtczuk022015" />.
 
Monument upamiętniał walki [[Ludowe Wojsko Polskie|żołnierzy polskich]] i [[Armia Czerwona|radzieckich]]<ref name="Encyklopedia660" /><ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Jabłoński i in. |imię = Krzysztof |tytuł = Warszawa: portret miasta |wydawca = Arkady |miejsce = Warszawa |data = 1984 |strony = strony nienumerowane (Kronika odbudowy, budowy i rozbudowy 1945−1982) |isbn = 83-213-2993-4}}</ref>, a także był wyrazem hołdu dla ok. 600 tys. żołnierzy Armii Czerwonej, którzy zginęli na ziemiach polskich podczas [[II wojna światowa|II wojny światowej]]<ref name="Głębocki100" /><ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Wysznacki | imię = Leszek | tytuł = Warszawa od wyzwolenia do naszych dni | wydawca = Wydawnictwo Sport i Turystyka | miejsce = Warszawa | strony = 64 | rok = 1977}}</ref>.
 
W niektórych źródłach i publikacjach wydanych w latach 40. monument był nazywany ''pomnikiem Wdzięczności''<ref>[http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/4778 Film (dok): ''Składanie wieńców u stóp Pomnika Wdzięczności w Warszawie'' (wyd.: 1947-03-05) w Repozytorium Cyfrowym Biblioteki Narodowej (repozytorium.fn.org.pl)]. [dostęp 2015-10-25].</ref> lub ''pomnikiem Wyzwolenia''<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Warszawa: Trasa W-Z | wydawca = Warszawska Spółdzielnia Wydawnicza „Światowid” | miejsce = Warszawa | rok = 1949 | strony = 25 (strony nienumerowane, obliczenia własne)}}</ref>. W późniejszych publikacjach stosowano już obecną nazwę<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Warszawa. Przewodnik | wydawca = Wydawnictwo Sport i Turystyka | miejsce = Warszawa | rok = 1966 | strony = 242}}</ref><ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Towarzyszom broni 1944–1945 | wydawca = Wydawnictwo Ruch i Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa | miejsce = Warszawa | rok = 1970 | strony = zob. opisy pomników nr 1-18 (po nr 18, strony nienumerowane)}}</ref><ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Chrościcki | imię = Juliusz A. | nazwisko2 = Rottermund | imię2 = Andrzej |autor link=Juliusz Chrościcki|tytuł = Atlas architektury Warszawy |autor link2=Andrzej Rottermund|wydawca = Wydawnictwo Arkady | miejsce = Warszawa | rok = 1977 | strony = 199}}</ref><ref name="Encyklopedia660" /><ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Drozdowski | imię = Marian Marek | nazwisko2 = Zahorski | imię2 = Andrzej | tytuł = Historia Warszawy | wydawca = Wydawnictwo Jeden Świat | miejsce = Warszawa | rok = 2004 | strony = 390 | isbn = 83-89632-04-7}}</ref>. Z kolei przez mieszkańców stolicy jest onbył żartobliwie nazywany m.in. pomnikiem „czterech śpiących”<ref name="Encyklopedia660" /><ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Wilkiewicz | imię = Dorota | tytuł = Ulice i uliczki naszej Pragi | wydawca = Towarzystwo Przyjaciół Pragi | miejsce = Warszawa | data = 1999 | strony = 113 | isbn = 83-906889-2-1}}</ref>.
 
Monument był pierwszym pomnikiem wzniesionym w Warszawie po zakończeniu wojny<ref name="Grzesiuk-Olszewska">{{Cytuj książkę | nazwisko = Grzesiuk-Olszewska | imię = Irena | tytuł = Warszawska rzeźba pomnikowa | wydawca = Wydawnictwo Neriton | miejsce = Warszawa | rok = 2003 | strony = 103 | isbn = 83-88973-59-2}}</ref>.
 
== Historia ==
Pomnik Braterstwa Broni jestbył pracą zbiorową, jego twórcami są artyści polscy i rosyjscy. Koncepcję pomnika opracował rzeźbiarz, major [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] A. Nenko<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Głębocki | imię = Wiesław | tytuł = Warszawskie pomniki | rok = 1990 | strony = 99 | wydawca = Wydawnictwo PTTK „Kraj” | isbn = 83-7005-211-8}}</ref>, jednak niektóre źródła podają, że autorem pierwotnego szkicu pomnika był A. Korolew<ref name="sztuka">{{Cytuj stronę | url = http://www.sztuka.net/palio/html.run?_Instance=www.sztuka.net.pl&_PageID=857&newsId=4340&_cms=newser&callingPageId=856&_CheckSum=5727790311277292188 | tytuł = Warszawa -– Pomnik Braterstwa Broni | nazwisko = Giergoń | imię = Paweł | rok = 2004 | opublikowany = sztuka.net | data dostępu = 2015-10-25}}</ref> lub Koralew<ref name="Grzesiuk-Olszewska" />, natomiast major Grigorij Nenko ''czuwał nad ideologiczną słusznością monumentu''<ref>{{Cytuj stronę | url = http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/2029020,80371,4086248.html | tytuł = W alei 'Solidarności' | nazwisko = Majewski | imię = Jerzy | nazwisko2 = Urzykowski | imię2 = Tomasz | data = 2007-04-24 | opublikowany = Gazeta.pl | data dostępu = 2015-10-25}}</ref>. Ze strony polskiej projekt zrealizowali architekci i rzeźbiarze związani z [[Biuro Odbudowy Stolicy|Biurem Odbudowy Stolicy]]: [[Stanisław Sikora (rzeźbiarz)|Stanisław Sikora]], [[Stefan Momot]], [[Józef Trenarowski]], [[Józef Gazy]], [[Bohdan Lachert]] i [[Jerzy Jarnuszkiewicz]]<ref name="sztuka" /> (według [[Jerzy Kasprzycki|Jerzego Kasprzyckiego]] – S. Sikora, J. Trenarowski, J. Ślusarczyk, S. Momot i M. Kuriata<ref name=kasprzycki>{{Cytuj książkę | nazwisko = Kasprzycki | imię = Jerzy | autor link = Jerzy Kasprzycki | tytuł = Warszawa-Praga | wydawca = [[Krajowa Agencja Wydawnicza]] | miejsce = Warszawa | rok = [[1980]]}}</ref>).
 
Pomnik został odsłonięty 18 listopada 1945 w pobliżu [[Budynek Dyrekcji Kolei Państwowych w Warszawie|gmachu Dyrekcji Kolei Państwowych]], będącego wówczas tymczasową siedzibą m.in. prezydenta Warszawy, [[Krajowa Rada Narodowa|Krajowej Rady Narodowej]] (KRN) i [[Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej|Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej]]. W uroczystości wzięli udział prezydent KRN [[Bolesław Bierut]], premier [[Edward Osóbka-Morawski]], naczelny dowódca Wojska Polskiego [[Michał Rola-Żymierski]] oraz [[attaché wojskowy]] Związku Radzieckiego gen. M. Masłow<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Komorowski (red.) |imię = Krzysztof |tytuł = Warszawa walczy 1939–1945. Leksykon |wydawca = Fundacja Polska Walczy i Wydawnictwo Bellona |miejsce = Warszawa |data = 2015 |strony = 737 |isbn = 978-83-1113474-4}}</ref>.
 
Początkowo [[rzeźbaRzeźbiarstwo|rzeźby]] były gipsowanymi odlewami, pomalowanymi farbą imitującą brąz<ref name="sztuka" />. Odsłonięcie pomnika w wersji z odlewami z brązu nastąpiło 27 sierpnia 1947 roku<ref>{{Cytuj książkę |autor = Katarzyna Chrudzimska-Uhera |autor2 = Bartłomiej Gutowski |tytuł = Rzeźba w architekturze |autor r = Ewa Kalnoj-Ziajkowska | rozdział = „Cały naród buduje swoją stolicę”. Przykłady współpracy urbanistów, architektów i rzeźbiarzy w latach 1945–1955 | autor = Katarzyna Chrudzimska-Uhera | autor2 = Bartłomiej Gutowski | tytuł = Rzeźba w architekturze | wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego | miejsce = Warszawa | rok = 2008 | strony = 59 | isbn = 978-83-7072-515-0}}</ref>.
 
W 1966, w związku z przebudową skrzyżowania [[ulica Targowa w Warszawie|ul. Targowej]] z ówczesną al. [[Karol Świerczewski|Karola Świerczewskiego]] (obecnie [[Aleja „Solidarności” w Warszawie|al. „Solidarności”]]), pomnik przesunięto 8 metrów na wschód<ref name=kasprzycki />.▼
== Opis monumentu ==
Główna grupa rzeźbiarska przedstawia trzech żołnierzy radzieckich w akcji bojowej, zwróconych w kierunku zachodnim. Dwaj z nich asekurują znajdującego się pomiędzy nimi kolegę, wychylonego w głębokim zamachu do rzutu granatem. Z jej dynamiką skontrastowano statyczność rzeźb dolnej partii monumentu. Przedstawiają one czterech żołnierzy, dwóch polskich i dwóch radzieckich, ustawionych po przekątnej na czterech niskich cokołach narożnych. Cała czwórka, z pochylonymi głowami, pełni symboliczną, wieczną wartę.▼
 
=== PomnikPo poroku 1989 ===▼
Sposób przedstawienia rzeźb sprawił, że monument jest żartobliwie nazywany przez mieszkańców stolicy pomnikiem „czterech śpiących”<ref name="Encyklopedia660">{{Cytuj książkę | tytuł = Encyklopedia Warszawy | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa | rok = 1994 | strony = 660 | isbn = 83-01-08836-2}}</ref><ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Leśniakowska | imię = Marta | tytuł = Architektura w Warszawie | wydawca = Arkada Pracownia Historii Sztuki | miejsce = Warszawa | rok = 2005 | strony = 241 | isbn = 83-908950-1-3}}</ref><ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Kunert | imię = Andrzej Krzysztof | tytuł = Pamięć II wojny światowej w nazewnictwie ulic Warszawy [w:] Śladami nazw miejskich Warszawy | wydawca = Muzeum Historyczne m.st. Warszawy | miejsce = Warszawa | data = 2012 | strony = 76 | isbn = 978-83-62189-21-2}}</ref>, „czterech smutnych”<ref name="Encyklopedia660" />, a także „czterech śpiących – trzech walczących”<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Pilich | imię = Michał | tytuł = Warszawska Praga. Przewodnik | wydawca = Fundacja Centrum Europy | miejsce = Warszawa | rok = 2005 | strony = 80 | isbn = 83-923305-7-9}}</ref>.▼
W 1992 monument miał zostać zdemontowany jako relikt [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|poprzedniego ustroju]], ale został wybroniony przez rzeźbiarza Stefana Momota, który przyznał się wtedy do współautorstwa pomnika<ref>[http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34887,3839442.html Ponowne zakusy na pomnik „czterech śpiących”].</ref>. Rzeźbiarz przedstawił wówczas relację, według której powstały monument jest zmienioną wersją wykonanego przez niego projektu pomnika ''Walki Obronnej Narodu Polskiego w II Wojnie Światowej''. Poinformował także, że część zmian wprowadzono bez jego wiedzy i woli (np. pięcioramienne gwiazdy, granat w dłoni jednego z żołnierzy). Rok wcześniej wspomniał, że na jego projekcie zamiast gwiazd znajdowały się zarysy orzełków w koronie i zgłosił postulat pozwolenia mu na wprowadzenie poprawek. Opowiedział także o okolicznościach podjęcia decyzji o budowie pomnika. Z jego relacji wynika, że decyzję o zaangażowaniu go do pracy podjęto bez jego udziału. Próbował przy tym skomplikować całe przedsięwzięcie angażując do niego związanego z kręgami kościelnymi Józefa Trenarowskiego, a także zawyżając kosztorys<ref>{{Cytuj książkę |autor = Katarzyna Chrudzimska-Uhera |autor2 = Bartłomiej Gutowski |tytuł = Rzeźba w architekturze |autor r = Ewa Kalnoj-Ziajkowska | rozdział = „Cały naród buduje swoją stolicę”. Przykłady współpracy urbanistów, architektów i rzeźbiarzy w latach 1945–1955 | autor = Katarzyna Chrudzimska-Uhera | autor2 = Bartłomiej Gutowski | tytuł = Rzeźba w architekturze | wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego | miejsce = Warszawa | rok = 2008 | strony = 59-6059–60 | isbn = 978-83-7072-515-0}}</ref>.▼
 
W styczniu 2007 po raz kolejny pojawił się pomysł przeniesienia pomnika w inne miejsce i zbudowania na jego miejscu przystanku tramwajowego<ref>{{Cytuj stronę | url = http://warszawa.tvp.pl/19000968/gdzie-trafi-pomnik-czterech-spiacych | tytuł = Gdzie trafi pomnik "czterech„czterech śpiących"śpiących”? | data = 2015-02-24 | opublikowany = Strona internetowa [[TVP 3 Warszawa|TVP Warszawa]] | data dostępu = 2015-10-25}}</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,3842243.html | tytuł = Gdzie czterech śpi…, czyli co zrobić z kontrowersyjnym pomnikiem | autor = Wojciech Tymowski | data = 2007-01-10 | opublikowany = Gazeta.pl – Wiadomości | data dostępu = 2015-10-25}}</ref>. Plany te potwierdzono w 2010 roku w związku z budową stacji [[Linia M2 metra w Warszawie|II linii]] [[Metro w Warszawie|warszawskiego metra]] o nazwie [[Dworzec Wileński (stacja metra)|Dworzec Wileński]], którą zaplanowano wtedy w tym miejscu<ref>{{Cytuj stronę | url = http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly/336809,warszawa-przesuwa-znany-pomnik-przez-metro.html | tytuł = Warszawa przesuwa znany pomnik. Przez metro | opublikowany = wiadomosci.dziennik.pl | data = 20 maja 2011 | data dostępu = 2011-05-20}}</ref>.▼
Na zdemontowanym w 2011 cokole znajdowały się jednobrzmiące napisy w językach polskim (od strony południowej) i rosyjskim (od strony północnej) o treści:▼
 
26 maja 2011 [[UstrójRada miasta stołecznego Warszawy#Rada m.st. Warszawy|Rada m.st. Warszawy]] podjęła uchwałę nr XVI/300/2011 o przeniesieniu monumentu z dotychczasowej lokalizacji w centralnej części placu Wileńskiego na północną stronę placu za wylotem ul. [[Ulica Świętych Cyryla i Metodego w Warszawie|Świętych Cyryla i Metodego]], w związku ze zmianą układu przestrzennego placu Wileńskiego, wynikającą z budowy II linii metra. Wykonanie uchwały powierzono [[Ustrój miasta stołecznego Warszawy#Prezydent m.st. Warszawy|Prezydentowi m.st. Warszawy]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://bip.warszawa.pl/NR/exeres/4C62DACC-651B-4269-94BE-2AB5B76C094E,frameless.htm | tytuł = Uchwała nr XVI/300/2011 z 26 maja 2011 r. w sprawie przeniesienia pomnika Polsko-Radzieckiego Braterstwa Broni. | data = 30 maja 2011 | praca = Biuletyn Informacji Publicznej m.st. Warszawy. | opublikowany = bip.warszawa.pl/ | data dostępu = 2015-02-02}}</ref>.▼
{{CytatD|<center>''Chwała bohaterom<br /> Armii Radzieckiej<br /> Towarzyszom broni,<br /> którzy oddali swe życie<br /> za wolność<br /> i niepodległość<br /> narodu polskiego,<br /> pomnik ten wznieśli<br /> mieszkańcy Warszawy<br /> 1945 r.</center>''▼
|}}▼
 
W nocy z 16 na 17 września 2011 dwóch młodych mężczyzn oblało cokół czerwoną farbą i wymalowało napis: ''Czerwona zaraza''<ref>{{Cytuj stronę | url = http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34889,10317808,Ochlapali_pomniki_farba__Wandale_czy_ofiary_represji_.html | tytuł = Ochlapali pomniki farbą. Wandale czy ofiary represji? | nazwisko = Szpala | imię = Iwona | data = 20 września 2011 | opublikowany = warszawa.gazeta.pl | data dostępu = 2013-12-11}}</ref><ref>Napis był tytułem wiersza napisanego przez żołnierza [[Powstanie warszawskie|powstania warszawskiego]] z [[Batalion „Parasol”|batalionu AK „Parasol”]] [[Józef Szczepański|Józefa „Ziutka” Szczepańskiego]], napisanego 29 sierpnia 1944 w obliczu stojącej za Wisłą i nie forsującej rzeki Armii Czerwonej w oczekiwaniu na wykrwawienie się Powstania. Wiersz zaczyna się od słów:<br />{{CytatD|''Czekamy ciebie, czerwona zarazo,<br />byś wybawiła nas od czarnej śmierci…}}śmierci''</ref>.▼
Rzeźby z brązu, którymi w sierpniu 1947 zastąpiono ich pierwotne gipsowe wersje, zostały wykonane w skali 1:1 w berlińskiej [[Akademie der Künste|Akademii Sztuki]], a następnie odlane w jednej z fabryk w [[Berlin]]ie (według innych źródeł – w jednym z zakładów w [[Radziecka strefa okupacyjna w Niemczech|radzieckiej strefie okupacyjnej]]<ref name="Grzesiuk-Olszewska" />), gdyż z powodu zniszczeń wojennych w tym czasie w Polsce nie było zakładu, który mógłby zrealizować tego rodzaju zlecenie<ref name="Jurga">{{Cytuj książkę | nazwisko = Jurga | imię = Tadeusz | tytuł = Pomnik Braterstwa Broni. Warszawa-Praga | wydawca = Wydawnictwo Sport i Turystyka | miejsce = Warszawa | rok = 1968 | strony = 18}}</ref>.▼
 
W listopadzie 2011 pomnik został zdemontowany<ref>{{Cytuj stronę | url = http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34889,10621876,Co_znaleziono_pod_pomnikiem_Czterech_Spiacych_.html | tytuł = Co znaleziono pod pomnikiem Czterech Śpiących? | data = 10 listopada 2011 | opublikowany = warszawa.gazeta.pl | data dostępu = 2013-12-11}}</ref>, a rzeźby radzieckich i polskich żołnierzy oraz okładziny cokołu poddano konserwacji<ref name="Urzykowski23.11.2011" />.▼
Odlewy wykonane zostały z metali uzyskanych z przetopienia niemieckiej [[amunicja|amunicji]] zdobytej w Berlinie<ref name=kasprzycki />. Brązowe figury przywieziono z Niemiec do Warszawy specjalnym pociągiem<ref name="Jurga" />. Według [[Instytut Pamięci Narodowej|Instytutu Pamięci Narodowej]] Polska pokryła koszty wykonania pomnika, które wyniosły 600 tysięcy dolarów (240 milionów złotych)<ref>{{Cytuj stronę | url = http://niezalezna.pl/55470-polska-zaplacila-za-sowiecki-symbol-warszawy-zrobiony-w-berlinie-nowe-dokumenty-ipn | tytuł = Polska zapłaciła za sowiecki symbol Warszawy zrobiony w Berlinie! Nowe dokumenty IPN | data = 2014-05-21 | opublikowany = Niezalezna.pl | data dostępu = 2015-10-25}}</ref>.▼
 
Planom powrotu „czterech śpiących” na Pragę sprzeciwiali się m.in. grupa mieszkańców<ref>{{Cytuj stronę | url = http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34889,12146455,Czterech_Spiacych_wraca_na_Prage__Mieszkancy_przeciw.html | tytuł = Czterech Śpiących wraca na Pragę. Mieszkańcy przeciw | nazwisko = Śmigiel | imię = Martyna | data = 18 lipca 2012 | opublikowany = warszawa.gazeta.pl | data dostępu = 2013-12-11}}</ref> oraz [[Instytut Pamięci Narodowej]]. 17 stycznia 2014 pracownicy IPN rozdawali przechodniom w okolicy placu Wileńskiego ulotki z przygotowanymi informacjami na temat pomnika, przekonując, iż monument stanowił ''symbol władzy [[Józef Stalin|Józefa Stalina]] nad Polską''<ref>{{Cytuj stronę | url = http://web.archive.org/web/20160413062516/http://ipn.gov.pl/aktualnosci/2014/centrala/17-stycznia-przypomnimy-warszawiakom,-ze-pomnik-czterech-spiacych-to-symbol-wladzy-stalina-nad-polska | tytuł = Ulotki IPN „Na co patrzyli »czterej śpiący«” rozdane! – Warszawa, 17 stycznia 2014 | opublikowany = Strona [[Instytut Pamięci Narodowej|Instytutu Pamięci Narodowej]] (ipn.gov.pl) | data dostępu = 2015-10-25}}</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://web.archive.org/web/20140121040553/http://ipn.gov.pl/__data/assets/pdf_file/0015/123171/Ulotka_pomnik_4_spiacych_druk_zmn.pdf | tytuł = Na co patrzyli „czterej śpiący” | opublikowany = Strony [[Instytut Pamięci Narodowej|Instytutu Pamięci Narodowej]] (ipn.gov.pl) | data dostępu = 2015-10-25}}</ref>. <!-- [[WP:WER|Potrzebne źródła]]; Przywrócenie „czterech śpiących” na plac Wileński oprotestowało także Koło Wychowanków VIII Gimnazjum i Liceum im. króla Władysława IV. -->▼
W porównaniu z pracą z 1945, wygląd grupy rzeźbiarskiej na cokole pomnika uległ w 1947 zmianie. Granat w rękach jednego z trzech żołnierzy zastąpiła [[Pistolet maszynowy PPSz|pepesza]], a skrajne rzeźby zamieniono miejscami. Skorygowano również pierwsze zdanie napisu (pierwotnie brzmiało ono: ''Chwała bohaterom Armii Czerwonej poległym w walkach o wyzwolenie Polski.'')<ref>{{Cytuj pismo | nazwisko = Jastrzębski | imię = Jakub | tytuł = Tajemnice pomnika „Czterech Śpiących” | czasopismo = [[Skarpa Warszawska (czasopismo)|Skarpa Warszawska]] | strony = 10-13 | data = luty 2014}}</ref>.▼
 
W sondażach przeprowadzonych w listopadzie 2012 na zlecenie Urzędu m.st. Warszawy (tzw. Barometr Warszawski) oraz w listopadzie 2013 na zlecenie [[Gazeta Wyborcza|„Gazety Wyborczej”]] większość mieszkańców Warszawy opowiedziała się za ponownym ustawieniem pomnika na obecnym miejscu lub w jego pobliżu<ref>{{Cytuj stronę | url = http://web.archive.org/web/20140201224044/http://www.um.warszawa.pl/sites/default/files/attach/o-warszawie/BW_XI_12.pdf | tytuł = Barometr Warszawski XI’12 | data = listopad 2012 | praca = Centrum Komunikacji Społecznej Urząd m.st. Warszawy | opublikowany = um.warszawa.pl | strony = 17 | data dostępu = 2014-01-20}}</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34889,15029940,Zostawic_czy_usunac_pomnik_Spiacych__Wyniki_nowego.html | tytuł = Zostawić czy usunąć pomnik Śpiących? Wyniki nowego sondażu | nazwisko = Szpala | imię = Iwona | data = 27 listopada 2013 | opublikowany = warszawa.gazeta.pl | data dostępu = 2013-12-13}}</ref>.▼
Cokół z czerwonego [[trawertyn]]u, przeznaczonego pierwotnie dla projektowanego przed wojną pomnika księdza [[Ignacy Skorupka|Ignacego Skorupki]]<ref>Róże arcybiskupa Głódzia[http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34862,4275678.html]</ref>, obłożono później czerwonym [[Piaskowiec|piaskowcem]].▼
 
26 lutego 2015 Rada m.st. Warszawy uchyliła swoją uchwałę z 2011 przewidującą powrót pomnika na plac Wileński<ref name="Wojtczuk022015">{{Cytuj stronę |url = http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34862,17486935,Rada_Warszawy___Czterej_Spiacy__juz_nie_wroca.html |tytuł = Rada Warszawy: „Czterej Śpiący” już nie wrócą |nazwisko = Wojtczuk |imię = Michał |data = 26 lutego 2015 |opublikowany = warszawa.gazeta.pl |data dostępu = 2015-02-27}}</ref>. Został umieszczony w jednym z miejskich magazynów<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko = Urzykowski |imię = Tomasz |tytuł = Komunistyczne pomniki do rozbiórki. Ale które? |czasopismo = Gazeta Stołeczna |strony = 3 |data = 3 lipca 2017}}</ref>. W 2018 monument został przekazany w [[depozyt]] [[Muzeum Historii Polski w Warszawie]]<ref name="Wojtczuk27">{{Cytuj stronę | url = https://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/7,54420,23602829,pomnik-czterech-spiacych-nie-wroci-na-prage-zostanie-przeniesiony.html | tytuł = Pomnik „czterech śpiących” nie wróci na Pragę. Zostanie przeniesiony na Żoliborz | nazwisko = Wojtczuk | imię = Michał | data = 27 czerwca 2018 | opublikowany = warszawa.wyborcza.pl | data dostępu = 2023-05-03}}</ref>. Rzeźby żołnierzy zostaną umieszczone w części ekspozycji poświęconej PRL w nowej siedzibie muzeum w [[Cytadela Warszawska|Cytadeli]]<ref name="Wojtczuk27"/>.
W latach 1960–1961 dokonano renowacji pomnika i jego przebudowy przez Zespoły Pracowni Plastycznych. Wymieniono wtedy czerwone okładziny na nowe, wykonane z jasnego piaskowca, i odnowiono rzeźby<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Encyklopedia Warszawy | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe | miejsce = Warszawa | rok = 1975 | strony = 511}}</ref>. Jednocześnie monument podwyższono, umieszczając go na czterech tarasowatych schodach<ref name="Głębocki100">{{Cytuj książkę | nazwisko = Głębocki | imię = Wiesław | tytuł = Warszawskie pomniki | rok = 1990 | strony = 100 | wydawca = Wydawnictwo PTTK „Kraj” | isbn = 83-7005-211-8}}</ref>.▼
 
== Projekt i wymowa ==
▲W 1966, w związku z przebudową skrzyżowania [[ulica Targowa w Warszawie|ul. Targowej]] z ówczesną al. [[Karol Świerczewski|Karola Świerczewskiego]] (obecnie [[Aleja „Solidarności” w Warszawie|al. „Solidarności”]]), pomnik przesunięto 8 metrów na wschód<ref name=kasprzycki />.
▲Główna grupa rzeźbiarska przedstawia trzech żołnierzy radzieckich w akcji bojowej, zwróconych w kierunku zachodnim. Dwaj z nich asekurują znajdującego się pomiędzy nimi kolegę, wychylonego w głębokim zamachu do rzutu granatem. Z jej dynamiką skontrastowano statyczność rzeźb dolnej partii monumentu. Przedstawiają one czterech żołnierzy, dwóch polskich i dwóch radzieckich, ustawionych po przekątnej na czterech niskich cokołach narożnych. Cała czwórka, z pochylonymi głowami, pełni symboliczną, wieczną wartę.
 
▲Sposób przedstawienia rzeźb sprawił, że monument jestbył żartobliwie nazywany przez mieszkańców stolicy pomnikiem „czterech śpiących”<ref name="Encyklopedia660">{{Cytuj książkę | tytuł = Encyklopedia Warszawy | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa | rok = 1994 | strony = 660 | isbn = 83-01-08836-2}}</ref><ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Leśniakowska | imię = Marta | tytuł = Architektura w Warszawie | wydawca = Arkada Pracownia Historii Sztuki | miejsce = Warszawa | rok = 2005 | strony = 241 | isbn = 83-908950-1-3}}</ref><ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Kunert | imię = Andrzej Krzysztof | tytuł = Pamięć II wojny światowej w nazewnictwie ulic Warszawy, [w:] Śladami nazw miejskich Warszawy | wydawca = Muzeum Historyczne m.st. Warszawy | miejsce = Warszawa | data = 2012 | strony = 76 | isbn = 978-83-62189-21-2}}</ref>, „czterech smutnych”<ref name="Encyklopedia660" />, a także „czterech śpiących – trzech walczących”<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Pilich | imię = Michał | tytuł = Warszawska Praga. Przewodnik | wydawca = Fundacja Centrum Europy | miejsce = Warszawa | rok = 2005 | strony = 80 | isbn = 83-923305-7-9}}</ref>.
▲== Pomnik po 1989 ==
▲W 1992 monument miał zostać zdemontowany jako relikt [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|poprzedniego ustroju]], ale został wybroniony przez rzeźbiarza Stefana Momota, który przyznał się wtedy do współautorstwa pomnika<ref>[http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34887,3839442.html Ponowne zakusy na pomnik „czterech śpiących”]</ref>. Rzeźbiarz przedstawił wówczas relację, według której powstały monument jest zmienioną wersją wykonanego przez niego projektu pomnika ''Walki Obronnej Narodu Polskiego w II Wojnie Światowej''. Poinformował także, że część zmian wprowadzono bez jego wiedzy i woli (np. pięcioramienne gwiazdy, granat w dłoni jednego z żołnierzy). Rok wcześniej wspomniał, że na jego projekcie zamiast gwiazd znajdowały się zarysy orzełków w koronie i zgłosił postulat pozwolenia mu na wprowadzenie poprawek. Opowiedział także o okolicznościach podjęcia decyzji o budowie pomnika. Z jego relacji wynika, że decyzję o zaangażowaniu go do pracy podjęto bez jego udziału. Próbował przy tym skomplikować całe przedsięwzięcie angażując do niego związanego z kręgami kościelnymi Józefa Trenarowskiego, a także zawyżając kosztorys<ref>{{Cytuj książkę | autor r = Ewa Kalnoj-Ziajkowska | rozdział = „Cały naród buduje swoją stolicę”. Przykłady współpracy urbanistów, architektów i rzeźbiarzy w latach 1945–1955 | autor = Katarzyna Chrudzimska-Uhera | autor2 = Bartłomiej Gutowski | tytuł = Rzeźba w architekturze | wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego | miejsce = Warszawa | rok = 2008 | strony = 59-60 | isbn = 978-83-7072-515-0}}</ref>.
 
▲Na zdemontowanym w 2011 cokole znajdowały się jednobrzmiące napisy w językach polskim (od strony południowej) i rosyjskim (od strony północnej) o treści:
▲W styczniu 2007 po raz kolejny pojawił się pomysł przeniesienia pomnika w inne miejsce i zbudowania na jego miejscu przystanku tramwajowego<ref>{{Cytuj stronę | url = http://warszawa.tvp.pl/19000968/gdzie-trafi-pomnik-czterech-spiacych | tytuł = Gdzie trafi pomnik "czterech śpiących"? | data = 2015-02-24 | opublikowany = Strona internetowa [[TVP 3 Warszawa|TVP Warszawa]] | data dostępu = 2015-10-25}}</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,3842243.html | tytuł = Gdzie czterech śpi…, czyli co zrobić z kontrowersyjnym pomnikiem | autor = Wojciech Tymowski | data = 2007-01-10 | opublikowany = Gazeta.pl – Wiadomości | data dostępu = 2015-10-25}}</ref>. Plany te potwierdzono w 2010 roku w związku z budową stacji [[Linia M2 metra w Warszawie|II linii]] [[Metro w Warszawie|warszawskiego metra]] o nazwie [[Dworzec Wileński (stacja metra)|Dworzec Wileński]], którą zaplanowano wtedy w tym miejscu<ref>{{Cytuj stronę | url = http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly/336809,warszawa-przesuwa-znany-pomnik-przez-metro.html | tytuł = Warszawa przesuwa znany pomnik. Przez metro | opublikowany = wiadomosci.dziennik.pl | data = 20 maja 2011 | data dostępu = 2011-05-20}}</ref>.
 
{{Cytat
▲26 maja 2011 [[Ustrój miasta stołecznego Warszawy#Rada m.st. Warszawy|Rada m.st. Warszawy]] podjęła uchwałę nr XVI/300/2011 o przeniesieniu monumentu z dotychczasowej lokalizacji w centralnej części placu Wileńskiego na północną stronę placu za wylotem ul. [[Ulica Świętych Cyryla i Metodego w Warszawie|Świętych Cyryla i Metodego]], w związku ze zmianą układu przestrzennego placu Wileńskiego, wynikającą z budowy II linii metra. Wykonanie uchwały powierzono [[Ustrój miasta stołecznego Warszawy#Prezydent m.st. Warszawy|Prezydentowi m.st. Warszawy]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://bip.warszawa.pl/NR/exeres/4C62DACC-651B-4269-94BE-2AB5B76C094E,frameless.htm | tytuł = Uchwała nr XVI/300/2011 z 26 maja 2011 r. w sprawie przeniesienia pomnika Polsko-Radzieckiego Braterstwa Broni. | data = 30 maja 2011 | praca = Biuletyn Informacji Publicznej m.st. Warszawy. | opublikowany = bip.warszawa.pl/ | data dostępu = 2015-02-02}}</ref>.
▲{{CytatD |treść = <center>''Chwała bohaterom<br /> Armii Radzieckiej<br /> Towarzyszom broni,<br /> którzy oddali swe życie<br /> za wolność<br /> i niepodległość<br /> narodu polskiego,<br /> pomnik ten wznieśli<br /> mieszkańcy Warszawy<br /> 1945 r.''</center>''
|styl = środek
▲|}}
 
▲Rzeźby z brązu, którymi w sierpniu 1947 zastąpiono ich pierwotne gipsowe wersje, zostały wykonane w skali 1:1 w berlińskiej [[Akademie der Künste|Akademii Sztuki]], a następnie odlane w jednej z fabryk w [[Berlin]]ie (według innych źródeł – w jednym z zakładów w [[Radziecka strefa okupacyjna w Niemczech|radzieckiej strefie okupacyjnej]]<ref name="Grzesiuk-Olszewska" />), gdyż z powodu zniszczeń wojennych w tym czasie w Polsce nie było zakładu, który mógłby zrealizować tego rodzaju zlecenie<ref name="Jurga">{{Cytuj książkę | nazwisko = Jurga | imię = Tadeusz | tytuł = Pomnik Braterstwa Broni. Warszawa-Praga | wydawca = Wydawnictwo Sport i Turystyka | miejsce = Warszawa | rok = 1968 | strony = 18}}</ref>.
▲W nocy z 16 na 17 września 2011 dwóch młodych mężczyzn oblało cokół czerwoną farbą i wymalowało napis: ''Czerwona zaraza''<ref>{{Cytuj stronę | url = http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34889,10317808,Ochlapali_pomniki_farba__Wandale_czy_ofiary_represji_.html | tytuł = Ochlapali pomniki farbą. Wandale czy ofiary represji? | nazwisko = Szpala | imię = Iwona | data = 20 września 2011 | opublikowany = warszawa.gazeta.pl | data dostępu = 2013-12-11}}</ref><ref>Napis był tytułem wiersza napisanego przez żołnierza [[Powstanie warszawskie|powstania warszawskiego]] z [[Batalion „Parasol”|batalionu AK „Parasol”]] [[Józef Szczepański|Józefa „Ziutka” Szczepańskiego]], napisanego 29 sierpnia 1944 w obliczu stojącej za Wisłą i nie forsującej rzeki Armii Czerwonej w oczekiwaniu na wykrwawienie się Powstania. Wiersz zaczyna się od słów:<br />{{CytatD|Czekamy ciebie, czerwona zarazo,<br />byś wybawiła nas od czarnej śmierci…}}</ref>.
 
▲Odlewy wykonane zostały z metali uzyskanych z przetopienia niemieckiej [[amunicja|amunicji]] zdobytej w Berlinie<ref name=kasprzycki />. Brązowe figury przywieziono z Niemiec do Warszawy specjalnym pociągiem<ref name="Jurga" />. Według [[Instytut Pamięci Narodowej|Instytutu Pamięci Narodowej]] Polska pokryła koszty wykonania pomnika, które wyniosły 600 tysięcy dolarów (240 milionów złotych)<ref>{{Cytuj stronę | url = http://niezalezna.pl/55470-polska-zaplacila-za-sowiecki-symbol-warszawy-zrobiony-w-berlinie-nowe-dokumenty-ipn | tytuł = Polska zapłaciła za sowiecki symbol Warszawy zrobiony w Berlinie! Nowe dokumenty IPN | data = 2014-05-21 | opublikowany = Niezalezna.pl | data dostępu = 2015-10-25}}</ref>.
▲W listopadzie 2011 pomnik został zdemontowany<ref>{{Cytuj stronę | url = http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34889,10621876,Co_znaleziono_pod_pomnikiem_Czterech_Spiacych_.html | tytuł = Co znaleziono pod pomnikiem Czterech Śpiących? | data = 10 listopada 2011 | opublikowany = warszawa.gazeta.pl | data dostępu = 2013-12-11}}</ref>, a rzeźby radzieckich i polskich żołnierzy oraz okładziny cokołu poddano konserwacji<ref name="Urzykowski23.11.2011" />.
 
▲W porównaniu z pracą z 1945, wygląd grupy rzeźbiarskiej na cokole pomnika uległ w 1947 zmianie. Granat w rękach jednego z trzech żołnierzy zastąpiła [[Pistolet maszynowy PPSz|pepesza]], a skrajne rzeźby zamieniono miejscami. Skorygowano również pierwsze zdanie napisu (pierwotnie brzmiało ono: ''Chwała bohaterom Armii Czerwonej poległym w walkach o wyzwolenie Polski.'')<ref>{{Cytuj pismo | nazwisko = Jastrzębski | imię = Jakub | tytuł = Tajemnice pomnika „Czterech Śpiących” | czasopismo = [[Skarpa Warszawska (czasopismo)|Skarpa Warszawska]] | strony = 10-1310–13 | data = luty 2014}}</ref>.
▲Planom powrotu „czterech śpiących” na Pragę sprzeciwiali się m.in. grupa mieszkańców<ref>{{Cytuj stronę | url = http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34889,12146455,Czterech_Spiacych_wraca_na_Prage__Mieszkancy_przeciw.html | tytuł = Czterech Śpiących wraca na Pragę. Mieszkańcy przeciw | nazwisko = Śmigiel | imię = Martyna | data = 18 lipca 2012 | opublikowany = warszawa.gazeta.pl | data dostępu = 2013-12-11}}</ref> oraz Instytut Pamięci Narodowej. 17 stycznia 2014 pracownicy IPN rozdawali przechodniom w okolicy placu Wileńskiego ulotki z przygotowanymi informacjami na temat pomnika, przekonując, iż monument stanowił ''symbol władzy [[Józef Stalin|Józefa Stalina]] nad Polską''<ref>{{Cytuj stronę | url = http://ipn.gov.pl/aktualnosci/2014/centrala/17-stycznia-przypomnimy-warszawiakom,-ze-pomnik-czterech-spiacych-to-symbol-wladzy-stalina-nad-polska | tytuł = Ulotki IPN „Na co patrzyli »czterej śpiący«” rozdane! – Warszawa, 17 stycznia 2014 | opublikowany = Strona [[Instytut Pamięci Narodowej|Instytutu Pamięci Narodowej]] (ipn.gov.pl) | data dostępu = 2015-10-25}}</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://ipn.gov.pl/__data/assets/pdf_file/0015/123171/Ulotka_pomnik_4_spiacych_druk_zmn.pdf | tytuł = Na co patrzyli „czterej śpiący” | opublikowany = Strony [[Instytut Pamięci Narodowej|Instytutu Pamięci Narodowej]] (ipn.gov.pl) | data dostępu = 2015-10-25}}</ref>. Przywrócenie „czterech śpiących” na plac Wileński oprotestowało także Koło Wychowanków VIII Gimnazjum i Liceum im. króla Władysława IV.
 
▲Cokół z czerwonego [[trawertyn]]u, przeznaczonego pierwotnie dla projektowanego przed wojną pomnika księdza [[Ignacy Skorupka|Ignacego Skorupki]]<ref>Róże arcybiskupa Głódzia[http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34862,4275678.html].</ref>, obłożono później czerwonym [[Piaskowiec|piaskowcem]].
▲W sondażach przeprowadzonych w listopadzie 2012 na zlecenie Urzędu m.st. Warszawy (tzw. Barometr Warszawski) oraz w listopadzie 2013 na zlecenie [[Gazeta Wyborcza|„Gazety Wyborczej”]] większość mieszkańców Warszawy opowiedziała się za ponownym ustawieniem pomnika na obecnym miejscu lub w jego pobliżu<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.um.warszawa.pl/sites/default/files/attach/o-warszawie/BW_XI_12.pdf | tytuł = Barometr Warszawski XI’12 | data = listopad 2012 | praca = Centrum Komunikacji Społecznej Urząd m.st. Warszawy | opublikowany = um.warszawa.pl | strony = 17 | data dostępu = 2014-01-20}}</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34889,15029940,Zostawic_czy_usunac_pomnik_Spiacych__Wyniki_nowego.html | tytuł = Zostawić czy usunąć pomnik Śpiących? Wyniki nowego sondażu | nazwisko = Szpala | imię = Iwona | data = 27 listopada 2013 | opublikowany = warszawa.gazeta.pl | data dostępu = 2013-12-13}}</ref>.
 
▲W latach 1960–1961 dokonano renowacji pomnika i jego przebudowy przez Zespoły Pracowni Plastycznych. Wymieniono wtedy czerwone okładziny na nowe, wykonane z jasnego piaskowca, i odnowiono rzeźby<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Encyklopedia Warszawy | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe | miejsce = Warszawa | rok = 1975 | strony = 511}}</ref>. Jednocześnie monument podwyższono, umieszczając go na czterech tarasowatych schodach<ref name="Głębocki100">{{Cytuj książkę | nazwisko = Głębocki | imię = Wiesław | tytuł = Warszawskie pomniki | rok = 1990 | strony = 100 | wydawca = Wydawnictwo PTTK „Kraj” | isbn = 83-7005-211-8}}</ref>.
26 lutego 2015 Rada m.st. Warszawy uchyliła swoją uchwałę z 2011 przewidująca powrót pomnika na plac Wileński<ref name="Wojtczuk022015">{{Cytuj stronę | url = http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34862,17486935,Rada_Warszawy___Czterej_Spiacy__juz_nie_wroca.html | tytuł = Rada Warszawy: „Czterej Śpiący” już nie wrócą | nazwisko = Wojtczuk | imię = Michał | data = 26 lutego 2015 | opublikowany = warszawa.gazeta.pl | data dostępu = 2015-02-27}}</ref>.
 
== CiekawostkiInne informacje ==
* W [[Riazań|Riazaniu]] w [[Rosja|Rosji]] znajduje się monument o podobnej nazwie – [[pomnik Radziecko-Polskiego Braterstwa Broni]].
 
Linia 86 ⟶ 87:
* [[Cmentarz Mauzoleum Żołnierzy Radzieckich|Cmentarz Mauzoleum Żołnierzy Radzieckich w Warszawie]]
 
{{== Przypisy|2}} ==
{{Przypisy}}
 
== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę | tytuł = [[Encyklopedia Warszawy]] | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa | rok = 1994 | strony = 660 | isbn = 83-01-08836-2}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Głębocki | imię = Wiesław | tytuł = Warszawskie pomniki | rok = 1990 | strony = 99–100 | wydawca = Wydawnictwo PTTK „Kraj” | isbn = 83-7005-211-8}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Grzesiuk-Olszewska | imię = Irena | tytuł = Warszawska rzeźba pomnikowa | wydawca = Wydawnictwo Neriton | miejsce = Warszawa | rok = 2003 | strony = 103 | isbn = 83-88973-59-2}}
 
== Linki zewnętrzne ==
* [{{Cytuj stronę | url = http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/5545%2Fnode%2F5545 | tytuł = Film (dok.): ''Praga. Czwarta rocznica wyzwolenia'' (wyd.: 1948-09-22) w Repozytorium Cyfrowym Biblioteki Narodowej (repozytorium.fn.org.pl)] | opublikowany = repozytorium.fn.org.pl | archiwum = https://web.archive.org/web/20210128092409/http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl%2Fnode%2F5545 | zarchiwizowano = 2021-01-28}}. [dostęp 2015-10-25].
* [http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/4987 Film (dok.): ''Święto Armii Radzieckiej'' (wyd.: 1949-09-24) w Repozytorium Cyfrowym Biblioteki Narodowej (repozytorium.fn.org.pl)]. [dostęp 2015-10-25].
* {{Cytuj stronę | url = [http://www.sztuka.net/palio/html.run?_Instance=www.sztuka.net.pl&_PageID=857&newsId=4340&_cms=newser&callingPageId=856&_CheckSum=572779031 | tytuł = Warszawa -1277292188 Pomnik Braterstwana Broni | rok = 2004 | opublikowany =portalu sztuka.net | data dostępu = 2015-10-25}}]
 
{{SORTUJ:Warszawa}}
[[Kategoria:PomnikiNowa w WarszawiePraga|Pomnik Braterstwa Broni w Warszawie]]
[[Kategoria:Praga-Północ|PomnikRzeźby BraterstwaStanisława Broni w WarszawieSikory]]
[[Kategoria:TwórczośćNieistniejące Stanisławapomniki Sikoryżołnierzy Armii Czerwonej w Polsce]]
[[Kategoria:Pomniki żołnierzy Armii Czerwonej w Polsce]]
[[Kategoria:Posągi w Polsce]]
[[Kategoria:Pomniki w Polsce odsłonięte w 1945]]
[[Kategoria:Pomniki wojskowe w Polsce|Pomnik Braterstwa Broni w Warszawie]]
[[Kategoria:Pomniki żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego]]
[[Kategoria:Nieistniejące pomniki w Warszawie]]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomnik_Braterstwa_Broni_w_Warszawie”