Johann Matthias Gesner
Johann Matthias Gesner – pedagog, filolog literatury klasycznej i bibliotekarz; ur. 9 kwietnia 1691 roku w Roth(Roth an der Rednitz) ;zmarł 3 sierpnia 1761 roku w Getyndze( Göttingen). Od 1730 do 1734 roku był rektorem Thomasschule w Lipsku (Leipzig). Po założeniu Uniwersytetu Georga-Augusta w 1734 roku w Getyndze został powołany na stanowisko profesora poezji i retoryki , jednocześnie otrzymał stanowisko uniwersyteckiego bibliotekarza. Jako wydawca klasycznych autorów był mało inowacyjny w swojej działalności, natomiast ze swoimi pomysłami reform nauczania w szkole i uniwersytecie należał do jednych z najbardziej czynnych prekursorów nowego humanizmu. W 1749 roku ukazało się jego największe dzieło czterotomowy słownik Novus Linguæ Et Eruditionis Romanæ Thesaurus, który jeszcze dzisiaj stanowi jedną z najważniejszych podstaw do zapoczątkowanego w 1900 roku wielkiego słownika języka łacińskiego „Monachijski Thesaurus“(Münchener Thesaurus).
Życie i twórczość
Dzieciństwio i szkolne lata w Frankonii
Johanes Matthias Gesner urodził się 9 kwietnia 1691 roku w Roth koło Norymbergi. Jego ojciec Johann Samuel Gesner (1661-1704) był tam jako kaznodzieja od 1687 roku, a zmarł gdy syn Johann Mathias miał 12 lat. Jego matka Maria Magdalena z domu Hußwedel (1670-1738) była córką rajcy Ansbach i pochodziła z jednej ze starych rodzin urzędniczych. Po śmierci męża opiekowała się dziewięciorgiem dzieci i w krótkim czasie poślubiła jego następcę na parafii Johanna Zuckermantela. Johann Zuckermantel bardzo szybko zauważył nadzwyczajne zdolności Johanna Mathiasa i poprzez prywatne nauczanie przygotował go do wstąpienia do gimnazjum. Jednak koszty kształcenia przerosły możliwości rodziny i Gesner był sponsorowany z środków publicznych. Mieszkał w internacie dla ubogich uczniów, ale ze względu na jego uzdolnienia był wspierany przez ówczesnego rektora gimnazjum Georga Nikolausa Köhlera.
Czas studiów w Jenie
W 1710 roku Gesner wstąpił na uniwersytet w Jenie. Dzięki interwencji Jakoba Friedricha Weihla otrzymał stypendium. Aby poprawić swoją sytuację finansową pisał okolicznościowe poematy ( z okazji wesel lub urodzin). W 1712 roku zamieszkał u swego ulubionego nauczyciela teologa Johanna Franz Buddeusa, gdzie uczył jego syna. Buddeus był także tym, który stworzył mu dostęp do klasycznej filologii a przez udostępnienie swojej biblioteki umożliwił samodzielne poszerzanie wykształcenia. W 1714 roku Gesner opublikował swoją pierwszą pacę filologiczną Philopatris dialogus Lucianeus, w której wykazał, że Philopatris nie jest napisana przez Lukiana z Samosat, ale w czasach cesarza Juliana Apostaty, czyli musiała powstać 200 lat wcześniej. Rok później ukazuje się Institutiones rei scholasticæ (Zasady pedagogiki), jego pierwsze praca pedagogiczne, w której przedstawia poglądy 17-wiecznych reformatorów szkolnictwa i swoje własne pomysły.
Okres weimarski
W 1715 roku za pośrednictwem Buddeusa Gesner otrzymał stanowisko konrektora w Wilhelm-Ernst-Gymnasium w Weimarze. Ożenił się w 1718 roku z Elisabeth Caritas (1695-1761) z domu Eberhard, córką pastora z pobliskiej miejscowości Gera (dzisiaj Geraberg). W 1719 roku przyszedł na świat ich pierwszy syn Carl Philipp (1719–1780), przyszły lekarz przyboczny i lekarz dworu saksońskiego. Urodzona w 1721 roku córka Elisabetha poślubiła później Johanna Jakoba Hubera, który pracował od 1739 do 1742 jako profesor nadzwyczajny anatomii na uniwersytecie w Getyndze a w następnych latach jako przyboczny lekarz władcy Wilhelm VIII Heskiego w Kassel.
Obok działalności w gimnazjum Gesner był także administratorem książęcych zbiorów numizmatycznych i biblioteki – zwanej Zbiorem Schurzfleischa (Schurzfleisch Sammlung) a później Biblioteką Księżnej Anny Amalii (Herzogin-Anna-Amalia-Bibliothek). W ramach tej pracy w 1723 powstał dziewięciotomowy katalog imienny, przygotował katalog rzeczowy, dokonał remanentu biblioteki i sporządził drukowane sprawozdanie pt. Notitia Bibliothecæ Vimariæ praesertim Schurzfleischianæ.
Nominację na bibliotekarza zawdzięczał rekomendacji swojego protektora Buddeusa u marszałka dworu książęcego Friedricha Gotthilfa von Marschall, z którym wkrótce bardzo się zaprzyjaźnił i bywał u niego codziennie na obiadach jak również spędzał wakacje w jego posiadłości w Oßmannstedt. Poprzez regularne obcowanie z marszałkiem nabył podstawową znajomość obowiązujących manier towarzyskich, co później kwalifikowało go do podjęcia reprezentacyjnych obowiązków. Podczas prawie 15-letniego pobytu w Weimarze napisał liczne teksty,między innymi Chrestomathia Ciceroniana (1717) i Chrestomathia Pliniana (1723),w których skomentował wybrane teksty z pism Cycerona i z Naturalis historia Pliniusza w zastosowaniu do nauki języka łacińskiego. Tutaj również Gesner poznał późniejszego kantora Jana Sebastiana Bacha.
Pobyt w Ansbach
Po śmierci księcia Wilhelma Ernsta von Sachsen-Weimar-Eisenach w 1728 roku, jego następca bratanek Ernst August pozbył się wszystkich, którzy mieli jakikolwiek wpływ za czasów panowania jego wujka. Urząd bibliotekarza stracił również Gesner. Zrezygnował on również z pełnienia funkcji konrektora w weimarskim gimnazjum i w czerwcu 1729 roku jako rektor wrócił na krótki czas do swojej byłej szkoły w Ansbach.
Jako rektor Thomasschule w Lipsku
Po śmierci rektora lipskiej Thomasschule Johanna Heinricha Ernestia w pażdzierniku 1729 roku, Gesner zostal powołany na to stanowisko jako jego następca. Ernesti posiadał od 1680 roku katedrę na uniwersytecie w Lipsku a w 1684 roku otrzymał funkcję rektora w Thomasschule. Większą wagę przywiązywał do nauczania akademickiego niż do nauczania szkolnego. Gdy Gesner przyjął urząd rektora w lipcu 1730 roku zastał szkołę w nie najlepszej kondycji. Zreformował porządek szkolny, troszczył się o regularne zajęcia lekcyjne i odnowił plan nauczania. Kompozytor Jan Sebastian Bach, któremu w ramach urzędu kantora miasta Lipsk podlegała także nauka muzyki w Thomasschule miał z poprzednikiem Gesnera wiele trudnych przepraw, na wiadomość, że nowym rektorem będzie Gesner, miał wykrzyknąć „Teraz będzie wszystko dobrze!”. Później poświęcił mu kanon na 2 głosy (BWV 1075). Gesner, który podziwiał Bacha i jego muzykę, zabiegał z sukcesem o lepsze jego wynagrodzenie i zbudował mu trwały pomnik w jednym z swoich komentarzy do Quintilians Institutio oratoria. W fragmencie, w którym chwalona jest wszechstronność lutnika robi taki dopisek „Oh Kwintylianie! Mógłbyś zmartwychwstać i zobaczyć naszego Bacha, wtedy uznałbyś tamtą za bez znaczenia!”. Natomiast stosunki Gesnera z profesorami uniwersytetu w Lipsku ukształtowały się od początku źle. Z zazdrości o jego wysokie poważanie w ratuszu miejskim nie wydali Gesnerowi zgody na nauczanie i postarali się o to, żeby już po czteroletniej działalności odszedł z Lipska.
Praca Gesnera w Getyndze
Założenie uniwersytetu w Getyndze
W 1734 roku odbył się pierwszy wykład w Getyndze. Było karkołomnym przedsięwzięciem, założenie uniwersytetu w mało znaczącym mieście, które w dodatku jeszcze odczuwało skutki wojny trzydziestoletniej. Ten ambitny projekt mógł się powieść, jeśli zaraz na początku pozyskaliby uczonych z nadzwyczajną reputacją. Aby osiągnąć ten cel musieli w Getyndze stworzyć warunku pracy, które z punktu widzenia możliwych kandydatów byłyby wystarczająco atrakcyjne, aby udać się w drogę do prowincjonalnego miasta prawie z tysiącem zniszczonych domów. Gerlach Adolph von Münchhausen (1688–1770), minister króla Jerzego II Hanowerskiego, który rządził w unii personalnej elektoratem hanowerskim z Londynu z Wielkiej Brytanii,był inspiratorem założenia uniwersytetu i jego pierwszym kuratorem i mecenasem. Münchhausen wiedział, że z rozmachem wyposażona biblioteka uniwersytecka jest kluczem, do sprowadzenia znanych uczonych. Dlatego przekazał do niej 708 tomów z biblioteki gimnazjum w Getyndze oraz dalsze 2.154 tomów z duplikatów biblioteki królewskiej w Hanowerze, w tym wiele edycji antycznych klasyków. Jednakże decydującym sukcesem było przekonanie spadkobierców zmarłego w 1724 roku hanowerskiego męża stanu Joachima Heinricha von Bülow do ofiarowania znanej i kosztownej prywatnej biblioteki dla nowego uniwersytetu. Jedynym ich warunkiem było, że biblioteka będzie nosić nazwę „Bibliotheca Buloviana“, z której w następnych stuleciach zrezygnowano. Mimo wszystko wartość biblioteki w dużej mierze zależała od tego jak dalece zdolnego i zaangażowanego dyrektora udało się Münchhausenowi powołać do jej dokończenia, pielęgnacji i dalszej rozbudowy.
Powołanie na uniwersytet w Getyndze
Odpowiedniego kandydata na to stanowisko znalazł Münchhausen w osobie Gesnera, którego dotychczasowe życie w dużej mierze było wypełnione miłością do książek. Gesner został pierwszym profesorem i w 1734 roku przybył do Getyngi. Chociaż oprócz Gesnera przyszli na uniwersytet kolejni uczeni z dużą reputacją, tacy jak teolog Johann Lorenz von Mosheim, botanik i poeta Albrecht von Haller, to w początkowym okresie działalności młodego uniwersytetu brakowało jeszcze wystarczającej ilości zamożnych studentów. Dlatego Gesner w rok po swoim przybyciu do Getyngi zredagował w porozumieniu z Münchhausena pewien anonim, w formie listu do angielskiego barona pt. Epistola praesentem Academiæ Gottingensis statum exhibens, w którym ze wszech sił wychwalał uniwersytet w Getyndze. Napisana w eleganckiej łacinie rozprawa naukowa chwali oprócz biblioteki szczególnie hipodrom i służyła powstaniu idealnego wyobrażenia dla młodych szlachciców, którzy byli znani nie tylko z zamiłowania do jazdy na koniach i szermierki, lecz także jako mający możliwości płatnicze. Autorstwo Gesnera udowodnione zostało dopiero po odnalezieniu ręcznego szkicu anonimu w 1922 roku. Jego cel, podobnie jak kolejnego pisma z 1736 roku przyniósł oczekiwane wyniki. Jeszcze przez wiele lat po śmierci Gesnera uniwersytet w Getyndze był znany z dużej ilości studentów z rodzin szlacheckich.
W pierwszym roku swojej pracy w Getyndze opublikował w wydawnictwie Abrahama Vandenhoeck swoją pierwszą edycję łacińskich klasyków Scriptores rei rusticæ (1735). W przeciwieństwie do innowacji współczesnego mu angielskiego filologa literatury starożytnej Richarda Bentleya dwutomowe dzieło Gesnera pozostaje z dzisiejszego punktu widzenia typowym dzieckiem swoich czasów. Wypełnione barokowymi uczonościami dzieło Gesnera nie dorównuje pracy Bentleya.
Dyrektor biblioteki
W okresie założenia uniwersytetu biblioteka Bülowscha licząca prawie 9.000 tomów druków, różnych rękopisów i około 2.000 map i tabel stanowiła prawie trzy czwarte zbiorów biblioteki uniwersyteckiej w Getyndze. Idea kontynuacji powiększania i sensownego uzupełnienia jej stanu nie była jeszcze całkiem klarowna. Co więcej każdy profesor posiadał własną bibliotekę, która mu całe życie towarzyszyła. Münchhausen wykorzystał ten fakt przy powołaniu nowych profesorów i sprowadzał kandydatów z szczególnie bogatymi zbiorami książek. Jak donosi w 1787 roku Samuel Christian Hollmann, pierwszy profesor filozofii na uniwersytecie w Getyndze i zarazem pierwszy kronikarz, obywatele Getyngi na widok wozów pełnych książek, które przybyły do miasta z nowo nominowanymi profesorami sądzili, że teraz ruszy uniwersytet. Każdego roku Münchhausen wydawał wysoką sumę na dalszy rozwój biblioteki. Decyzje dotyczące zakupów podejmowano w Hanowerze, gdzie Gesner i jego koledzy profesorowie z Getyngi wysyłali swoje propozycje. Książki były kupowane na aukcjach w kraju i za granicą, w szczególności w Londynie, który był wówczas centrum handlu książkami. Rozległe powiązania naukowe Gesnera z europejskimi uczonymi zaowocowały licznymi nowymi nabytkami w formie podarunków, między innymi jednym z podarunków było pełne wydanie pism kardynała Angelo Maria Quirini († 1755), biskupa Brescii i późniejszego kierownika Biblioteki Watykańskiej. Chociaż nie przekazano żadnych danych o przyroście biblioteki za czasów Gesnera, jej stan w roku jego śmierci oszacowano na ponad 50.000 tomów.
Ostatnie lata
W roku 1751 Jerzy II Hanowerski ufundował „Królewskie Towarzystwo Nauki w Getyndze”, które jest dzisiaj trzecią z najstarszych niemieckich akademii po Berlinie (1700r.) i Lipsku(1704r.). Jej pierwszym prezydentem został Albrecht von Haller, a Gesner otrzymał urząd pierwszego sekretarza klasy historyczno-filologicznej. W 1753 roku po odejściu Hallera z Getyngi, Gesner został jego następcą.
17 lutego 1756 roku Gesner został nominowany przez Jerzego II Hanowerskiego za jego zasługi na doradcę dworu. W świecie naukowym był w tym czasie bardzo szanowany. Brytyjski lekarz Anthony Askew, który był jednym z licznych korespondentów Gesnera, pisał o nim: „Talem neminem vidi!“: „ Takiego człowieka jeszcze nie widziałem”.
Gesner zmarł 3 sierpnia 1761 roku w wieku 70 lat w Getyndze. W przemówieniu nad grobem jego przyjaciel i kolega, teolog i orientalista Johann David Michaelis powiedział: „nie przeminęła nasza prywatna własność, lecz publiczna, całych Niemiec i europy”.
Twórczość (wybór)
- Philopatris dialogus Lucianeus (1714)
- Institutiones rei scholasticæ (1715) (Digitalisat in der Digitalen Bibliothek Mecklenburg-Vorpommern)
- Chrestomathia Ciceroniana (1717)
- Chrestomathia Pliniana (1723)
- Edition des 1571 erstmals von Basilius Faber veröffentlichten Thesaurus eruditionis scholasticae (1726ff.)
- Scriptores rei rusticæ (1735)
- Schul-Ordnung vor die Churfürstl. Braunschweig-Lüneburgische Lande (1738)
- Edition der Institutio oratoria Quintilians (1738)
- Opuscula minora varii argumenti (1743–1745)
- Index etymologicus latinitatis (1749)
- Novus linguæ et eruditionis romanae thesaurus (1749)
- Primæ lineæ isagoges in eruditionem universalem (1756)
- Thesaurus epistolicus Gesnerianus (1768–1770, posthum von Christian Adolf Klotz veröffentlicht)
- Vegetii Renati Artis veterinariae sive mulomedicinae libri quatuor, Mannheim 1781
Bibliografia
Nowe wydania
- Dieter Cherubim / Ariane Walsdorf: Sprachkritik als Aufklärung. Die Deutsche Gesellschaft in Göttingen im 18. Jahrhundert, hrsg. von Elmar Mittler, Göttingen 2004, ISBN 3-930457-48-2 – dazu die Rezension von Martin Stuber, Historisches Institut, Universität Bern, in: sehepunkte 7 (2007), Nr. 5 vom 15. Mai 2007, online abrufbar über sehepunkte, Rezensionsjournal für die Geschichtswissenschaften.
- Reinhold Friedrich: Johann Matthias Gesner: sein Leben und sein Werk, Roth 1991, ISBN 3-924983-07-0 – Kernstück des Bandes ist eine von Reinhold Friedrich verfasste vierundvierzigseitige Schilderung der Lebensumstände Gesners, die auch auf Teile des Werkes eingeht und um eine Tafel zur Genealogie sowie eine Literaturliste ergänzt wurde. Daneben enthält der Band Auszüge aus einen Aufsatz Theodor Gerickes über Gesners Stellung in der Geschichte der Gymnasialpädagogik, sowie aus dem erwähnten Aufsatz von Ulrich Schindel über Gesners Wirken als Professor der Poesie und Beredsamkeit. Gemäß dem Reihentitel („Rother Miniaturen“) erwartet den Leser ein schmales Heft, dennoch ist der Band die momentan einzige verfügbare Monographie, die einen Gesamtüberblick über Leben und Werk Gesners bietet (Stand August 2005).
- Ulrich Schindel: Johann Matthias Gesner. Professor der Poesie und Beredsamkeit 1734–1761, in: Carl Joachim Classen (Hrsg.): Die Klassische Altertumswissenschaft an der Georg-August-Universität Göttingen: eine Ringvorlesung zu ihrer Geschichte, Göttingen 1989, ISBN 3-525-35845-8, S. 9–26.
- Christiane Kind-Doerne: Die Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek Göttingen. Ihre Bestände und Einrichtungen in Geschichte und Gegenwart, Wiesbaden 1986, ISBN 3-447-02590-5 – Hier insbesondere die Kapitel „Von der Bibliotheca Buloviana zur Niedersächsischen Staats- und Universitätsbibliothek“, S. 1–9 sowie „Erste Jahrzehnte (1734–1763)“, S. 10–19.
- Szablon:NDB
- Johannes Joachim: Gesners Anteil an der Propaganda für die Göttinger Universität 1735–1736, in: Beiträge zur Göttinger Bibliotheks- und Gelehrtengeschichte, hrsg. und den Teilnehmern der 24. Versammlung deutscher Bibliothekare gewidmet von der Universitäts-Bibliothek, Göttingen 1928, S. 7–19.
- Karl Pöhnert: Johann Matthias Gesner und sein Verhältnis zum Philanthropinismus und Neuhumanismus. Ein Beitrag zur Geschichte der Pädagogik im 18. Jahrhundert, Leipzig 1898.
- Szablon:ADB
- Friedrich A. Eckstein: J. M. Gesners Wirksamkeit für die Verbesserung der höheren Schulen, Leipzig 1869.
- Hermann Sauppe: Jahresbericht über das Wilhelm Ernstische Gymnasium zu Weimar von Ostern 1853 bis Ostern 1856 erstattet von dem Director Hermann Sauppe. Voran steht ein Vortrag desselben über Johann Matthias Gesner, Weimar 1856.
Pisma z czasów Gesnera
- Jeremias Nikolaus Eyring: Descriptio operum Jo. Matthi. Gesneri cuius insertum est commercium litterar. Lucianeum praemissa epistola ad Ge. Christo. Hambergerum, Göttingen 1769.
- Johann Nikolaus Niclas: Epistola familiaris de Jo. Matthia Gesnero, Göttingen 1769 – Niclas (1733–1808) kam 1753 zum Studium nach Göttingen und gehörte dort zu den von Gesner besonders liebgewonnenen und geförderten Schülern. 1770 ging er als Rektor des Michaelisgymnasiums nach Lüneburg. 1790 erwarb die Lüneburger Ritterakademie seine wertvolle Privatbibliothek von rund zehntausend Bänden. Die Epistola erfuhren 1826 eine posthume Neuauflage.
- Jeremias Nikolaus Eyring: Io. Matthiae Gesneri Biographia Academica Gottingensis, mit einem Vorwort von Christian Adolf Klotz, 2 Bde., Halle 1768 – Darin unter XIV. eine von Gesners Göttinger Professorenkollegen Johann David Michaelis verfasste Gedenkschrift mit dem Titel „Memoria Io. Matthiae Gesneri auctore Io. Davide Michaelis“ (S. 245–276) sowie unter XV. ein Neuabdruck der bereits 1762 erschienenen Schrift Johann August Ernestis „Io. Aug. Ernesti narratio de Io. Matthia Gesnero“ (S. 277–328) – Eyring (1739–1803) kam wie Gesner aus Franken und ging nach seiner Schulzeit in Coburg 1759 zum Studium nach Göttingen, wo er ein Jahr später Mitglied des von Gesner ins Leben gerufenen Philologischen Seminars wurde. 1762 trat er in den Schuldienst ein, wurde 1765 zum Rektor der Stadtschule berufen und erhielt 1773 das Amt des Direktors am Göttinger Gymnasium. Im selben Jahr wurde er zum außerordentlichen, 1780 zum ordentlichen Professor der Philosophie an der Georgia-Augusta berufen, wo er über theologische sowie sprach- und literaturwissenschaftliche Themen las. Seit 1763 war er an der Universitätsbibliothek tätig, wo er es 1785 bis zum Ersten Kustos brachte und sich vor allem der Ausarbeitung des systematischen Katalogs widmete. Unter dem Eindruck von Gesners Tod stehend verfasste er im Jahr 1761 eine Schrift mit dem Titel „Gedanken zur Vertheidigung derer, die ohne Reichtum studiren“.
- Johann August Ernesti: Narratio de Jo. Matthia Gesnero ad Davidem Ruhnkenium, Leipzig 1762 – Ernesti (1707–1781) bekleidete an der Thomasschule unter Gesner das Amt des Konrektors und wurde nach dessen Weggang aus Leipzig als sein Nachfolger berufen. Seine Schrift richtet sich an den klassischen Philologen David Ruhnken (1723–1798), einen der bedeutendsten Humanisten des 18. Jahrhunderts. Nach seiner Schulzeit fasste Ruhnken den Plan, bei Gesner in Göttingen zu studieren, auf dem Weg dorthin entschloss er sich jedoch, zunächst an der Wittenberger Universität zu bleiben. In Wittenberg lernte er Ernesti kennen, der sich häufiger dort aufhielt. Ernesti bewegte Ruhnken dazu, in Leiden ein Griechischstudium bei Tiberius Hemsterhuys (1685–1766), dem Gründer der niederländischen Hellenistenschule, aufzunehmen und schrieb gemeinsam mit Ruhnkens Wittenberger Professoren Empfehlungen an diesen. Damit hatte Ernesti entscheidenden Einfluss auf Ruhnkens weiteren Lebensweg, denn dieser avancierte zu Hemsterhuys' Lieblingsschüler und blieb bis zu seinem eigenen Tod in den Niederlanden. Als ihm 1761 auf Ernestis Vorschlag hin die Professur des verstorbenen Gesner angeboten wurde, lehnte er ab und empfahl statt seiner Christian Gottlob Heyne.