Parafia św. Idziego w Giebułtowie: Różnice pomiędzy wersjami
50°08′30″N 19°53′01″E/50,141667 19,883611| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
szablon |
źródła/przypisy |
||
| Linia 35: | Linia 35: | ||
== Obszar parafii == |
== Obszar parafii == |
||
Do parafii należą następujące miejscowości: Giebułtów, Trojanowice, |
Do parafii należą następujące miejscowości: Giebułtów, Trojanowice, Pękowice (część)<ref name="GB"/>. |
||
== Historia parafii |
== Historia parafii == |
||
Giebułtów (w średniowiecznych źródłach wspominany zawsze jako Giebołtów<ref>J. Rajman, ''Średniowieczny Giebułtów |
Giebułtów (w średniowiecznych źródłach wspominany zawsze jako Giebołtów<ref name=":0">J. Rajman, ''Średniowieczny Giebułtów – wieś rycerska z kościołem św. Idziego'', „Kwartalnik Stowarzyszenia Korona Północnego Krakowa”, 9 (2014), s. 2, 4.</ref>) to wieś znajdująca się około 6 kilometrów na północny zachód od Krakowa, w dolinie rzeki Prądnik. W średniowieczu szedł tędy szlak handlowy łączący Kraków ze Śląskiem oraz z Wielkopolską<ref>{{Cytuj |tytuł = Sakralne Dziedzictwo Małopolski |data dostępu = 2024-06-17 |opublikowany = sdm.upjp2.edu.pl |url = https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/giebultow}}</ref>. Przy tej drodze wystawiono kościół pw. św. Idziego. Pierwsze źródła o nim datowane są na XIII wieku<ref name=":0" />. |
||
Najstarszym śladem powiązanym z parafią jest cmentarzysko szkieletowe z przełomu XI i XII wieku położone na południe od kościoła (najprawdopodobniejsza wydaje się II połowa XI wieku, za czym przemawia znaleziona na nim moneta z czasów [[Bolesław II Szczodry|Bolesława Szczodrego]])<ref>M. Rokosz, ''Średniowieczne dzieje kościoła św. Idziego w Giebułtowie'', „Lapides viventes. Zaginiony Kraków wieków średnich”, red. J. Gadomski, A. Małkiewicz, T. Rodzińska-Chorąży, A. Włodarek, Kraków 2005, s. |
Najstarszym śladem powiązanym z parafią jest cmentarzysko szkieletowe z przełomu XI i XII wieku położone na południe od kościoła (najprawdopodobniejsza wydaje się II połowa XI wieku, za czym przemawia znaleziona na nim moneta z czasów [[Bolesław II Szczodry|Bolesława Szczodrego]])<ref name=":1">M. Rokosz, ''Średniowieczne dzieje kościoła św. Idziego w Giebułtowie'', „Lapides viventes. Zaginiony Kraków wieków średnich”, red. J. Gadomski, A. Małkiewicz, T. Rodzińska-Chorąży, A. Włodarek, Kraków 2005, s. 247–248, 253–257.</ref>. Jest wiele hipotez na temat zastosowania cmentarzyska<ref name=":2">A. Pogan, ''Najstarsze dzieje kościoła parafialnego p.w. św. Idziego w Giebułtowie w świetle dotychczasowych badań'', „Prace i Materiały Muzeum im. prof. Władysława Szafera” 26 (2016), s. 243–244, 246.</ref>. Archeolodzy znaleźli tu wiele elementów z brązu, co badacz dziejów wsi Antoni Pogan połączył z tym, że z tego surowca miano odlać krzyż na wieżę kościelną, co ma dowodzić pierwotnej lokalizacji kościoła św. Idziego<ref name=":3">{{Cytuj |autor = A. Pogan |tytuł = Historia Giebułtowa |data dostępu = 06.04.2024 |s = 3, 6, 58, 62–64, 66–67, 69–71 |url = https://www.wielka-wies.pl/media/eqrdbktd/historia-giebułtowa-antoni-pogan.pdf}}</ref>. Prowadzący wykopaliska znaleźli ok. 20 grobów rozmieszczonych w odległości 50–70 cm. Szczątki zmarłych były chowane w starochrześcijański sposób: z rękoma skrzyżowanymi na łonie i orientowanymi na linii wschód–zachód<ref name=":0" />. |
||
Jan Długosz w t. 12 [[Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego|Roczników]] datuje fundację kościoła w Giebułtowie na czasy po narodzinach Bolesława Krzywoustego jako efekt rozwoju kultu patrona, u którego Władysław Herman wyprosił narodziny potomka<ref> |
Jan Długosz w t. 12 [[Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego|Roczników]] datuje fundację kościoła w Giebułtowie na czasy po narodzinach Bolesława Krzywoustego jako efekt rozwoju kultu patrona, u którego Władysław Herman wyprosił narodziny potomka<ref>''Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego'', ks. 3–4, Warszawa 1969, s. 187.</ref>. Historyk Jerzy Rajman pogląd o fundacji Władysława Hermana uważa za błędny, bowiem św. Idziego za patrona przyjmowały kościoły w całym państwie zakładane nie tylko przez Hermana, ale również przez jego rycerzy, a kościół w Giebułtowie miał ufundować nieznany z imienia rycerz Hermana. Kościół miał uposażenie dziesięcinami z całej wsi Giebułtów i wszystkich folwarków w tej wsi<ref name=":0" />. |
||
Niektórzy pod uwagę biorą też fundację kościoła przez żonę Władysław Hermana, księżną Judytę Czeską, w podzięce za narodziny syna Bolesława. Hipoteza jest najprawdopodobniej błędna, ponieważ księżna zmarła 3 miesiące po porodzie<ref |
Niektórzy pod uwagę biorą też fundację kościoła przez żonę Władysław Hermana, księżną Judytę Czeską, w podzięce za narodziny syna Bolesława. Hipoteza jest najprawdopodobniej błędna, ponieważ księżna zmarła 3 miesiące po porodzie<ref name=":2" />. Historycy Uniwersytetu Jagiellońskiego popierają teorię, że za fundacją kościoła mogli stać wypełniający wolę księcia biskup krakowski Lambert III lub biskup Czesław<ref name=":3" />. |
||
Kontrowersje budzi miejsce, w którym kościół miał być ulokowany. Wedle tradycji tym miejscem jest Pole pod Krzyżem znajdujące się od strony wsi Pękowice<ref |
Kontrowersje budzi miejsce, w którym kościół miał być ulokowany. Wedle tradycji tym miejscem jest Pole pod Krzyżem znajdujące się od strony wsi Pękowice<ref name=":1" />, w odległości ok. 1 km od obecnego, na garbie fizjograficznym ograniczającym od zachodu dolinę Prądnika<ref>J. Łepkowski, ''Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa'', Warszawa 1863, s. 53.</ref>. Najważniejszym argumentem za tą tezą jest znaleziony w tym miejscu cmentarz uważany za przykościelny. Przeciwko takiej argumentacji wystąpił architekt i historyk sztuki prof. Tomasz Węcławowicz. Latem 1990 razem z Januszem Firletem oraz Zbigniewem Pianowskim przeprowadzili badania archeologiczno-architektoniczne świątyni. We wschodniej apsydzie zauważyli ślady ciosów licowych muru i stwierdzili, że prawdopodobne jest, że były użyte wtórnie. Węcławowicz uważał je za relikt XI-wiecznej budowli romańskiej<ref name=":4">T. Węcławowicz, ''Kościół św. Idziego w Giebułtowie w świetle źródeł pisanych i materialnych'', [w:] „Między gotykiem a barokiem. Sztuka Krakowa XVI–XVII wieku”, Kraków 1997, s. 55-63.</ref>. Przeczy to tradycyjnemu przekazowi o budowli z drewna<ref name=":5">''[http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_II/ Giebołtów]'', [w:] ''Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich'', t. 2, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski i W. Walewski. Warszawa, s. 545.</ref>. |
||
Na początku XIV wieku kościół został spalony przez popleczników skonfliktowanego z Władysławem Łokietkiem biskupa krakowskiego Jana Muskaty<ref>''Acta incvisitionis Iacobi archiepiscopi gnesnensi contra Johannem Muscata episcopum cracoviensem'' [w:] ''Monumenta Poloniae Vaticana'', ed. J. Ptaśnik, t. 3, Kraków 1914, s. 79, 88.</ref>. W 1450 Giebułtów był już ulokowany na prawie niemieckim<ref |
Na początku XIV wieku kościół został spalony przez popleczników skonfliktowanego z Władysławem Łokietkiem biskupa krakowskiego Jana Muskaty<ref>''Acta incvisitionis Iacobi archiepiscopi gnesnensi contra Johannem Muscata episcopum cracoviensem'', [w:] ''Monumenta Poloniae Vaticana'', ed. J. Ptaśnik, t. 3, Kraków 1914, s. 79, 88.</ref>. W 1450 Giebułtów był już ulokowany na prawie niemieckim<ref name=":5" />, a nowy kościół wzniesiono kilka bądź kilkanaście lat później. Jego społeczność pod kierownictwem plebana o imieniu Florian jest ujęta już w spisach świętopietrza za lata 1325-1327<ref name=":2" />. Drugi giebułtowski kościół najprawdopodobniej był drewniany, o czym w 1470 wspominał w ''Liber beneficiorum'' Jan Długosz<ref>J. Długosz, ''Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis'', t. 2, Kraków 1864, s. 61.</ref>. W aktach wizytacji z 1598 zapisano, że budowla składała się z prezbiterium z absydą, prostokątnej nawy i dwu symetrycznych przybudówek – zakrystii i kaplicy św. Anny<ref name=":6">S. Bober, ''Kult św. Idziego w Polsce w świetle wezwań kościołów'', Opole 2004, s. 101.</ref>. Prof. Węcławowicz zasugerował, że struktura kościoła nie była całkowicie drewniana – miał mieć drewnianą nawę i murowane prezbiterium. Badacz podkreślał obecność kamieni nagrobnych z XV i XVI wieku wmurowanych w ściany świątyni. Jego zdaniem obecność tych płyt nagrobnych wyklucza możliwość, że kościół był jedynie zbudowany z drewna<ref name=":4" />. Opis sporządzony przez kanonika Kazimierskiego, który w 1598 wizytował parafię, i informacja o drewnianym kościele według historyka Mieczysława Rokosza może być nieprecyzyjna, bo nie wyklucza murowanych podmurówek czy kamiennych płyt nagrobnych. Badania konstrukcji kościoła wykazały, że chór nie był ściśle połączony z resztą konstrukcji, co może świadczyć o jego wcześniejszym powstaniu. Prawdopodobnie prezbiterium dla chóru było murowane, a na przełomie XVI i XVII wieku dobudowano do niego nawę<ref name=":1" />. Z kościoła drewnianego zachowały się wspomniane dwa dzwony, sygnaturka oraz figurka Matki Boskiej Bolesnej i kamienna kropielnica znajdująca się obecnie przy południowym wejściu do kościoła<ref name=":1" /><ref name=":3" />. |
||
Parafia w Giebułtowie należała do obejmującego wiele parafii dekanatu wysocickiego (wchodzącego w skład archidiakonatu krakowskiego), którego początków należy się dopatrywać najpewniej pod koniec XII wieku |
Parafia w Giebułtowie należała do obejmującego wiele parafii dekanatu wysocickiego (wchodzącego w skład archidiakonatu krakowskiego), którego początków należy się dopatrywać najpewniej pod koniec XII wieku. W XV wieku uposażenie parafii wynosiło więcej niż przeciętna dekanalna (8 grzywien), bo aż 9–9,5 grzywien. Terytorium podlegające parafii w XV wieku obejmowało 5,5 miejscowości przy średniej dekanalnej 5<ref>L. Poniewozik, ''Kształtowanie się sieci parafialnej w dekanacie Wysocice w średniowieczu'', „Roczniki Humanistyczne”, 43 (1995), s. 5–6.</ref>. |
||
Z inicjatywy synodu łęczyckiego (1527) w 1529 sporządzono księgę dochodów diecezji krakowskiej. Dochód plebana w Giebułtowie wynosił 17,5 marki oraz 16 groszy. Giebułtów był średnio dochodową parafią. W księdze wymieniono 4 miejscowości należące do parafii Giebułtów: oprócz wsi farnej były to ''Pękowice'', ''Przybysławice'', ''Owczary'' oraz ''Garliczka''<ref> |
Z inicjatywy synodu łęczyckiego (1527) w 1529 sporządzono księgę dochodów diecezji krakowskiej. Dochód plebana w Giebułtowie wynosił 17,5 marki oraz 16 groszy. Giebułtów był średnio dochodową parafią. W księdze wymieniono 4 miejscowości należące do parafii Giebułtów: oprócz wsi farnej były to ''Pękowice'', ''Przybysławice'', ''Owczary'' oraz ''Garliczka''<ref>''Księga dochodów beneficjów Diecezji Krakowskiej z roku 1529 (tzw. Liber retaxationum)'', wyd. Z. Leszczyńska-Skrętowa, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968, s. 276.</ref>. |
||
W latach 1592–1599 kościół miał dwa dzwony i sygnaturkę oraz prawdopodobnie nie miał organów<ref |
W latach 1592–1599 kościół miał dwa dzwony i sygnaturkę oraz prawdopodobnie nie miał organów<ref name=":7">B.S. Kumor, ''Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795'', t. 4, Kraków 2002, s. 535, 580–581.</ref>. Zachował się jeden z dzwonów z 1575. Jest zawieszony w wolnostojącej dzwonnicy. Prawdopodobnie prawie do końca XVI wieku znajdował się w gotyckim kościele<ref name=":1" /><ref>A. Pogan, ''Giebułtów: mieszkańcy, kościoły i historia'', Kraków 2020, s. 64.</ref>. W okresie reformacji parafia Giebułtów była lepiej zaopatrzona w aparaty kościelne niż wiele innych parafii dekanatu skalskiego<ref name=":7" />. Przypuszczalnie kościół mógł być zdobiony witrażami geometrycznymi, tzw. gomółkami, które wykonywane były z ołowiu z dodatkami szkła kolorowego. Jest to prawdopodobne, ponieważ przez Giebułtów przebiegał szlak, którym transportowano wydobywany na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej metal<ref name=":3" />. |
||
Sprawozdanie z wizytacji z 1598 podaje informację o rozbiórce kościoła w kilka lat po obecności w parafii wizytatora<ref |
Sprawozdanie z wizytacji z 1598 podaje informację o rozbiórce kościoła w kilka lat po obecności w parafii wizytatora<ref name=":1" />. Widoczna dziś w kościele inskrypcja z 1604 informuje, że powodem rozbiórki była ''groźba zawalenia się''<ref name=":1" /><ref name=":3" />. Zdaniem historyka Mieczysława Rokosza oraz regionalisty Antoniego Pogana budowę obecnego murowanego kościoła rozpoczęto po rozebraniu starego. Badacze wykluczają pożar. Uważają też, że kościół renesansowy powstał dokładnie w tym samym miejscu, gdzie stał gotycki drewniany<ref name=":1" /><ref name=":3" /><ref name=":6" />. Prawdopodobnie nowy kościół, zbudowany w latach 1600–1604, powstał w jednym etapie<ref name=":1" /><ref name=":6" /><ref name=":3" /><ref name=":8">T. Markiewicz, ''Duchowieństwo dekanatu Skała w świetle wizytacji z 1618 roku'', „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 94 (2010), s. 98, 100, 102, 105–107, 110–111.</ref>. |
||
Nowy renesansowo-barokowy kościół, został ufundowany przez niejakiego Jakuba Tomaszewskiego z odległych o 4 km Tomaszowic. Zdaniem Antoniego Pogana motywem hojności fundatora mogła być częsta obecność wyższych urzędników państwowych, którzy podróżowali przez Giebułtów na sejmiki do Piotrkowa Trybunalskiego, Łęczycy czy Nieszawy. Rzekomo dlatego wraz z Kacprem Giebułtowskim, przedsięwzięli budowę ze względów prestiżowych<ref |
Nowy renesansowo-barokowy kościół, został ufundowany przez niejakiego Jakuba Tomaszewskiego z odległych o 4 km Tomaszowic. Zdaniem Antoniego Pogana motywem hojności fundatora mogła być częsta obecność wyższych urzędników państwowych, którzy podróżowali przez Giebułtów na sejmiki do Piotrkowa Trybunalskiego, Łęczycy czy Nieszawy. Rzekomo dlatego wraz z Kacprem Giebułtowskim, przedsięwzięli budowę ze względów prestiżowych<ref name=":3" />. Ksiądz Stanisław Bober, badając patronat św. Idziego w Polsce, dodał innych potencjalnych patronów nowego kościoła. Na pewno udział w inwestycji miał ówczesny proboszcz ks. Sebastian z Nagrodzieńca. Świątynia została konsekrowana przez biskupa krakowskiego Bernarda Maciejowskiego w 1604. Nowy kościół jest jednonawowy z węższym prezbiterium i półkolistą absydą. Materiałami wykorzystanymi do budowy były cegła i kamień, które pokryto tynkiem. Obok kościoła dobudowano wolnostojącą (osobno) drewnianą dzwonnicę, w której jeden z dzwonów, jak zostało to wyżej wspomniane, znajdował się w starym kościele<ref name=":3" />. |
||
W latach 1529–1809 Giebułtów należał do dekanatu skalskiego<ref |
W latach 1529–1809 Giebułtów należał do dekanatu skalskiego<ref name=":5" />. Dzięki poparciu przez sobór trydencki inicjatywy większej kontroli małych parafii w Giebułtowie został odnowiony urząd dziekana wiejskiego. Giebułtów pozostał w dekanacie Skała<ref>B. S. Kumor, ''Dzieje…'', t. 4, s. 150-151, Parafie należące wówczas do parafii zob. w: Tamże, s. 155. </ref>. |
||
Wedle akt wizytacji z 1618 parafia w Giebułtowie miała świeckich gospodarzy funduszów kościelnych<ref |
Wedle akt wizytacji z 1618 parafia w Giebułtowie miała świeckich gospodarzy funduszów kościelnych<ref name=":8" />. Historyk Tomasz Markiewicz zbadał, że witrycy sprawowali urząd w 21 spośród 27 wizytowanych parafii dekanatu, niewykluczone, że w Giebułtowie, choć może w czasie wizytacji urzędnik był nieobecny<ref name=":8" />. W Giebułtowie była szkoła parafialna<ref>Jedynie w Chodowie odnotowano brak omawianej placówki: T. Markiewicz, ''Duchowieństwo…'', s. 104.</ref> z rektorem, którego utrzymywał głównie pleban. Pensja nauczyciela była średnia w stosunku do innych parafii w dekanacie – pomiędzy 180 a 240 groszy rocznie<ref>Pensja roczna nauczycieli wynosiła tam 120 groszy rocznie: T. Markiewicz, ''Duchowieństwo…'', s. 105.</ref><ref>Pensja roczna nauczyciela w Prandocinie wynosiła 360, a w Sąspowie 388 groszy. Poza zasięgiem była miejska parafia w Skale, gdzie rektor zarabiał 433 groszy w przeciągu roku oraz pobierał dodatkowo po jednym groszu od każdego mieszkańca.</ref><ref name=":8" />. Nie odnotowano obecności kantora, był za to dzwonnik. Parafia Giebułtów obejmowała 6 wsi<ref name=":8" />. |
||
Miejscowość Giebułtów została odnotowana jako fundator Kolegium Psałterzystów na Wawelu założonego przez królową Jadwigę w 1393. W XVIII wieku z miejscowości tej na rzecz Księży Psałterzystów była pobierana dziesięcina. Łączny przychód dziesięciny z Giebułtowa oraz kilkunastu innych miejscowości przynosił sumę roczną w wysokości 2045 zł i 20 groszy<ref>B. |
Miejscowość Giebułtów została odnotowana jako fundator Kolegium Psałterzystów na Wawelu założonego przez królową Jadwigę w 1393. W XVIII wieku z miejscowości tej na rzecz Księży Psałterzystów była pobierana dziesięcina. Łączny przychód dziesięciny z Giebułtowa oraz kilkunastu innych miejscowości przynosił sumę roczną w wysokości 2045 zł i 20 groszy<ref>B.S. Kumor, ''Dzieje Diecezji Krakowskiej do roku 1795'', t. 1, Kraków 1998, s. 384.</ref>. |
||
W aktach wizytacji parafii z lat 1748–1787 zapisano, że kościół św. Idziego miał organy, które w momencie spisywania dokumentu znajdowały się w naprawie<ref name=":7" />. |
|||
== Postacie związane z parafią == |
== Postacie związane z parafią == |
||
Na tablicy inskrypcyjnej umieszczonej w południowej części kościoła odnotowano, że ks. Sebastian z Nagrodzieńca, proboszcz parafii, pochodził z Sieradza, a jego ojciec na imię miał Paweł. Był to duchowny wykształcony z tytułem doktora filozofii. Wykładał na Uniwersytecie Krakowskim i był wówczas proboszczem kolegiaty św. Anny<ref |
Na tablicy inskrypcyjnej umieszczonej w południowej części kościoła odnotowano, że ks. Sebastian z Nagrodzieńca, proboszcz parafii, pochodził z Sieradza, a jego ojciec na imię miał Paweł. Był to duchowny wykształcony z tytułem doktora filozofii. Wykładał na Uniwersytecie Krakowskim i był wówczas proboszczem kolegiaty św. Anny<ref name=":3" />. |
||
== Przypisy == |
== Przypisy == |
||
Wersja z 13:42, 17 cze 2024
 Kościół parafialny | |
| Państwo | |
|---|---|
| Siedziba | |
| Adres |
ul. św. Idziego 2,32-085 Giebułtów |
| Data powołania |
XIII wiek |
| Wyznanie | |
| Kościół | |
| Archidiecezja | |
| Dekanat | |
| Kościół parafialny | |
| Proboszcz |
ks. Stanisław Gutt |
| Wezwanie | |
Położenie na mapie gminy Wielka Wieś  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu krakowskiego  | |
| 50°08′30″N 19°53′01″E/50,141667 19,883611
| |
| Strona internetowa | |
Parafia świętego Idziego w Giebułtowie[1] – parafia rzymskokatolicka należąca do dekanatu Bolechowice. Została erygowana w XIII wieku[2].
Obszar parafii
Do parafii należą następujące miejscowości: Giebułtów, Trojanowice, Pękowice (część)[2].
Historia parafii
Giebułtów (w średniowiecznych źródłach wspominany zawsze jako Giebołtów[3]) to wieś znajdująca się około 6 kilometrów na północny zachód od Krakowa, w dolinie rzeki Prądnik. W średniowieczu szedł tędy szlak handlowy łączący Kraków ze Śląskiem oraz z Wielkopolską[4]. Przy tej drodze wystawiono kościół pw. św. Idziego. Pierwsze źródła o nim datowane są na XIII wieku[3].
Najstarszym śladem powiązanym z parafią jest cmentarzysko szkieletowe z przełomu XI i XII wieku położone na południe od kościoła (najprawdopodobniejsza wydaje się II połowa XI wieku, za czym przemawia znaleziona na nim moneta z czasów Bolesława Szczodrego)[5]. Jest wiele hipotez na temat zastosowania cmentarzyska[6]. Archeolodzy znaleźli tu wiele elementów z brązu, co badacz dziejów wsi Antoni Pogan połączył z tym, że z tego surowca miano odlać krzyż na wieżę kościelną, co ma dowodzić pierwotnej lokalizacji kościoła św. Idziego[7]. Prowadzący wykopaliska znaleźli ok. 20 grobów rozmieszczonych w odległości 50–70 cm. Szczątki zmarłych były chowane w starochrześcijański sposób: z rękoma skrzyżowanymi na łonie i orientowanymi na linii wschód–zachód[3].
Jan Długosz w t. 12 Roczników datuje fundację kościoła w Giebułtowie na czasy po narodzinach Bolesława Krzywoustego jako efekt rozwoju kultu patrona, u którego Władysław Herman wyprosił narodziny potomka[8]. Historyk Jerzy Rajman pogląd o fundacji Władysława Hermana uważa za błędny, bowiem św. Idziego za patrona przyjmowały kościoły w całym państwie zakładane nie tylko przez Hermana, ale również przez jego rycerzy, a kościół w Giebułtowie miał ufundować nieznany z imienia rycerz Hermana. Kościół miał uposażenie dziesięcinami z całej wsi Giebułtów i wszystkich folwarków w tej wsi[3].
Niektórzy pod uwagę biorą też fundację kościoła przez żonę Władysław Hermana, księżną Judytę Czeską, w podzięce za narodziny syna Bolesława. Hipoteza jest najprawdopodobniej błędna, ponieważ księżna zmarła 3 miesiące po porodzie[6]. Historycy Uniwersytetu Jagiellońskiego popierają teorię, że za fundacją kościoła mogli stać wypełniający wolę księcia biskup krakowski Lambert III lub biskup Czesław[7].
Kontrowersje budzi miejsce, w którym kościół miał być ulokowany. Wedle tradycji tym miejscem jest Pole pod Krzyżem znajdujące się od strony wsi Pękowice[5], w odległości ok. 1 km od obecnego, na garbie fizjograficznym ograniczającym od zachodu dolinę Prądnika[9]. Najważniejszym argumentem za tą tezą jest znaleziony w tym miejscu cmentarz uważany za przykościelny. Przeciwko takiej argumentacji wystąpił architekt i historyk sztuki prof. Tomasz Węcławowicz. Latem 1990 razem z Januszem Firletem oraz Zbigniewem Pianowskim przeprowadzili badania archeologiczno-architektoniczne świątyni. We wschodniej apsydzie zauważyli ślady ciosów licowych muru i stwierdzili, że prawdopodobne jest, że były użyte wtórnie. Węcławowicz uważał je za relikt XI-wiecznej budowli romańskiej[10]. Przeczy to tradycyjnemu przekazowi o budowli z drewna[11].
Na początku XIV wieku kościół został spalony przez popleczników skonfliktowanego z Władysławem Łokietkiem biskupa krakowskiego Jana Muskaty[12]. W 1450 Giebułtów był już ulokowany na prawie niemieckim[11], a nowy kościół wzniesiono kilka bądź kilkanaście lat później. Jego społeczność pod kierownictwem plebana o imieniu Florian jest ujęta już w spisach świętopietrza za lata 1325-1327[6]. Drugi giebułtowski kościół najprawdopodobniej był drewniany, o czym w 1470 wspominał w Liber beneficiorum Jan Długosz[13]. W aktach wizytacji z 1598 zapisano, że budowla składała się z prezbiterium z absydą, prostokątnej nawy i dwu symetrycznych przybudówek – zakrystii i kaplicy św. Anny[14]. Prof. Węcławowicz zasugerował, że struktura kościoła nie była całkowicie drewniana – miał mieć drewnianą nawę i murowane prezbiterium. Badacz podkreślał obecność kamieni nagrobnych z XV i XVI wieku wmurowanych w ściany świątyni. Jego zdaniem obecność tych płyt nagrobnych wyklucza możliwość, że kościół był jedynie zbudowany z drewna[10]. Opis sporządzony przez kanonika Kazimierskiego, który w 1598 wizytował parafię, i informacja o drewnianym kościele według historyka Mieczysława Rokosza może być nieprecyzyjna, bo nie wyklucza murowanych podmurówek czy kamiennych płyt nagrobnych. Badania konstrukcji kościoła wykazały, że chór nie był ściśle połączony z resztą konstrukcji, co może świadczyć o jego wcześniejszym powstaniu. Prawdopodobnie prezbiterium dla chóru było murowane, a na przełomie XVI i XVII wieku dobudowano do niego nawę[5]. Z kościoła drewnianego zachowały się wspomniane dwa dzwony, sygnaturka oraz figurka Matki Boskiej Bolesnej i kamienna kropielnica znajdująca się obecnie przy południowym wejściu do kościoła[5][7].
Parafia w Giebułtowie należała do obejmującego wiele parafii dekanatu wysocickiego (wchodzącego w skład archidiakonatu krakowskiego), którego początków należy się dopatrywać najpewniej pod koniec XII wieku. W XV wieku uposażenie parafii wynosiło więcej niż przeciętna dekanalna (8 grzywien), bo aż 9–9,5 grzywien. Terytorium podlegające parafii w XV wieku obejmowało 5,5 miejscowości przy średniej dekanalnej 5[15].
Z inicjatywy synodu łęczyckiego (1527) w 1529 sporządzono księgę dochodów diecezji krakowskiej. Dochód plebana w Giebułtowie wynosił 17,5 marki oraz 16 groszy. Giebułtów był średnio dochodową parafią. W księdze wymieniono 4 miejscowości należące do parafii Giebułtów: oprócz wsi farnej były to Pękowice, Przybysławice, Owczary oraz Garliczka[16].
W latach 1592–1599 kościół miał dwa dzwony i sygnaturkę oraz prawdopodobnie nie miał organów[17]. Zachował się jeden z dzwonów z 1575. Jest zawieszony w wolnostojącej dzwonnicy. Prawdopodobnie prawie do końca XVI wieku znajdował się w gotyckim kościele[5][18]. W okresie reformacji parafia Giebułtów była lepiej zaopatrzona w aparaty kościelne niż wiele innych parafii dekanatu skalskiego[17]. Przypuszczalnie kościół mógł być zdobiony witrażami geometrycznymi, tzw. gomółkami, które wykonywane były z ołowiu z dodatkami szkła kolorowego. Jest to prawdopodobne, ponieważ przez Giebułtów przebiegał szlak, którym transportowano wydobywany na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej metal[7].
Sprawozdanie z wizytacji z 1598 podaje informację o rozbiórce kościoła w kilka lat po obecności w parafii wizytatora[5]. Widoczna dziś w kościele inskrypcja z 1604 informuje, że powodem rozbiórki była groźba zawalenia się[5][7]. Zdaniem historyka Mieczysława Rokosza oraz regionalisty Antoniego Pogana budowę obecnego murowanego kościoła rozpoczęto po rozebraniu starego. Badacze wykluczają pożar. Uważają też, że kościół renesansowy powstał dokładnie w tym samym miejscu, gdzie stał gotycki drewniany[5][7][14]. Prawdopodobnie nowy kościół, zbudowany w latach 1600–1604, powstał w jednym etapie[5][14][7][19].
Nowy renesansowo-barokowy kościół, został ufundowany przez niejakiego Jakuba Tomaszewskiego z odległych o 4 km Tomaszowic. Zdaniem Antoniego Pogana motywem hojności fundatora mogła być częsta obecność wyższych urzędników państwowych, którzy podróżowali przez Giebułtów na sejmiki do Piotrkowa Trybunalskiego, Łęczycy czy Nieszawy. Rzekomo dlatego wraz z Kacprem Giebułtowskim, przedsięwzięli budowę ze względów prestiżowych[7]. Ksiądz Stanisław Bober, badając patronat św. Idziego w Polsce, dodał innych potencjalnych patronów nowego kościoła. Na pewno udział w inwestycji miał ówczesny proboszcz ks. Sebastian z Nagrodzieńca. Świątynia została konsekrowana przez biskupa krakowskiego Bernarda Maciejowskiego w 1604. Nowy kościół jest jednonawowy z węższym prezbiterium i półkolistą absydą. Materiałami wykorzystanymi do budowy były cegła i kamień, które pokryto tynkiem. Obok kościoła dobudowano wolnostojącą (osobno) drewnianą dzwonnicę, w której jeden z dzwonów, jak zostało to wyżej wspomniane, znajdował się w starym kościele[7].
W latach 1529–1809 Giebułtów należał do dekanatu skalskiego[11]. Dzięki poparciu przez sobór trydencki inicjatywy większej kontroli małych parafii w Giebułtowie został odnowiony urząd dziekana wiejskiego. Giebułtów pozostał w dekanacie Skała[20].
Wedle akt wizytacji z 1618 parafia w Giebułtowie miała świeckich gospodarzy funduszów kościelnych[19]. Historyk Tomasz Markiewicz zbadał, że witrycy sprawowali urząd w 21 spośród 27 wizytowanych parafii dekanatu, niewykluczone, że w Giebułtowie, choć może w czasie wizytacji urzędnik był nieobecny[19]. W Giebułtowie była szkoła parafialna[21] z rektorem, którego utrzymywał głównie pleban. Pensja nauczyciela była średnia w stosunku do innych parafii w dekanacie – pomiędzy 180 a 240 groszy rocznie[22][23][19]. Nie odnotowano obecności kantora, był za to dzwonnik. Parafia Giebułtów obejmowała 6 wsi[19].
Miejscowość Giebułtów została odnotowana jako fundator Kolegium Psałterzystów na Wawelu założonego przez królową Jadwigę w 1393. W XVIII wieku z miejscowości tej na rzecz Księży Psałterzystów była pobierana dziesięcina. Łączny przychód dziesięciny z Giebułtowa oraz kilkunastu innych miejscowości przynosił sumę roczną w wysokości 2045 zł i 20 groszy[24].
W aktach wizytacji parafii z lat 1748–1787 zapisano, że kościół św. Idziego miał organy, które w momencie spisywania dokumentu znajdowały się w naprawie[17].
Postacie związane z parafią
Na tablicy inskrypcyjnej umieszczonej w południowej części kościoła odnotowano, że ks. Sebastian z Nagrodzieńca, proboszcz parafii, pochodził z Sieradza, a jego ojciec na imię miał Paweł. Był to duchowny wykształcony z tytułem doktora filozofii. Wykładał na Uniwersytecie Krakowskim i był wówczas proboszczem kolegiaty św. Anny[7].
Przypisy
- ↑ TBC PROJECT, Giebułtów, Parafia św. Idziego - Archidiecezja Krakowska, „Archidiecezja Krakowska” [dostęp 2018-11-10] (pol.).
- ↑ a b O parafii [online], www.parafiagiebultow.pl [dostęp 2018-11-10] (ang.).
- ↑ a b c d J. Rajman, Średniowieczny Giebułtów – wieś rycerska z kościołem św. Idziego, „Kwartalnik Stowarzyszenia Korona Północnego Krakowa”, 9 (2014), s. 2, 4.
- ↑ Sakralne Dziedzictwo Małopolski [online], sdm.upjp2.edu.pl [dostęp 2024-06-17].
- ↑ a b c d e f g h i M. Rokosz, Średniowieczne dzieje kościoła św. Idziego w Giebułtowie, „Lapides viventes. Zaginiony Kraków wieków średnich”, red. J. Gadomski, A. Małkiewicz, T. Rodzińska-Chorąży, A. Włodarek, Kraków 2005, s. 247–248, 253–257.
- ↑ a b c A. Pogan, Najstarsze dzieje kościoła parafialnego p.w. św. Idziego w Giebułtowie w świetle dotychczasowych badań, „Prace i Materiały Muzeum im. prof. Władysława Szafera” 26 (2016), s. 243–244, 246.
- ↑ a b c d e f g h i j A. Pogan, Historia Giebułtowa [online], s. 3, 6, 58, 62–64, 66–67, 69–71 [dostęp 2024-04-06].
- ↑ Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 3–4, Warszawa 1969, s. 187.
- ↑ J. Łepkowski, Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa, Warszawa 1863, s. 53.
- ↑ a b T. Węcławowicz, Kościół św. Idziego w Giebułtowie w świetle źródeł pisanych i materialnych, [w:] „Między gotykiem a barokiem. Sztuka Krakowa XVI–XVII wieku”, Kraków 1997, s. 55-63.
- ↑ a b c Giebołtów, [w:] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 2, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski i W. Walewski. Warszawa, s. 545.
- ↑ Acta incvisitionis Iacobi archiepiscopi gnesnensi contra Johannem Muscata episcopum cracoviensem, [w:] Monumenta Poloniae Vaticana, ed. J. Ptaśnik, t. 3, Kraków 1914, s. 79, 88.
- ↑ J. Długosz, Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, t. 2, Kraków 1864, s. 61.
- ↑ a b c S. Bober, Kult św. Idziego w Polsce w świetle wezwań kościołów, Opole 2004, s. 101.
- ↑ L. Poniewozik, Kształtowanie się sieci parafialnej w dekanacie Wysocice w średniowieczu, „Roczniki Humanistyczne”, 43 (1995), s. 5–6.
- ↑ Księga dochodów beneficjów Diecezji Krakowskiej z roku 1529 (tzw. Liber retaxationum), wyd. Z. Leszczyńska-Skrętowa, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968, s. 276.
- ↑ a b c B.S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. 4, Kraków 2002, s. 535, 580–581.
- ↑ A. Pogan, Giebułtów: mieszkańcy, kościoły i historia, Kraków 2020, s. 64.
- ↑ a b c d e T. Markiewicz, Duchowieństwo dekanatu Skała w świetle wizytacji z 1618 roku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 94 (2010), s. 98, 100, 102, 105–107, 110–111.
- ↑ B. S. Kumor, Dzieje…, t. 4, s. 150-151, Parafie należące wówczas do parafii zob. w: Tamże, s. 155.
- ↑ Jedynie w Chodowie odnotowano brak omawianej placówki: T. Markiewicz, Duchowieństwo…, s. 104.
- ↑ Pensja roczna nauczycieli wynosiła tam 120 groszy rocznie: T. Markiewicz, Duchowieństwo…, s. 105.
- ↑ Pensja roczna nauczyciela w Prandocinie wynosiła 360, a w Sąspowie 388 groszy. Poza zasięgiem była miejska parafia w Skale, gdzie rektor zarabiał 433 groszy w przeciągu roku oraz pobierał dodatkowo po jednym groszu od każdego mieszkańca.
- ↑ B.S. Kumor, Dzieje Diecezji Krakowskiej do roku 1795, t. 1, Kraków 1998, s. 384.