Mrówkojadowate: Różnice pomiędzy wersjami

Mrówkojadowate
	Myrmecophagidae
	J.E. Gray, 1825
	; Mrówkojad wielki (Myrmecophaga tridactyla)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	włochacze
Podrząd	giętkojęzykowe
Rodzina	mrówkojadowate
	Typ nomenklatoryczny
	Myrmecophaga Linnaeus, 1758
Synonimy
	Myrmecophagarum G. Fischer, 1814; Myrmecophagina J.E. Gray, 1825; Tamandania Rafinesque, 1815; Scandentia G. Fischer, 1817; Scandentium: G. Fischer, 1817; Mirmecophagina: Bonaparte, 1831; Mirmecophagidae: Bonaparte, 1831; Myrmecophagidae: Bonaparte, 1838; Myrmecophagineæ: Lesson, 1842; Myrmecophaginae: Gill, 1872; Tamanduina J.E. Gray, 1873; Adiastaltidae Ameghino, 1894; Anathitidae Ameghino, 1894; Myrmecophagini: Winge, 1923; Tamanduinae: Pocock, 1924; Myrmecophagoidea: Simpson, 1931; Myrmecophaginae: Kalandadze & Rautian, 1992;
Rodzaje
	7 rodzajów (w tym 5 wymarłych) – zobacz opis w tekście
	7 rodzajów (w tym 5 wymarłych) – zobacz opis w tekście
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja przejrzana]

← poprzednia edycja następna edycja →

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Wersja z 13:30, 28 sie 2023

Mrówkojadowate^[17], mrówkojady^[18] (Myrmecophagidae) – rodzina ssaków łożyskowych z podrzędu giętkojęzykowych w rzędzie włochaczy. Obejmuje trzy gatunki – mrówkojada wielkiego, tamanduę północną i południową. Wykazują liczne przystosowania do żerowania na gniazdach owadów społecznych oraz charakteryzują się specyficzną budową kręgosłupa, umożliwiającą stawanie na tylnych kończynach. Mrówkojad wielki żyje na ziemi, tamanduy prowadzą częściowo nadrzewny tryb życia, wszystkie trzy żyją samotnie, kontakty społeczne ograniczając do rozrodu. Po ciąży rodzi się zwykle jedno młode, nad którym opiekę sprawuje matka. Mrówkojad wielki jest narażony na wyginięcie.

Budowa

Dzięki specjalnej budowie kręgosłupa mrówkojadowate, jak ta tamandua południowa, mogą stawać na tylnych łapach

Największy z giętkojęzykowych, mrówkojad wielki, wedle Gliwicz i Błaszaka może mieć do metra długości^[19]. Bertassoni podaje długość głowy ciała od 1 do 1,4 m, do czego dochodzi długi ogon mierzący 0,6–0,9 m^[20]. Oba gatunki tamanduy osiągają połowę długości swego większego krewniaka^[19]. Długość głowy i tułowia tamanduy północnej wynosi około 56 cm, ogon mierzy od 40 do 67,5 cm. Tamandua południowa osiąga 47–77 cm długości głowy i tułowia. Mrówkojad wielki waży od 22 do 45 kg, tamandua północna od 3 do 6 kg. Tamandua południowa waży od 3,5 do 8,4 kg^[20].

Dymorfizm płciowy nie występuje, a płeć jest trudna do stwierdzenia^[20].

Ciało pokrywa gęste futro, od którego bierze się nazwa rzędu włochaczy (Pilosa). Pomimo istotnych różnic osobniczych widać pewne stałe w obrębie gatunku wzorce. U mrówkojada wielkiego przybiera jaśniejszy bądź ciemniejszy odcień szarości. Od podgardla do grzbietu biegnie ciemny łuk, okolony jaśniejszym obramowaniem. Kończyny przednie są jaśniejsze od tylnych, w okolicy nadgarstka może występować ciemna pręga, nie zawsze jednak obecna, ciemna plama może też być obecna na łokciu. Tamanduy ubarwione są jasno z czarną kamizelką, która również nie zawsze występuje^[20].

W budowie mrówkojadowatych zaznaczają się silnie przystosowania do mrówkożerności. Podobne adaptacje wyewoluowały niezależnie u innych, niespokrewnionych bliżej z mrówkojadowatymi ssaków, które łączy z nimi podobny sposób odżywiania się. Wymienić wśród nich można mrówkożera, kolczatkę, pangoliny, mrównika^[20].

Mrówkojadowate mają niewielkie oczy i słaby wzrok, co może dziwić, jako że mrówkojad wielki zdaje się znakować pazurami drzewa w swym areale. Uszy, również małe, są zaokrąglone. Zwierzęta te mają słaby słuch. Najlepiej rozwinięty jest zmysł węchu, którym zwierzęta te posługują się, wyszukując zdobycz. Oszacowano, że węch mrówkojada wielkiego jest 40 razy bardziej czuły od ludzkiego^[20].

Charakterystyczną cechę mrówkojadowatych stanowi wydłużony pysk, u mrówkojada wielkiego mierzący około 30 cm, zakończony niewielkim, okrągłym, u tamanduy porównywanym do przekroju ołówka otworem gębowym. Obie połówki żuchwy nie zrastają się ze sobą. Zęby nie występują. Pysk mieści w środku bardzo długi, wężowaty język, mierzący u mrówkojada wielkiego 60 cm, a u tamanduy 40 cm. Jest on przytwierdzony do wyrostka mieczykowatego^[20]. Buduje go głównie mięsień rylcowo-językowy^[21], a pokrywają brodawki nitkowate. Może opuszczać jamę ustną na długość równą długości pyska i penetrować szczeliny mrowiska czy termitiery. Pokrywa go lepka ślina produkowana przez ślinianki podszczękowe i przyuszne. Język bardzo szybko wysuwa się z paszczy i ponownie do niej wraca z przyklejonymi do niego owadami, na minutę może wykonać taki cykl 160 razy^[20]. Zmianie uległo też umięśnienie tej okolicy ciała. Mięsień rylcowo-gnykowy zanikł, podczas gdy mięsień rylcowo-gardłowy rozwinął się^[21]. Mrówkojadowate nie przeżuwają zdobyczy, raczej połykają owady, które później rozkłada żołądek o silnie umięśnionym odźwierniku^[20].

Mrówkojadowate cechują się specyficzną budową klatki piersiowej z poszerzonymi żebrami i wąskimi przestrzeniami międzyżebrowymi. Cechą charakterystyczną szczerbaków, od której wywiedziono ich nazwę naukową Xenarthra oznaczającą dziwne stawy, są dodatkowe połączenia stawowe dystalnych kręgów piersiowych i kręgów lędźwiowych, zaopatrzonych w dodatkowe stawy określane jako xenarthrales. Oba te przystosowania zapewniają większą stabilność kręgosłupa zwłaszcza podczas stawania na tylnych łapach. Inną adaptacją tych zwierząt jest połączenie kości kulszowej z kręgami ogonowymi^[20].

Kończyny przednie również przystosowały się do mrówkożerności. Kończą się one potężnymi pazurami, dobrze przystosowanymi do rozkopywania gniazd owadów społecznych, a w razie potrzeby mogącymi też służyć jako broń. Z drugiej strony tak rozwinięte pazury nie ułatwiają poruszania się. Podczas chodu uniemożliwiają one kontakt całej dłoni z podłożem. Mrówkojad wielki chodzi na kłykciach, podczas chodu podwijając pazury do wewnątrz, mniej naziemna tamandua porusza się na bocznych powierzchniach dłoni^[20].

Systematyka

Pierwsze opisy gatunków zaliczanych dziś do mrówkojadowatych pojawiły się już u Linneusza. W 1758 opisał on mrówkojada wielkiego pod obecnie używaną nazwą. Jako miejsce typowe podał in America meridionali ("w Ameryce Południowej), co zostało potem ograniczone do Pernambuco w Brazylii przez Thomasa w 1901. W utworzonym rodzaju Myrmecophaga Linneusz umieścił również Myrmecophaga tetradactyla, później przeniesioną do rodzaju tamandua^[20] (dziś tamandua południowa^[17]). Mrówkojadowate pojawiają się w publikacji Graya z 1825. Wymienia on je pod nazwą Myrmecophagina zaliczanych do rodziny Dasypidae obejmującej też dzisiejsze pancernikowce, ale i dziobaka. Do grupy też autor zaliczał takie rodzaje, jak Myrmecophagus, Cyclothurus, Tamandua^[1]. Stał on się wobec tego kreatorem ostatniego z wymienionych rodzajów. W 1860 Saussure opisał z "Tabasco" w Meksyku formę Myrmecophaga tamandua var. mecicana, którą w 1975 Wetzel uznał za gatunek Tamandua mexicana^[20], zwany po polsku tamanduą północną^[17].

Mrówkojadowate w przeszłości zaliczane były do rzędu Edentata, grupującego ssaki pozbawione zębów. Obejmował on także łuskowce i mrównika. Rozwój wiedzy zrewidował pogląd o bliskim pokrewieństwie tych trzech grup ssaków. Mrównika przeniesiono do odrębnego rzędu słupozębnych, łuskowce zaś podniesiono do rangi osobnego rzędu. Mrówkojady tworzą zaś wraz z leniwcami i pancernikami grupę szczerbaków, Xenarthra, nazwanych tak od nietypowych połączeń stawowych w kręgosłupie. Szczerbaki, uznawane przez część badaczy za jedną z bardziej bazalnych grup ssaków łożyskowych, rozwinęły się w Ameryce Południowej, zanim kontynent ten połączył się przesmykiem z Ameryką Północną. Po wymieraniu kredowym przeszły radiację, dzieląc się na kilka grup. Dwie najważniejsze grupy to pancernikowce^[20], obejmująca pancernikowate^[22] i Chlamyphoridae^[23], oraz włochacze, Pilosa, nazwane tak z powodu bujnego futra. Włochacze dzielą się dalej na dwie odrębne grupy w randze podrzędów. Jednym z nich są liściożery, obejmujące leniwce, drugą giętkojęzykowe, czyli Vermilingua, co oznacza dosłownie robakojęzykowe. W grupie tej, powstałej przed około 38 milionami lat, w przeszłości wyróżniano tylko pojedynczą rodzinę mrówkojadowatych, jednakże kolejne badania wskazały odrębność rodzaju mrówkojadek, który wydzielono do odrębnej rodziny mrówkojadkowatych^[20].

Do rodziny należą następujące występujące współcześnie rodzaje^[24]^[25]^[26]^[17]:

Myrmecophaga Linnaeus, 1758 – mrówkojad – jedynym przedstawicielem jest Myrmecophaga tridactyla Linnaeus, 1758 – mrówkojad wielki,
Tamandua J.E. Gray, 1825 – tamandua^[17], dwa gatunki^[20].

Opisano też kilka rodzajów wymarłych:

Adiastaltus Ameghino, 1893^[27]
Anathitus Ameghino, 1893^[28] – jednym przedstawicielem był Anathitus revelator Ameghino, 1893
Neotamandua Rovereto, 1914^[29]
Plagiocoelus Ameghino, 1894^[30] – jednym przedstawicielem był Plagiocoelus obliquus Ameghino, 1894
Protamandua Ameghino, 1904^[31] – jednym przedstawicielem był Protamandua rothi Ameghino, 1904

Linie prowadzące do współczesnych rodzajów mrówkojad i tamandua rozdzieliły się około 13 milionów lat temu. Oba gatunki tamanduy są ze sobą blisko spokrewnione, różnią się nieznacznie i pojawiają się nawet poglądy sprzeciwiające się traktowaniu ich w randze odrębnych gatunków^[20].

Zapis kopalny mrówkojadowatych nie należy do bogatych. W skałach miocenu odnaleziono pozostałości rodzaju Protamandua, dość pierwotnego, a także kolumbijską Neotamandua, która wbrew nazwie okazała się być bliższym krewnym mrówkojada. Natomiast pozycja systematyczna rodzaju Eurotamandua stwarza problem, jako że podobieństwo do mrówkojadowatych wynikać może nie z pokrewieństwa, a z konwergencji^[20].

Analiza filogenetyczna autorstwa Gaudin i Branham z 1988 zaowocowała następującym kladogramem^[32]:

Dasypus, Euphractus

Bradypus

Cyclopes, Paleomyrmidon

Protamandua

Tamandua

	Neotamandua

	Myrmecophaga

Późniejsze badania Casali et al. uwzględniające zarówno cechy molekularne, jak i anatomiczne, zaowocowały następującym podobnym kladogramem^[33] (uproszczono):

Cingulata

	Dasypus

	Euphractus

Pilosa

Folivora

	Bradypus

	Choloepus

Vermilingua

Cyclopedidae

Palaeomyrmidon

	Cyclopes rufus

	Cyclopes didactylus, Cyclopes xinguensis

Myrmecophagidae

Protamandua

	Tamandua mexicana, Tamandua tetradactyla

	Neotamandua, Myrmecophaga tridactyla

Tryb życia

Mrówkojadowate wiodą samotny tryb życia. Przez większość czasu nie nawiązują relacji społecznych. Komunikują się głównie poprzez zapach, wyraźny zwłaszcza u tamanduy, jako że wzrok czy słuch mają słaby. W ogóle wydają z siebie mało dźwięków. Samica chętna do rozrodu pojękuje, samiec niekiedy ryczy na konkurenta bądź wydaje z siebie dźwięk harrrr. Zajmuje areał w przypadku mrówkojada wielkiego 20 razy większy, niż zajmowany przez tamanduę. Może on wynosić od niecałego 1 do 25 km². Tamandua północna zajmuje teren od 0,25 do 0,65 km², tamandua południowa zaś od 0,59 do 3,7 km². Nie można wykluczyć, że różnice w danych wynikają z odmiennej metodologii prowadzenia badań. Areał danego osobnika zazębia się z areałami jego sąsiadów^[20].

Cykl życiowy

Rozród mrówkojadowatych nie został dobrze poznany, a większość informacji pochodzi z niewoli^[20].

Większość spotkań tych samotnych ssaków ma związek z rozrodem. Konkurujące o wybrankę samce przybierają groźne postawy, dotykają się dłońmi, okrążają, porykują bądź charczą na siebie długo. Dalej krążą wokół siebie z uniesionymi ogonami. Może dojść do agresji fizycznej, kiedy po około minucie wzajemnych okrążeń samiec postanawia użyć pazurów przednich łap i macha nim do przodu i w dół, w kierunku twarzy rywala. Eskalacja taka trwa jednak zaledwie kilka sekund. Pokonany samiec ucieka, zwycięzca niekiedy goni go przez ok. 100 m. Podobnie samica może bronić się przed niechcianym samcem^[20].

Samiec ma niewielkie prącie o niewielkim ujściu, pozbawione przynajmniej u tamanduy południowej żołędzi, ulokowane niedaleko odbytu, dwa jądra leżą w jamie miednicy. Samica ma macicę o prostej budowie przechodzącą w jeszcze prostszą gruszkowatą pochwę, a właściwie kanał maciczno-pochwowy. Występuje cykl miesięczny trwający od sześciu (tamandua południowa) do siedmiu tygodni (mrówkojad wielki). U płodnej samicy może pojawić się wydzielina w pochwie^[20].

Chętna do przyjęcia samca samica, nie walczy z nim. Zalotnik dotyka ją, okrąża, wącha. Niekiedy stykają się pyskami. Samica mrówkojada wielkiego kładzie się na boku, a samiec kładzie się obok niej i w tej pozycji płodzą potomka. Tamanduy kopulują w pozycji grzbietowo-brzusznej. Spółkowanie może trwać poniżej minuty bądź też aż 20 minut. Zdarza się, że samiec po kilku minut powtórnie odbywa z samicą stosunek^[20].

Ciąża trwa od 4 do 6 miesięcy. Następnie samca rodzi u mrówkojada wielkiego pojedyncze młode, u tamanduy niekiedy zdarzają się bliźnięta. Tamanduy potrafią zajść w ciąże dwa razy w roku, podczas gdy samica mrówkojada wielkiego rodzi jedno młode co dwa lata. Następnie matka opiekuje się młodym. Mimo że niedługo po porodzie samica mrówkojada wielkiego odzyskuje płodność, nie dopuszcza do siebie samców i odpędza je, dopóki sprawuje opiekę nad potomkiem. Matka nie tylko karmi go mlekiem pary sutków ulokowanych piersiowo (tamandua) lub brzusznie (mrówkojad wielki), które przez pierwsze 3 miesiące życia stanowi jego jedyny pokarm. Także liże go, czyści futro, bawi się z nim. Przemieszczając się, przenosi młodego na grzbiecie. Mrówkojad wielki stawia pierwsze kroki w wieku 2-3 miesięcy. Opuszcza matkę w wieku 1 roku^[20].

Rozmieszczenie geograficzne

Występują w Ameryce Południowej i Środkowej, od Argentyny po południowy Meksyk^[26]^[34].

Mrówkojadowate zasiedlają rozmaite siedliska. Spotyka się w lasach, w tym w lasach pierwotnych, wiecznie zielonych, galeriowych, przejściowych i tracących zimą liście. Zasiedlają też Chaco, cerrado, pantanal, sawanny. Lubią tereny z łatwą dostępnością do wody, potrafią pływać z pyskiem nad wodą i zanurzonym w niej ciałem i niekiedy zażywają kąpieli. Spotyka się również na terenach zmodyfikowanych działalnością ludzką, o ile pośród przekształconego terenu zachowają się kępy pierwotnej roślinności. W takim wypadku zwierzęta te spotykano nawet w ogrodach i na przedmieściach. Dla zwierząt tych ważna jest temperatura otoczenia. W razie zimna wygrzewają się na słońcu^[20].

Ekologia

Tamandua północna świetnie wspina się po drzewach

Mrówkojadowate przystosowane są do żywienia się owadami społecznymi. Żerują w znacznym stopniu na mrówkach i termitach. Mrowiska i termitiery wyczuwają węchem. Mrówkojad wielki ze względu na swe rozmiary zazwyczaj ogranicza się do gniazd założonych na ziemi, choć potrafi się wspinać i widywano pojedyncze osobniki wchodzące na wysokie termitiery. Wchodzenie na nie idzie mu jednakże znacznie łatwiej, niż schodzenie z powrotem na ziemi. Jeden z obserwowanych osobników schodził tyłem, szukając tylnymi łapami gruntu, podczas gdy przednimi obejmował termitierę. Inny schodził głową w dół^[20]. W przypadku kopca termitów mrówkojady wielkie wspinały się na wysokość dwóch metrów. Jednak kolejne dwie obserwacje dotyczą osobników młodocianych wspinających się na drzewa nawet na wysokość 20 m. W każdym przypadku chodziło o zdobycie pokarmu. Young i inni przytaczają też opis dorosłej samicy, która, rozdzielona z młodym, przebyła, by je odzyskać, dwumetrowy mur^[35]. Problemów takich nie mają dobrze wspinające się i prowadzące częściowo bądź w znacznej mierze nadrzewny tryb życia tamanduy. Korzystają one zarówno z gniazd naziemnych, jak i nadrzewnych. Znalazłszy gniazdo, mrówkojadowate dostają się do środka za pomocą swych potężnych pazurów kończyn przednich. Przy jednym mrowisku czy termitierze spędzają niewiele czasu, zazwyczaj poniżej minuty. Z biegiem czasu pojawiają się broniący gniazda żołnierze. Mrówkojadowaty oddala się więc, poszukując kolejnego gniazda. Zazwyczaj nie wyrządza kolonii istotnych szkód, co sprawia, że może się ona odrodzić, zanim drapieżnik kolejny raz odwiedzi to samo mrowisko czy termitierę. Tamanduy odwiedzają dziennie od 50 do 80 gniazd, mrówkojad wielki również do 80. Przemierza on wedle różnych danych od ok. 1,3 do 11 km dziennie. Zjada dziennie nawet do 30 tys. owadów, podczas gdy tamandua północna 9 tys., przemierzając dziennie 1 km. Tamandua południowa dziennie przebywa od 1,3 do 3 km. Spożyte owady różnią się swą wartością. Termity zdają się być bardziej pożywne od mrówek. Ponadto wartość odżywcza zależy od stadium rozwoju bądź kasty, do której należy spożyty osobnik. Robotnice i żołnierze nie należą do najlepszego pokarmu. Znacznie więcej tłuszczu zawierają jaja, larwy i poczwarki, a z osobników dorosłych formy uskrzydlone, zdolne do rozrodu (alates). Spotykając te ostatnie, mrówkojadowate zostają przy danym gnieździe nieco dłużej, niż kiedy ich nie ma. Wśród rodzajów mrówek spożywanych przez mrówkojada wielkiego wymienia się Camponotus, Pheidole, Solenopsis, wśród termitów najczęstszy jest Nasutitermes, pomimo wyrafinowanej obrony gniazda. W jadłospisie tamanduy północnej znajdują się Azteca, Camponotus, Crematogaster, Dolichoderus, Procryptocerus z mrówek, z termitów Microcerotermes i wspominany Nasutitermes. Tamandua południowa spożywa mrówki rodzajów Acromyrmex, Aphaenogaster, Brachymyrmex, Camponotus, Cephalotes, Crematogaster, Dolichoderus, Gnaptogenys, Heteroponera, Nylanderia, Pachycondyla, Pheidole, Pseudomyrmex, Solenopsis, Trachymyrmex oraz termity Armitermes, Cornitermes, Nasutitermes, Velocitermes. Badania zawartości żołądka osobnika z Wenezueli ujawniły, że 69% zawartości stanowiły mrówki, a resztę termity, przy czym 22% były to pracownice, a pozostałe 9% żołnierze. Badanie innego osobnika wskazało na tylko 5% mrówek i resztę termitów, przy czym pracownice stanowiły 77%, a resztę żołnierze. Chitynowy pancerz ofiar nie ulega strawieniu, ale zwierzę pozbywa się go z kałem. Ponadto mrówkojadowatym zdarza się odżywiać pszczołami miodnymi, jeśli urządzą sobie gniazdo w mrowisku czy termitierze, wyjadają także miód. W niewoli tamanduy południowe zjadały jaszczurki. Tamandua północna nie gardzi też owocami palm Attalea butyracea^[20].

Niezbyt pożywna dieta skutkuje wolnym tempem metabolizmu i niezbyt aktywnym trybem życia. Temperatura ciała tych zwierząt jest niższa od temperatury większości ssaków, u mrówkojada wielkiego wynosi od 32 do 34 °C, u tamandui waha się o 4 °C wokół 34 °C. Mrówkojad wielki aktywny jest 9 godzin na dobę, tamanduy około 7. Resztę czasu zwierzęta poświęcają na odpoczynek, mrówkojad wielki raczej na ziemi, przykrywając się ogonem jak kołdrą, tamanduy raczej w koronach drzew, gdzie są bezpieczniejsze ze względu na czyhające nań drapieżniki (jaguar, puma płowa, ocelot) z wyjątkiem harpii. Areał zasiedlany przez tamanduę zawiera kilkadziesiąt kryjówek, z których dziennie zwierzę wykorzystuje dwie. W cerrado tamanduy również mogą odpoczywać na ziemi, a raczej pod nią, wykorzystując jamy wykopane przez Chlamyphoridae, na przykład przez zębolitę olbrzymią czy puklerznika sześciopaskowego. W jamach tej pierwszej zamieszkują również mrówkojady wielkie^[20]. Mogą one też spać na piasku, bądź na trawie, czy też w gąszczu roślin. Niekiedy przykrywają się ogonem, niekiedy wygrzewają na słońcu^[36].

Do głównych drapieżników polujących na mrówkojadowate należą jaguar amerykański, puma płowa, człowiek rozumny, a z ptaków harpia^[20].

Hodowla

Utrzymanie w niewoli mrówkojadowatych jest bardzo ciężkie. Główne wyzwanie stanowi dostarczenie im odpowiedniego pokarmu. W związku z brakiem możliwości dostarczenia im w odpowiedniej liczbie mrówek i termitów stosuje się rozmaity pokarm zastępczy, podawany zwykle w formie zmiksowanej, jak wołowina, pokarm dla kotów, jaja, jogurty. Niestety zazwyczaj prowadzi od do problemów zdrowotnych nieprzystosowanego do takiej diety zwierzęcia, cierpiącego często na biegunki, niedobory witamin bądź hiperwitaminozy, rzadziej na zatwardzenie, obłożenie języka, a nawet kardiomiopatię^[20].

Zagrożenia i ochrona

Populacjom mrówkojada wielkiego grozi małe zróżnicowanie i chów wsobny^[37]. Niekiedy bywają zabijane właściwie bez powodu, kiedy indziej z uwagi na konflikty z psami. Na tamanduy się poluje i je zjada, aczkolwiek mięso ma opinię niezbyt smacznego i twardego. Stosuje się je natomiast w medycynie ludowej i obrzędach religijnych. Zwierzętom tym zagraża też ruch drogowy^[20].

Mrówkojad wielki ma status gatunku narażonego na wyginięcie. Obie tamanduy to gatunki najmniejszej troski^[17].

W kulturze

W miejscowej mitologii mrówkojad wielki pokonuje potężnego jaguara

Mrówkojadowate obecne są w kulturze, zwłaszcza mrówkojad wielki o swym charakterystycznym wyglądzie^[20].

W mitologii miejscowej ludności gra on rolę trickstera^[38]. Istnieje przesąd, wedle którego mrówkojad wielki mógłby udusić człowieka, wsadzając mu swój długi pysk do ust. Inny pogląd stanowi, jakoby gatunek ten obejmował wyłącznie samice^[20]. Jest on rozpowszechniony w okolicy Rio Negro, wśród Tupinamba i Urubu. Z kolei Caingang-Coroado widzą w tych zwierzętach głupich starszych mężczyzn. Desana z północno-zachodniej Amazonii przypisują mrówkojadowi wielką płodność, o czym wnioskują z rozmiaru jego prącia, z drugiej zaś strony podejrzewają go o bezpłodność, zwracając uwagę na jego długi, ale wiotki język^[38]. Uważa się też, że zwierzę mogłoby swymi szponami zabić jaguara^[20]. Pogląd ten wynika z mitologii, w której jako trickster mrówkojad oszukuje bądź nawet zabija potężnego jaguara. W jednej z opowieści stworzenia te sprzeczały się, które potrafi zabić większość zwierząt. Postanowiły ocenić to, badając swój kał. Jednak mrówkojad oszukał jaguara, zamieniając odchody, kiedy tamten miał zamknięte oczy. Wyśmiał wielkiego kota, który wkrótce potem zmarł ze wstydu. W innej wersji konkurenci stanęli do walki, w której jaguar poniósł śmierć. W innej mrówkojad oszukał jaguara, wskoczył mu na grzbiet i, mimo że wcześniej nazywali siebie wzajem kuzynami, rozplatał mu brzuch swymi pazurami. W jeszcze innej pojedynkowali się, żonglując swymi wyjętymi z oczodołów oczami, ale tylko mrówkojad potrafi następnie umieścić je na miejscu. Tucuna umieścili oba zwierzęta na nieboskłonie, przy czym po zachodzie jaguar znajduje się powyżej mrówkojada, a z postępem nocy wyższe położenie zyskuje ten drugi^[38].

Mit Sherente opowiada o powstaniu mrówkojadów. Szukająca zbierających owoce starszych, bezzębnych już rodziców rodziców córka znalazła na miejscu ich pobytu jedynie dwa mrówkojady, zabite potem przez jej męża. Później z ich krwi powstało znacznie więcej mrówkojadów. W końcu starszy mężczyzna wyjaśnił im, że zabite zwierzęta był w rzeczywistości rodzicami dziewczyny. Mrówkojadom poświęcono następnie całą ceremonię, w której z wykorzystaniem przebrań odtwarza się zamordowanie mrówkojadów. W innej opowieści starsze małżeństwo również staje się mrówkojadami, po czym rozdziela się i myśliwi zabijają mężczyznę. W micie Tacana zbierająca owoce starsza kobieta wypowiedziała skargę, że nie może ich zjeść, jako że nie ma już zębów, po czym przemieniła się w mrówkojada. W jeszcze innym mężczyzna został zamieniony w mrówkojada za karę za swe okrutne zachowania. Mrówkojad jest w nim postrzegany jako zwierzę, które włóczy się bez celu, nie ma żony i samotnie zajmuje się potomkiem^[38]. Miejscowo wierzy się, że przynosi pecha. Mrówkojadowatych używa się w obrzędach religijnych i ludowej medycynie. Bywają też trzymane jako zwierzęta domowe. Ich amatorzy często usprawiedliwiają się tym, że przygarniane są sieroty po ofiarach wypadków drogowych^[20]. Mrówkojady wielkie są też jadane zwłaszcza w caatindze. Z ich skór wytwarza się wyroby skórzane, w tym uprzęże^[39].

Uwagi

↑ Typ nomenklatoryczny: Tamandua Rafinesque, 1815 (= Tamandua J.E. Gray, 1825); nomen nudum.
↑ Definiacja taksonu nie opiera się na nazwie rodzajowej.
↑ Typ nomenklatoryczny: Tamandua J.E. Gray, 1825.

Przypisy

↑ ^a ^b ^c J.E. Gray. An Outline of an Attempt at the Disposition of Mammalia into Tribes and Families, with a List of the Genera apparently appertaining to each Tribe. „Annals of Philosophy”. New Series. 10, s. 343, 1825. (ang.).
↑ J.G. Fischer von Waldheim: Zoognosia tabulis synopticis illustrata, in usum praelectionum Academiae imperialis medico-chirugicae mosquensis edita. Cz. 3. Mosquae: Nicolai S. Vsevolozsky, 1814, s. ix, 109. (łac.).
↑ C.S. Rafinesque: Analyse de la nature, or, Tableau de l’univers et des corps organisés. Palerme: Aux dépens de l’auteur, 1815, s. 57. (fr.).
↑ J.G. Fisher von Waldheim. De systemate Mammalium. „Mémoires de la Société impériale des naturalistes de Moscou”. 5, s. 372, 1817. (łac.).
↑ J.G. Fisher von Waldheim. De mammalium generibus. „Mémoires de la Société impériale des naturalistes de Moscou”. 5, s. 412, 1817. (łac.).
↑ ^a ^b Ch.L. Bonaparte: Saggio di una distribuzione metodica degli animali vertebrati. Roma: Antonio Boulzaler, 1831, s. 129. (wł.).
↑ Ch.L. Bonaparte: Synopsis Vertebratorum Systematis. 1837, s. 8. (fr.).
↑ R.-P. Lesson: Nouveau Tableau du Règne Animal: Mammifères. Paris: Arthus Bertrand, 1842, s. 152. (fr.).
↑ T.N. Gill. Arrangement of the Families of Mammals; with Analytical Tables. „Smithsonian Miscellaneous collections”. 11, s. 23, 1874. (ang.).
↑ J.E. Gray: Hand-list of the edentate, thick-skinned and ruminant mammals in the British Museum. London: The Trustees, 1873, s. 27. (ang.).
↑ Ameghino 1894 ↓, s. 183.
↑ Ameghino 1894 ↓, s. 187.
↑ H. Winge: Pattedyr-Slægter. T. 1: Monotremata, Marsupialia, Insectivora, Chiroptera, Edentata. Kobenhavn: Hagerup, 1924, s. 309. (duń.).
↑ R.I. Pocock. The External Characters of the South American Edentates. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 94 (4), s. 1030, 1924. DOI: 10.1111/j.1096-3642.1924.tb03325.x. (ang.).
↑ G.G. Simpson. A new classification of mammals. „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 59 (5), s. 273, 1931. (ang.).
↑ H.Н. Каландадзе & А.С. Раутиан: Система млекопитающих и историческая зоогеография. W: Филогенетика млекопитающих. Москва: Издательство Московского университета, 1992, s. 102. (ros.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 26. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 202, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
↑ ^a ^b Gliwicz i Błaszak 2020 ↓, s. 110-111.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac ^ad ^ae ^af ^ag ^ah ^ai A.A. Bertassoni A.A., Family Myrmecophagidae (Anteaters), [w:] Don E.D.E. Wilson, Rusell A.R.A. Mittermeier, Handbook of the Mammals of the World, t. 8. Insectivores, Sloth and Collugos, Barcelona: Lynx Edicions in association with Conservation International and IUCN, 2018, s. 74-90, ISBN 978-84-16728-08-4 (ang.).
↑ ^a ^b Karen ZichK.Z. Reiss Karen ZichK.Z., Myology of the feeding apparatus of myrmecophagid anteaters (Xenarthra: Myrmecophagidae)., „Journal of Mammalian Evolution”, 4, 2 1997, s. 87-117 (ang.).
↑ C.M.C.M. McDonough C.M.C.M., W.J.W.J. Loughry W.J.W.J., Family Dasypodidae (Long-nosed Armadillos), [w:] Don. ED.E. Wilson, Rusell A.R.A. Mittermeier, Handbook of the Mammals of the World, t. 8. Insectivores, Sloth and Collugos, Barcelona: Lynx Edicions in association with Conservation International and IUCN, 2018, s. 30-47, ISBN 978-84-16728-08-4 (ang.).
↑ M.M. Superina M.M., A.M.A.M. Abba A.M.A.M., Family Chlamyphoridae (Chlamyphorid Armadillos), [w:] Don E.D.E. Wilson, Rusell A.R.A. Mittermeier, Handbook of the Mammals of the World, t. 8. Insectivores, Sloth and Collugos, Barcelona: Lynx Edicions in association with Conservation International and IUCN, 2018, s. 48-71, ISBN 978-84-16728-08-4 (ang.).
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-08-28]. (ang.).
↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books (A. Monadjem (przedmowa) & C.J. Burgin (wstęp)): All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 81. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
↑ ^a ^b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ Ameghino 1893 ↓, s. 77.
↑ Ameghino 1893 ↓, s. 78.
↑ Rovereto. Los Estratos Araucanos y sus fósiles. „Anales del Museo Nacional de Historia Natural de Buenos Aires”. 25, s. 98, 1914. (hiszp.).
↑ Ameghino 1894 ↓, s. 186.
↑ F. Ameghino. Nuevas especies de mamíferos cretáceos y terciarios de la República Argentina. „Anales de la Sociedad Científica Argentina”. 58, s. 277, 1904. (hiszp.).
↑ Timothy J.T.J. Gaudin Timothy J.T.J., Daniel G.D.G. Branham Daniel G.D.G., The phylogeny of the Myrmecophagidae (Mammalia, Xenarthra, Vermilingua) and the relationship of Eurotamandua to the Vermilingua, „Journal of Mammalian Evolution”, 5 (3), 1988, s. 237-265 (ang.).
↑ D.D.M.D.D.M. Casali D.D.M.D.D.M. i inni, Total-evidence phylogeny and divergence times of Vermilingua (Mammalia: Pilosa), „Systematics and Biodiversity”, 18 (3), Taylor & Francis, 2020, s. 216–227, DOI: 10.1080/14772000.2020.1729894 (ang.).
↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (red.): Family Myrmecophagidae. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-01].
↑ Robert J.R.J. Young Robert J.R.J., Carlyle M.C.M. Coelho Carlyle M.C.M., Dalía R.D.R. Wieloch Dalía R.D.R., A note on the climbing abilities of giant anteaters, Myrmecophaga tridactyla (Xenarthra, Myrmecophagidae), „Boletim do Museu de Biologia Mello Leitão (Nova Série)”, 15, 2003, s. 41-46 (ang.).
↑ Ísis MeriÍ.M. Medri Ísis MeriÍ.M., GuilhermeG. Mourão GuilhermeG., A brief note on the sleeping habits of the giant anteater-Myrmecophaga tridactyla Linnaeus (Xenarthra, Myrmecophagidae), „Revista Brasileira de Zoologia”, 22, 2005, s. 1213-1215 (ang.).
↑ Collevatti i inni, Evidence of high inbreeding in a population of the endangered giant anteater, Myrmecophaga tridactyla (Myrmecophagidae), from Emas National Park, Brazil, „Genetics and Molecular Biology”, 30, 2007, s. 112-120 (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Thomas FeltonT.F. Portante Thomas FeltonT.F., Contributions to South American semiology: a study of the role of the great-anteater in South American mythology., Montreal: Department of Anthropology, McGill University, 1977 (ang.).
↑ Miranda i inni, Myrmecophaga tridactyla, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2014 [dostęp 2022-05-28] (ang.).

Bibliografia

F. Ameghino. Sobre la presencia de vertebrados de aspecto mesozóico en la formacion Santacruceña de la Patagonia austral. „Revista del Jardín Zoológico de Buenos Aires”. 1 (3), s. 76–82, 1893. (hiszp.).
F. Ameghino: Énumération synoptique des espèces de mammifères fossiles des formations éocènes de Patagonie. Buenos Aires: Pablo E. Coni é Hijos, 1894, s. 1–196. (hiszp.).
JoannaJ. Gliwicz JoannaJ., CzesłąwC. Błaszak CzesłąwC., Superkohorta: Atlantogenata, [w:] CzesławC. Błaszak, Zoologia, t. Tom 3, część 3. Ssaki, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020, ISBN 978-83-01-17337-1 (pol.).

[3] Typ nomenklatoryczny: Tamandua Rafinesque, 1815 (= Tamandua J.E. Gray, 1825); nomen nudum.

[5] Definiacja taksonu nie opiera się na nazwie rodzajowej.

[12] Typ nomenklatoryczny: Tamandua J.E. Gray, 1825.

[Gray-1] J.E. Gray. An Outline of an Attempt at the Disposition of Mammalia into Tribes and Families, with a List of the Genera apparently appertaining to each Tribe. „Annals of Philosophy”. New Series. 10, s. 343, 1825. (ang.).

[Fischer-2] J.G. Fischer von Waldheim: Zoognosia tabulis synopticis illustrata, in usum praelectionum Academiae imperialis medico-chirugicae mosquensis edita. Cz. 3. Mosquae: Nicolai S. Vsevolozsky, 1814, s. ix, 109. (łac.).

[Rafinesque-4] C.S. Rafinesque: Analyse de la nature, or, Tableau de l’univers et des corps organisés. Palerme: Aux dépens de l’auteur, 1815, s. 57. (fr.).

[Fischer1817a-6] J.G. Fisher von Waldheim. De systemate Mammalium. „Mémoires de la Société impériale des naturalistes de Moscou”. 5, s. 372, 1817. (łac.).

[Fischer1817b-7] J.G. Fisher von Waldheim. De mammalium generibus. „Mémoires de la Société impériale des naturalistes de Moscou”. 5, s. 412, 1817. (łac.).

[Bonaparte1831-8] Ch.L. Bonaparte: Saggio di una distribuzione metodica degli animali vertebrati. Roma: Antonio Boulzaler, 1831, s. 129. (wł.).

[Bonaparte1837-9] Ch.L. Bonaparte: Synopsis Vertebratorum Systematis. 1837, s. 8. (fr.).

[les-10] R.-P. Lesson: Nouveau Tableau du Règne Animal: Mammifères. Paris: Arthus Bertrand, 1842, s. 152. (fr.).

[Gill-11] T.N. Gill. Arrangement of the Families of Mammals; with Analytical Tables. „Smithsonian Miscellaneous collections”. 11, s. 23, 1874. (ang.).

[Gray1873-13] J.E. Gray: Hand-list of the edentate, thick-skinned and ruminant mammals in the British Museum. London: The Trustees, 1873, s. 27. (ang.).

[CITEREFAmeghino1894[https://www.biodiversitylibrary.org/page/43579583_183]-14] Ameghino 1894 ↓, s. 183.

[CITEREFAmeghino1894[https://www.biodiversitylibrary.org/page/43579587_187]-15] Ameghino 1894 ↓, s. 187.

[Winge-16] H. Winge: Pattedyr-Slægter. T. 1: Monotremata, Marsupialia, Insectivora, Chiroptera, Edentata. Kobenhavn: Hagerup, 1924, s. 309. (duń.).

[Pocock-17] R.I. Pocock. The External Characters of the South American Edentates. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 94 (4), s. 1030, 1924. DOI: 10.1111/j.1096-3642.1924.tb03325.x. (ang.).

[Simpson-18] G.G. Simpson. A new classification of mammals. „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 59 (5), s. 273, 1931. (ang.).

[Kalandadze&Rautian-19] H.Н. Каландадзе & А.С. Раутиан: Система млекопитающих и историческая зоогеография. W: Филогенетика млекопитающих. Москва: Издательство Московского университета, 1992, s. 102. (ros.).

[Cichocki&-20] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 26. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[Kowalski&inni-21] K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 202, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.

[CITEREFGliwiczBłaszak2020110-111-22] Gliwicz i Błaszak 2020 ↓, s. 110-111.

[HMW-23] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac ^ad ^ae ^af ^ag ^ah ^ai A.A. Bertassoni A.A., Family Myrmecophagidae (Anteaters), [w:] Don E.D.E. Wilson, Rusell A.R.A. Mittermeier, Handbook of the Mammals of the World, t. 8. Insectivores, Sloth and Collugos, Barcelona: Lynx Edicions in association with Conservation International and IUCN, 2018, s. 74-90, ISBN 978-84-16728-08-4 (ang.).

[Reiss97-24] Karen ZichK.Z. Reiss Karen ZichK.Z., Myology of the feeding apparatus of myrmecophagid anteaters (Xenarthra: Myrmecophagidae)., „Journal of Mammalian Evolution”, 4, 2 1997, s. 87-117 (ang.).

[HMW_Dasypodidae-25] C.M.C.M. McDonough C.M.C.M., W.J.W.J. Loughry W.J.W.J., Family Dasypodidae (Long-nosed Armadillos), [w:] Don. ED.E. Wilson, Rusell A.R.A. Mittermeier, Handbook of the Mammals of the World, t. 8. Insectivores, Sloth and Collugos, Barcelona: Lynx Edicions in association with Conservation International and IUCN, 2018, s. 30-47, ISBN 978-84-16728-08-4 (ang.).

[HMW_Chlamyphoridae-26] M.M. Superina M.M., A.M.A.M. Abba A.M.A.M., Family Chlamyphoridae (Chlamyphorid Armadillos), [w:] Don E.D.E. Wilson, Rusell A.R.A. Mittermeier, Handbook of the Mammals of the World, t. 8. Insectivores, Sloth and Collugos, Barcelona: Lynx Edicions in association with Conservation International and IUCN, 2018, s. 48-71, ISBN 978-84-16728-08-4 (ang.).

[mdd-27] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-08-28]. (ang.).

[amw-28] Class Mammalia. W: Lynx Nature Books (A. Monadjem (przedmowa) & C.J. Burgin (wstęp)): All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 81. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

[Burgin&inni-29] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[CITEREFAmeghino189377-30] Ameghino 1893 ↓, s. 77.

[CITEREFAmeghino189378-31] Ameghino 1893 ↓, s. 78.

[rov-32] Rovereto. Los Estratos Araucanos y sus fósiles. „Anales del Museo Nacional de Historia Natural de Buenos Aires”. 25, s. 98, 1914. (hiszp.).

[CITEREFAmeghino1894[https://www.biodiversitylibrary.org/page/43579586_186]-33] Ameghino 1894 ↓, s. 186.

[ame-34] F. Ameghino. Nuevas especies de mamíferos cretáceos y terciarios de la República Argentina. „Anales de la Sociedad Científica Argentina”. 58, s. 277, 1904. (hiszp.).

[Gaudin&Branham88-35] Timothy J.T.J. Gaudin Timothy J.T.J., Daniel G.D.G. Branham Daniel G.D.G., The phylogeny of the Myrmecophagidae (Mammalia, Xenarthra, Vermilingua) and the relationship of Eurotamandua to the Vermilingua, „Journal of Mammalian Evolution”, 5 (3), 1988, s. 237-265 (ang.).

[Casali&20-36] D.D.M.D.D.M. Casali D.D.M.D.D.M. i inni, Total-evidence phylogeny and divergence times of Vermilingua (Mammalia: Pilosa), „Systematics and Biodiversity”, 18 (3), Taylor & Francis, 2020, s. 216–227, DOI: 10.1080/14772000.2020.1729894 (ang.).

[Wilson&Reeder-37] D.E. Wilson & D.M. Reeder (red.): Family Myrmecophagidae. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-01].

[Young&03-38] Robert J.R.J. Young Robert J.R.J., Carlyle M.C.M. Coelho Carlyle M.C.M., Dalía R.D.R. Wieloch Dalía R.D.R., A note on the climbing abilities of giant anteaters, Myrmecophaga tridactyla (Xenarthra, Myrmecophagidae), „Boletim do Museu de Biologia Mello Leitão (Nova Série)”, 15, 2003, s. 41-46 (ang.).

[Medri&Mourão05-39] Ísis MeriÍ.M. Medri Ísis MeriÍ.M., GuilhermeG. Mourão GuilhermeG., A brief note on the sleeping habits of the giant anteater-Myrmecophaga tridactyla Linnaeus (Xenarthra, Myrmecophagidae), „Revista Brasileira de Zoologia”, 22, 2005, s. 1213-1215 (ang.).

[Collevatti&07-40] Collevatti i inni, Evidence of high inbreeding in a population of the endangered giant anteater, Myrmecophaga tridactyla (Myrmecophagidae), from Emas National Park, Brazil, „Genetics and Molecular Biology”, 30, 2007, s. 112-120 (ang.).

[Portante77-41] Thomas FeltonT.F. Portante Thomas FeltonT.F., Contributions to South American semiology: a study of the role of the great-anteater in South American mythology., Montreal: Department of Anthropology, McGill University, 1977 (ang.).

[iucn_Myrmecophaga_tridactyla-42] Miranda i inni, Myrmecophaga tridactyla, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2014 [dostęp 2022-05-28] (ang.).

[1]

[2]

[a]

[3]

[b]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[c]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

@@ Linia 4: / Linia 4: @@
  |nazwa zwyczajowa       = Mrówkojadowate
  |nazwa łacińska         = Myrmecophagidae
- |TSN                    = 624872
+ |TSN                    =
- |zoolog                 = [[John Edward Gray|J.E. Gray]], 1825{{r|Gray}}
+ |zoolog                 = [[John Edward Gray|J.E. Gray]], 1825<ref name="Gray" />
  |okres istnienia        =
  |grafika                = Giant anteater - Oso hormiguero (Myrmecophaga tridactyla) (8697863742).jpg
@@ Linia 18: / Linia 18: @@
  |rodzina                = mrówkojadowate
  |typ nomenklatoryczny   = ''Myrmecophaga'' {{small|[[Karol Linneusz|Linnaeus]], 1758}}
- |synonimy               =
+ |synonimy               = * Myrmecophagarum {{small|[[Johann Fischer von Waldheim|G. Fischer]], 1814}}<ref name="Fischer" />
+* Myrmecophagina {{small|J.E. Gray, 1825}}<ref name="Gray" />
-* Myrmecophagarum {{small|[[Johann Fischer von Waldheim|G. Fischer]], 1814}}{{r|Fischer}}
+* Tamandania<ref group="uwaga">Typ nomenklatoryczny: ''Tamandua'' {{small|Rafinesque, 1815}} (= ''Tamandua'' {{small|J.E. Gray, 1825}}); ''[[nomen nudum]]''.</ref> {{small|[[Constantine Samuel Rafinesque|Rafinesque]], 1815}}<ref name="Rafinesque" />
-* Myrmecophagina {{small|J.E. Gray, 1825}}{{r|Gray}}
+* Scandentia<ref group="uwaga">Definiacja [[takson]]u nie opiera się na nazwie rodzajowej.</ref> {{small|G. Fischer, 1817}}<ref name="Fischer1817a" />
-* Tamandania {{small|[[Constantine Samuel Rafinesque|Rafinesque]], 1815}}{{r|Rafinesque}}
-* Scandentia {{small|G. Fischer, 1817}}{{r|Fischer1817a}}
+* Scandentium: {{small|G. Fischer, 1817}}<ref name="Fischer1817b" />
+* Mirmecophagina: {{small|[[Karol Lucjan Bonaparte|Bonaparte]], 1831}}<ref name="Bonaparte1831" />
-* Scandentium {{small|G. Fischer, 1817}}{{r|Fischer1817b}}
-* Mirmecophagidae {{small|Bonaparte, 1832}}{{r|Bonaparte1832}}
+* Mirmecophagidae: {{small|Bonaparte, 1831}}<ref name="Bonaparte1831" />
-* Myrmecophagidae {{small|Bonaparte, 1838}}{{r|Bonaparte1838}}
+* Myrmecophagidae: {{small|Bonaparte, 1838}}<ref name="Bonaparte1837" />
-* Myrmecophaginae {{small|[[Theodore Nicholas Gill|Gill]], 1872}}{{r|Gill}}
+* Myrmecophagineæ: {{small|[[René Lesson|Lesson]], 1842}}<ref name="les" />
+* Myrmecophaginae: {{small|[[Theodore Nicholas Gill|Gill]], 1872}}<ref name="Gill" />
-* Tamanduina {{small|J.E. Gray, 1873}}{{r|Gray1873}}
+* Tamanduina<ref group="uwaga">Typ nomenklatoryczny: ''Tamandua'' {{small|J.E. Gray, 1825}}.</ref> {{small|J.E. Gray, 1873}}<ref name="Gray1873" />
 * Adiastaltidae {{small|[[Florentino Ameghino|Ameghino]], 1894}}{{odn|Ameghino|1894|s=[https://www.biodiversitylibrary.org/page/43579583 183]}}
 * Anathitidae {{small|Ameghino, 1894}}{{odn|Ameghino|1894|s=[https://www.biodiversitylibrary.org/page/43579587 187]}}
-* Myrmecophagini {{small|[[Herluf Winge|Winge]], 1923}}{{r|Winge}}
+* Myrmecophagini: {{small|[[Herluf Winge|Winge]], 1923}}<ref name="Winge" />
-* Tamanduinae {{small|[[Reginald Innes Pocock|Pocock]], 1924}}{{r|Pocock}}
+* Tamanduinae: {{small|[[Reginald Innes Pocock|Pocock]], 1924}}<ref name="Pocock" />
-* Myrmecophagoidea {{small|[[George Gaylord Simpson|Simpson]], 1931}}{{r|Simpson}}
+* Myrmecophagoidea: {{small|[[George Gaylord Simpson|Simpson]], 1931}}<ref name="Simpson" />
-* Myrmecophaginae {{small|Kalandadze & Rautian, 1992}}{{r|Kalandadze&Rautian}}
+* Myrmecophaginae: {{small|Kalandadze & Rautian, 1992}}<ref name="Kalandadze&Rautian" />
  |ranga podtaksonu       = [[rodzaj (biologia)|Rodzaje]]
- |podtaksony             = ''zobacz opis w tekście''
+ |podtaksony             = ''7 rodzajów (w tym 5 wymarłych) – zobacz opis w tekście''
  |wikispecies            = Myrmecophagidae
  |commons                = Category:Myrmecophagidae
  |wikisłownik            = mrówkojad
 }}
-'''Mrówkojadowate'''{{r|Cichocki&}}, mrówkojady{{r|Kowalski&inni}} (Myrmecophagidae) – [[rodzina (biologia)|rodzina]] [[łożyskowce|ssaków łożyskowych]] z [[rząd (biologia)|podrzędu]] [[giętkojęzykowe|giętkojęzykowych]] w [[rząd (biologia)|rzędzie]] [[włochacze|włochaczy]]. Obejmuje trzy gatunki – [[mrówkojad wielki|mrówkojada wielkiego]], [[tamandua północna|tamanduę północną]] i [[tamandua południowa|południową]]. Wykazują liczne przystosowania do żerowania na gniazdach owadów społecznych oraz charakteryzują się specyficzną budową [[kręgosłup]]a, umożliwiającą stawanie na tylnych kończynach. Mrówkojad wielki żyje na ziemi, tamanduy prowadzą częściowo nadrzewny tryb życia, wszystkie trzy żyją samotnie, kontakty społeczne ograniczając do rozrodu. Po [[ciąża|ciąży]] rodzi się zwykle jedno młode, nad którym opiekę sprawuje matka. Mrówkojad wielki jest narażony na wyginięcie.
+'''Mrówkojadowate'''<ref name="Cichocki&"/>, mrówkojady<ref name="Kowalski&inni"/> (Myrmecophagidae) – [[rodzina (biologia)|rodzina]] [[łożyskowce|ssaków łożyskowych]] z [[rząd (biologia)|podrzędu]] [[giętkojęzykowe|giętkojęzykowych]] w [[rząd (biologia)|rzędzie]] [[włochacze|włochaczy]]. Obejmuje trzy gatunki – [[mrówkojad wielki|mrówkojada wielkiego]], [[tamandua północna|tamanduę północną]] i [[tamandua południowa|południową]]. Wykazują liczne przystosowania do żerowania na gniazdach owadów społecznych oraz charakteryzują się specyficzną budową [[kręgosłup]]a, umożliwiającą stawanie na tylnych kończynach. Mrówkojad wielki żyje na ziemi, tamanduy prowadzą częściowo nadrzewny tryb życia, wszystkie trzy żyją samotnie, kontakty społeczne ograniczając do rozrodu. Po [[ciąża|ciąży]] rodzi się zwykle jedno młode, nad którym opiekę sprawuje matka. Mrówkojad wielki jest narażony na wyginięcie.
 == Budowa ==
 [[Plik:T tetradactyla 1.jpg|thumb|left|Dzięki specjalnej budowie kręgosłupa mrówkojadowate, jak ta [[tamandua południowa]], mogą stawać na tylnych łapach]]
-Największy z giętkojęzykowych, [[mrówkojad wielki]], wedle Gliwicz i Błaszaka może mieć do metra długości{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 110-111}}. Bertassoni podaje długość głowy ciała od 1 do 1,4 m, do czego dochodzi długi ogon mierzący 0,6–0,9 m{{r|HMW}}. Oba gatunki [[tamandua|tamanduy]] osiągają połowę długości swego większego krewniaka{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 110-111}}. Długość głowy i tułowia [[tamandua północna|tamanduy północnej]] wynosi około 56 cm, ogon mierzy od 40 do 67,5 cm. [[Tamandua południowa]] osiąga 47–77 cm długości głowy i tułowia. Mrówkojad wielki waży od 22 do 45 kg, tamandua północna od 3 do 6 kg. Tamandua południowa waży od 3,5 do 8,4 kg{{r|HMW}}.
+Największy z giętkojęzykowych, [[mrówkojad wielki]], wedle Gliwicz i Błaszaka może mieć do metra długości{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 110-111}}. Bertassoni podaje długość głowy ciała od 1 do 1,4 m, do czego dochodzi długi ogon mierzący 0,6–0,9 m<ref name="HMW"/>. Oba gatunki [[tamandua|tamanduy]] osiągają połowę długości swego większego krewniaka{{odn|Gliwicz|Błaszak|2020|s = 110-111}}. Długość głowy i tułowia [[tamandua północna|tamanduy północnej]] wynosi około 56 cm, ogon mierzy od 40 do 67,5 cm. [[Tamandua południowa]] osiąga 47–77 cm długości głowy i tułowia. Mrówkojad wielki waży od 22 do 45 kg, tamandua północna od 3 do 6 kg. Tamandua południowa waży od 3,5 do 8,4 kg<ref name="HMW"/>.
-[[Dymorfizm płciowy]] nie występuje, a płeć jest trudna do stwierdzenia{{r|HMW}}.
+[[Dymorfizm płciowy]] nie występuje, a płeć jest trudna do stwierdzenia<ref name="HMW"/>.
-Ciało pokrywa gęste futro, od którego bierze się nazwa rzędu włochaczy (Pilosa). Pomimo istotnych różnic osobniczych widać pewne stałe w obrębie gatunku wzorce. U mrówkojada wielkiego przybiera jaśniejszy bądź ciemniejszy odcień szarości. Od podgardla do grzbietu biegnie ciemny łuk, okolony jaśniejszym obramowaniem. Kończyny przednie są jaśniejsze od tylnych, w okolicy nadgarstka może występować ciemna pręga, nie zawsze jednak obecna, ciemna plama może też być obecna na łokciu. Tamanduy ubarwione są jasno z czarną kamizelką, która również nie zawsze występuje{{r|HMW}}.
+Ciało pokrywa gęste futro, od którego bierze się nazwa rzędu włochaczy (Pilosa). Pomimo istotnych różnic osobniczych widać pewne stałe w obrębie gatunku wzorce. U mrówkojada wielkiego przybiera jaśniejszy bądź ciemniejszy odcień szarości. Od podgardla do grzbietu biegnie ciemny łuk, okolony jaśniejszym obramowaniem. Kończyny przednie są jaśniejsze od tylnych, w okolicy nadgarstka może występować ciemna pręga, nie zawsze jednak obecna, ciemna plama może też być obecna na łokciu. Tamanduy ubarwione są jasno z czarną kamizelką, która również nie zawsze występuje<ref name="HMW"/>.
-W budowie mrówkojadowatych zaznaczają się silnie przystosowania do mrówkożerności. Podobne [[Adaptacja (biologia)|adaptacje]] [[ewolucja biologiczna|wyewoluowały]] niezależnie u innych, niespokrewnionych bliżej z mrówkojadowatymi ssaków, które łączy z nimi podobny sposób odżywiania się. Wymienić wśród nich można [[Mrówkożer workowaty|mrówkożera]], [[Kolczatka australijska|kolczatkę]], [[Łuskowcowate|pangoliny]], [[Mrównikowate|mrównika]]{{r|HMW}}.
+W budowie mrówkojadowatych zaznaczają się silnie przystosowania do mrówkożerności. Podobne [[Adaptacja (biologia)|adaptacje]] [[ewolucja biologiczna|wyewoluowały]] niezależnie u innych, niespokrewnionych bliżej z mrówkojadowatymi ssaków, które łączy z nimi podobny sposób odżywiania się. Wymienić wśród nich można [[Mrówkożer workowaty|mrówkożera]], [[Kolczatka australijska|kolczatkę]], [[Łuskowcowate|pangoliny]], [[Mrównikowate|mrównika]]<ref name="HMW"/>.
-Mrówkojadowate mają niewielkie [[oko|oczy]] i słaby wzrok, co może dziwić, jako że mrówkojad wielki zdaje się znakować pazurami drzewa w swym areale. Uszy, również małe, są zaokrąglone. Zwierzęta te mają słaby słuch. Najlepiej rozwinięty jest zmysł węchu, którym zwierzęta te posługują się, wyszukując zdobycz. Oszacowano, że węch mrówkojada wielkiego jest 40 razy bardziej czuły od [[człowiek rozumny|ludzkiego]]{{r|HMW}}.
+Mrówkojadowate mają niewielkie [[oko|oczy]] i słaby wzrok, co może dziwić, jako że mrówkojad wielki zdaje się znakować pazurami drzewa w swym areale. Uszy, również małe, są zaokrąglone. Zwierzęta te mają słaby słuch. Najlepiej rozwinięty jest zmysł węchu, którym zwierzęta te posługują się, wyszukując zdobycz. Oszacowano, że węch mrówkojada wielkiego jest 40 razy bardziej czuły od [[człowiek rozumny|ludzkiego]]<ref name="HMW"/>.
-Charakterystyczną cechę mrówkojadowatych stanowi wydłużony pysk, u mrówkojada wielkiego mierzący około 30 cm, zakończony niewielkim, okrągłym, u tamanduy porównywanym do przekroju ołówka otworem gębowym. Obie połówki żuchwy nie zrastają się ze sobą. Zęby nie występują. Pysk mieści w środku bardzo długi, wężowaty [[język (anatomia)|język]], mierzący u mrówkojada wielkiego 60 cm, a u tamanduy 40 cm. Jest on przytwierdzony do [[wyrostek mieczykowaty|wyrostka mieczykowatego]]{{r|HMW}}. Buduje go głównie [[mięsień rylcowo-językowy]]{{r|Reiss97}}, a pokrywają brodawki nitkowate. Może opuszczać jamę ustną na długość równą długości pyska i penetrować szczeliny mrowiska czy termitiery. Pokrywa go lepka [[ślina]] produkowana przez [[ślinianka podszczękowa|ślinianki podszczękowe]] i [[ślinianka przyuszna|przyuszne]]. Język bardzo szybko wysuwa się z paszczy i ponownie do niej wraca z przyklejonymi do niego [[owady|owadami]], na minutę może wykonać taki cykl 160 razy{{r|HMW}}. Zmianie uległo też umięśnienie tej okolicy ciała. [[Mięsień rylcowo-gnykowy]] zanikł, podczas gdy [[mięsień rylcowo-gardłowy]] rozwinął się{{r|Reiss97}}. Mrówkojadowate nie przeżuwają zdobyczy, raczej połykają owady, które później rozkłada [[żołądek]] o silnie umięśnionym [[odźwiernik]]u{{r|HMW}}.
+Charakterystyczną cechę mrówkojadowatych stanowi wydłużony pysk, u mrówkojada wielkiego mierzący około 30 cm, zakończony niewielkim, okrągłym, u tamanduy porównywanym do przekroju ołówka otworem gębowym. Obie połówki żuchwy nie zrastają się ze sobą. Zęby nie występują. Pysk mieści w środku bardzo długi, wężowaty [[język (anatomia)|język]], mierzący u mrówkojada wielkiego 60 cm, a u tamanduy 40 cm. Jest on przytwierdzony do [[wyrostek mieczykowaty|wyrostka mieczykowatego]]<ref name="HMW"/>. Buduje go głównie [[mięsień rylcowo-językowy]]<ref name="Reiss97"/>, a pokrywają brodawki nitkowate. Może opuszczać jamę ustną na długość równą długości pyska i penetrować szczeliny mrowiska czy termitiery. Pokrywa go lepka [[ślina]] produkowana przez [[ślinianka podszczękowa|ślinianki podszczękowe]] i [[ślinianka przyuszna|przyuszne]]. Język bardzo szybko wysuwa się z paszczy i ponownie do niej wraca z przyklejonymi do niego [[owady|owadami]], na minutę może wykonać taki cykl 160 razy<ref name="HMW"/>. Zmianie uległo też umięśnienie tej okolicy ciała. [[Mięsień rylcowo-gnykowy]] zanikł, podczas gdy [[mięsień rylcowo-gardłowy]] rozwinął się<ref name="Reiss97"/>. Mrówkojadowate nie przeżuwają zdobyczy, raczej połykają owady, które później rozkłada [[żołądek]] o silnie umięśnionym [[odźwiernik]]u<ref name="HMW"/>.
-Mrówkojadowate cechują się specyficzną budową [[klatka piersiowa|klatki piersiowej]] z poszerzonymi [[Żebra (anatomia)|żebrami]] i wąskimi [[przestrzeń międzyżebrowa|przestrzeniami międzyżebrowymi]]. Cechą charakterystyczną szczerbaków, od której wywiedziono ich nazwę naukową ''Xenarthra'' oznaczającą ''dziwne stawy'', są dodatkowe połączenia stawowe [[kierunek dystalny|dystalnych]] [[kręgi piersiowe|kręgów piersiowych]] i [[kręgi lędźwiowe|kręgów lędźwiowych]], zaopatrzonych w dodatkowe stawy określane jako ''xenarthrales''. Oba te przystosowania zapewniają większą stabilność [[kręgosłup]]a zwłaszcza podczas stawania na tylnych łapach. Inną adaptacją tych zwierząt jest połączenie [[kość kulszowa|kości kulszowej]] z [[kręgi ogonowe|kręgami ogonowymi]]{{r|HMW}}.
+Mrówkojadowate cechują się specyficzną budową [[klatka piersiowa|klatki piersiowej]] z poszerzonymi [[Żebra (anatomia)|żebrami]] i wąskimi [[przestrzeń międzyżebrowa|przestrzeniami międzyżebrowymi]]. Cechą charakterystyczną szczerbaków, od której wywiedziono ich nazwę naukową ''Xenarthra'' oznaczającą ''dziwne stawy'', są dodatkowe połączenia stawowe [[kierunek dystalny|dystalnych]] [[kręgi piersiowe|kręgów piersiowych]] i [[kręgi lędźwiowe|kręgów lędźwiowych]], zaopatrzonych w dodatkowe stawy określane jako ''xenarthrales''. Oba te przystosowania zapewniają większą stabilność [[kręgosłup]]a zwłaszcza podczas stawania na tylnych łapach. Inną adaptacją tych zwierząt jest połączenie [[kość kulszowa|kości kulszowej]] z [[kręgi ogonowe|kręgami ogonowymi]]<ref name="HMW"/>.
-Kończyny przednie również przystosowały się do mrówkożerności. Kończą się one potężnymi pazurami, dobrze przystosowanymi do rozkopywania gniazd owadów społecznych, a w razie potrzeby mogącymi też służyć jako broń. Z drugiej strony tak rozwinięte pazury nie ułatwiają poruszania się. Podczas chodu uniemożliwiają one kontakt całej dłoni z podłożem. Mrówkojad wielki chodzi na kłykciach, podczas chodu podwijając pazury do wewnątrz, mniej naziemna tamandua porusza się na bocznych powierzchniach dłoni{{r|HMW}}.
+Kończyny przednie również przystosowały się do mrówkożerności. Kończą się one potężnymi pazurami, dobrze przystosowanymi do rozkopywania gniazd owadów społecznych, a w razie potrzeby mogącymi też służyć jako broń. Z drugiej strony tak rozwinięte pazury nie ułatwiają poruszania się. Podczas chodu uniemożliwiają one kontakt całej dłoni z podłożem. Mrówkojad wielki chodzi na kłykciach, podczas chodu podwijając pazury do wewnątrz, mniej naziemna tamandua porusza się na bocznych powierzchniach dłoni<ref name="HMW"/>.
 == Systematyka ==
-Pierwsze opisy gatunków zaliczanych dziś do mrówkojadowatych pojawiły się już u [[Karol Linneusz|Linneusza]]. W 1758 opisał on [[mrówkojad wielki|mrówkojada wielkiego]] pod obecnie używaną nazwą. Jako miejsce typowe podał ''in America meridionali'' ("w Ameryce Południowej), co zostało potem ograniczone do Pernambuco w Brazylii przez Thomasa w 1901. W utworzonym rodzaju ''Myrmecophaga'' Linneusz umieścił również ''Myrmecophaga tetradactyla'', później przeniesioną do rodzaju [[tamandua]]{{r|HMW}} (dziś [[tamandua południowa]]{{r|Cichocki&}}). Mrówkojadowate pojawiają się w publikacji Graya z 1825. Wymienia on je pod nazwą Myrmecophagina zaliczanych do rodziny Dasypidae obejmującej też dzisiejsze [[pancernikowce]], ale i [[Dziobak australijski|dziobaka]]. Do grupy też autor zaliczał takie rodzaje, jak ''Myrmecophagus'', ''Cyclothurus'', ''Tamandua''{{r|Gray}}. Stał on się wobec tego kreatorem ostatniego z wymienionych rodzajów. W 1860 Saussure opisał z "Tabasco" w [[Meksyk]]u formę ''Myrmecophaga tamandua var. mecicana'', którą w 1975 Wetzel uznał za gatunek ''Tamandua mexicana''{{r|HMW}}, zwany po polsku [[tamandua północna|tamanduą północną]]{{r|Cichocki&}}.
+Pierwsze opisy gatunków zaliczanych dziś do mrówkojadowatych pojawiły się już u [[Karol Linneusz|Linneusza]]. W 1758 opisał on [[mrówkojad wielki|mrówkojada wielkiego]] pod obecnie używaną nazwą. Jako miejsce typowe podał ''in America meridionali'' ("w Ameryce Południowej), co zostało potem ograniczone do Pernambuco w Brazylii przez Thomasa w 1901. W utworzonym rodzaju ''Myrmecophaga'' Linneusz umieścił również ''Myrmecophaga tetradactyla'', później przeniesioną do rodzaju [[tamandua]]<ref name="HMW"/> (dziś [[tamandua południowa]]<ref name="Cichocki&"/>). Mrówkojadowate pojawiają się w publikacji Graya z 1825. Wymienia on je pod nazwą Myrmecophagina zaliczanych do rodziny Dasypidae obejmującej też dzisiejsze [[pancernikowce]], ale i [[Dziobak australijski|dziobaka]]. Do grupy też autor zaliczał takie rodzaje, jak ''Myrmecophagus'', ''Cyclothurus'', ''Tamandua''<ref name="Gray"/>. Stał on się wobec tego kreatorem ostatniego z wymienionych rodzajów. W 1860 Saussure opisał z "Tabasco" w [[Meksyk]]u formę ''Myrmecophaga tamandua var. mecicana'', którą w 1975 Wetzel uznał za gatunek ''Tamandua mexicana''<ref name="HMW"/>, zwany po polsku [[tamandua północna|tamanduą północną]]<ref name="Cichocki&"/>.
-Mrówkojadowate w przeszłości zaliczane były do rzędu Edentata, grupującego ssaki pozbawione [[zęby|zębów]]. Obejmował on także [[łuskowce]] i [[Mrównikowate|mrównika]]. Rozwój wiedzy zrewidował pogląd o bliskim pokrewieństwie tych trzech grup ssaków. Mrównika przeniesiono do odrębnego rzędu [[Rurkozębne|słupozębnych]], łuskowce zaś podniesiono do rangi osobnego rzędu. Mrówkojady tworzą zaś wraz z leniwcami i pancernikami grupę [[szczerbaki|szczerbaków]], Xenarthra, nazwanych tak od nietypowych połączeń stawowych w kręgosłupie. Szczerbaki, uznawane przez część badaczy za jedną z bardziej [[klad bazalny|bazalnych]] grup ssaków łożyskowych, rozwinęły się w [[Ameryka Południowa|Ameryce Południowej]], zanim kontynent ten połączył się przesmykiem z Ameryką Północną. Po [[wymieranie kredowe|wymieraniu kredowym]] przeszły [[Radiacja adaptacyjna|radiację]], dzieląc się na kilka grup. Dwie najważniejsze grupy to [[pancernikowce]]{{r|HMW}}, obejmująca [[pancernikowate]]{{r|HMW Dasypodidae}} i [[Chlamyphoridae]]{{r|HMW Chlamyphoridae}}, oraz [[włochacze]], Pilosa, nazwane tak z powodu bujnego futra. Włochacze dzielą się dalej na dwie odrębne grupy w randze podrzędów. Jednym z nich są [[liściożery]], obejmujące leniwce, drugą [[giętkojęzykowe]], czyli Vermilingua, co oznacza dosłownie ''robakojęzykowe''. W grupie tej, powstałej przed około 38 milionami lat, w przeszłości wyróżniano tylko pojedynczą rodzinę mrówkojadowatych, jednakże kolejne badania wskazały odrębność rodzaju [[mrówkojadek]], który wydzielono do odrębnej rodziny [[mrówkojadkowate|mrówkojadkowatych]]{{r|HMW}}.
+Mrówkojadowate w przeszłości zaliczane były do rzędu Edentata, grupującego ssaki pozbawione [[zęby|zębów]]. Obejmował on także [[łuskowce]] i [[Mrównikowate|mrównika]]. Rozwój wiedzy zrewidował pogląd o bliskim pokrewieństwie tych trzech grup ssaków. Mrównika przeniesiono do odrębnego rzędu [[Rurkozębne|słupozębnych]], łuskowce zaś podniesiono do rangi osobnego rzędu. Mrówkojady tworzą zaś wraz z leniwcami i pancernikami grupę [[szczerbaki|szczerbaków]], Xenarthra, nazwanych tak od nietypowych połączeń stawowych w kręgosłupie. Szczerbaki, uznawane przez część badaczy za jedną z bardziej [[klad bazalny|bazalnych]] grup ssaków łożyskowych, rozwinęły się w [[Ameryka Południowa|Ameryce Południowej]], zanim kontynent ten połączył się przesmykiem z Ameryką Północną. Po [[wymieranie kredowe|wymieraniu kredowym]] przeszły [[Radiacja adaptacyjna|radiację]], dzieląc się na kilka grup. Dwie najważniejsze grupy to [[pancernikowce]]<ref name="HMW"/>, obejmująca [[pancernikowate]]<ref name="HMW Dasypodidae"/> i [[Chlamyphoridae]]<ref name="HMW Chlamyphoridae"/>, oraz [[włochacze]], Pilosa, nazwane tak z powodu bujnego futra. Włochacze dzielą się dalej na dwie odrębne grupy w randze podrzędów. Jednym z nich są [[liściożery]], obejmujące leniwce, drugą [[giętkojęzykowe]], czyli Vermilingua, co oznacza dosłownie ''robakojęzykowe''. W grupie tej, powstałej przed około 38 milionami lat, w przeszłości wyróżniano tylko pojedynczą rodzinę mrówkojadowatych, jednakże kolejne badania wskazały odrębność rodzaju [[mrówkojadek]], który wydzielono do odrębnej rodziny [[mrówkojadkowate|mrówkojadkowatych]]<ref name="HMW"/>.
-Do rodziny należą następujące rodzaje{{r|Burgin&inni|Cichocki&}}:
+Do rodziny należą następujące występujące współcześnie rodzaje<ref name="mdd" /><ref name="amw" /><ref name="Burgin&inni" /><ref name="Cichocki&" />:
 * ''Myrmecophaga'' {{small|[[Karol Linneusz|Linnaeus]], 1758}} – mrówkojad – jedynym przedstawicielem jest ''Myrmecophaga tridactyla'' {{small|Linnaeus, 1758}} – [[mrówkojad wielki]],
-* ''[[Tamandua]]'' {{small|[[John Edward Gray|J.E. Gray]], 1825}} – tamandua{{r|Cichocki&}}, dwa gatunki{{r|HMW}}.
+* ''[[Tamandua]]'' {{small|[[John Edward Gray|J.E. Gray]], 1825}} – tamandua<ref name="Cichocki&"/>, dwa gatunki<ref name="HMW"/>.
+Opisano też kilka rodzajów wymarłych:
-Linie prowadzące do współczesnych rodzajów [[Mrówkojad wielki|mrówkojad]] i [[tamandua]] rozdzieliły się około 13 milionów lat temu. Oba gatunki tamanduy są ze sobą blisko spokrewnione, różnią się nieznacznie i pojawiają się nawet poglądy sprzeciwiające się traktowaniu ich w randze odrębnych gatunków{{r|HMW}}.
+* ''[[Adiastaltus]]'' {{small|[[Florentino Ameghino|Ameghino]], 1893}}{{odn|Ameghino|1893|s=77}}
+* ''[[Anathitus]]'' {{small|Ameghino, 1893}}{{odn|Ameghino|1893|s=78}} – jednym przedstawicielem był ''Anathitus revelator'' {{small|Ameghino, 1893}}
+* ''[[Neotamandua]]'' {{small|[[Cayetano Rovereto|Rovereto]], 1914}}<ref name="rov" />
+* ''[[Plagiocoelus]]'' {{small|Ameghino, 1894}}{{odn|Ameghino|1894|s=[https://www.biodiversitylibrary.org/page/43579586 186]}} – jednym przedstawicielem był ''Plagiocoelus obliquus'' {{small|Ameghino, 1894}}
+* ''[[Protamandua]]'' {{small|Ameghino, 1904}}<ref name="ame" /> – jednym przedstawicielem był ''Protamandua rothi'' {{small|Ameghino, 1904}}
+Linie prowadzące do współczesnych rodzajów [[Mrówkojad wielki|mrówkojad]] i [[tamandua]] rozdzieliły się około 13 milionów lat temu. Oba gatunki tamanduy są ze sobą blisko spokrewnione, różnią się nieznacznie i pojawiają się nawet poglądy sprzeciwiające się traktowaniu ich w randze odrębnych gatunków<ref name="HMW"/>.
-[[Zapis kopalny]] mrówkojadowatych nie należy do bogatych. W skałach [[miocen]]u odnaleziono pozostałości rodzaju ''[[Protamandua]]'', dość pierwotnego, a także kolumbijską ''[[Neotamandua]]'', która wbrew nazwie okazała się być bliższym krewnym mrówkojada. Natomiast pozycja systematyczna rodzaju ''[[Eurotamandua]]'' stwarza problem, jako że podobieństwo do mrówkojadowatych wynikać może nie z pokrewieństwa, a z [[Konwergencja (biologia)|konwergencji]]{{r|HMW}}.
+[[Zapis kopalny]] mrówkojadowatych nie należy do bogatych. W skałach [[miocen]]u odnaleziono pozostałości rodzaju ''[[Protamandua]]'', dość pierwotnego, a także kolumbijską ''[[Neotamandua]]'', która wbrew nazwie okazała się być bliższym krewnym mrówkojada. Natomiast pozycja systematyczna rodzaju ''[[Eurotamandua]]'' stwarza problem, jako że podobieństwo do mrówkojadowatych wynikać może nie z pokrewieństwa, a z [[Konwergencja (biologia)|konwergencji]]<ref name="HMW"/>.
-[[Analiza filogenetyczna]] autorstwa Gaudin i Branham z 1988 zaowocowała następującym [[kladogram]]em{{r|Gaudin&Branham88}}:
+[[Analiza filogenetyczna]] autorstwa Gaudin i Branham z 1988 zaowocowała następującym [[kladogram]]em<ref name="Gaudin&Branham88"/>:
 {{Klad
@@ Linia 85: / Linia 93: @@
 }}
-Późniejsze badania Casali ''et al.'' uwzględniające zarówno cechy molekularne, jak i anatomiczne, zaowocowały następującym podobnym kladogramem{{r|Casali&20}} (uproszczono):
+Późniejsze badania Casali ''et al.'' uwzględniające zarówno cechy molekularne, jak i anatomiczne, zaowocowały następującym podobnym kladogramem<ref name="Casali&20"/> (uproszczono):
 {{Klad
@@ Linia 111: / Linia 119: @@
 == Tryb życia ==
-Mrówkojadowate wiodą samotny tryb życia. Przez większość czasu nie nawiązują relacji społecznych. Komunikują się głównie poprzez zapach, wyraźny zwłaszcza u tamanduy, jako że wzrok czy słuch mają słaby. W ogóle wydają z siebie mało dźwięków. Samica chętna do rozrodu pojękuje, samiec niekiedy ryczy na konkurenta bądź wydaje z siebie dźwięk ''harrrr''. Zajmuje areał w przypadku mrówkojada wielkiego 20 razy większy, niż zajmowany przez tamanduę. Może on wynosić od niecałego 1 do 25 km². Tamandua północna zajmuje teren od 0,25 do 0,65 km², tamandua południowa zaś od 0,59 do 3,7 km². Nie można wykluczyć, że różnice w danych wynikają z odmiennej metodologii prowadzenia badań. Areał danego osobnika zazębia się z areałami jego sąsiadów{{r|HMW}}.
+Mrówkojadowate wiodą samotny tryb życia. Przez większość czasu nie nawiązują relacji społecznych. Komunikują się głównie poprzez zapach, wyraźny zwłaszcza u tamanduy, jako że wzrok czy słuch mają słaby. W ogóle wydają z siebie mało dźwięków. Samica chętna do rozrodu pojękuje, samiec niekiedy ryczy na konkurenta bądź wydaje z siebie dźwięk ''harrrr''. Zajmuje areał w przypadku mrówkojada wielkiego 20 razy większy, niż zajmowany przez tamanduę. Może on wynosić od niecałego 1 do 25 km². Tamandua północna zajmuje teren od 0,25 do 0,65 km², tamandua południowa zaś od 0,59 do 3,7 km². Nie można wykluczyć, że różnice w danych wynikają z odmiennej metodologii prowadzenia badań. Areał danego osobnika zazębia się z areałami jego sąsiadów<ref name="HMW"/>.
 == Cykl życiowy ==
-Rozród mrówkojadowatych nie został dobrze poznany, a większość informacji pochodzi z niewoli{{r|HMW}}.
+Rozród mrówkojadowatych nie został dobrze poznany, a większość informacji pochodzi z niewoli<ref name="HMW"/>.
-Większość spotkań tych samotnych ssaków ma związek z rozrodem. Konkurujące o wybrankę samce przybierają groźne postawy, dotykają się dłońmi, okrążają, porykują bądź charczą na siebie długo. Dalej krążą wokół siebie z uniesionymi ogonami. Może dojść do agresji fizycznej, kiedy po około minucie wzajemnych okrążeń samiec postanawia użyć pazurów przednich łap i macha nim do przodu i w dół, w kierunku twarzy rywala. Eskalacja taka trwa jednak zaledwie kilka sekund. Pokonany samiec ucieka, zwycięzca niekiedy goni go przez ok. 100 m. Podobnie samica może bronić się przed niechcianym samcem{{r|HMW}}.
+Większość spotkań tych samotnych ssaków ma związek z rozrodem. Konkurujące o wybrankę samce przybierają groźne postawy, dotykają się dłońmi, okrążają, porykują bądź charczą na siebie długo. Dalej krążą wokół siebie z uniesionymi ogonami. Może dojść do agresji fizycznej, kiedy po około minucie wzajemnych okrążeń samiec postanawia użyć pazurów przednich łap i macha nim do przodu i w dół, w kierunku twarzy rywala. Eskalacja taka trwa jednak zaledwie kilka sekund. Pokonany samiec ucieka, zwycięzca niekiedy goni go przez ok. 100 m. Podobnie samica może bronić się przed niechcianym samcem<ref name="HMW"/>.
-Samiec ma niewielkie [[prącie]] o niewielkim ujściu, pozbawione przynajmniej u tamanduy południowej [[Żołądź (anatomia)|żołędzi]], ulokowane niedaleko odbytu, dwa [[Jądro (anatomia)|jądra]] leżą w jamie miednicy. Samica ma [[macica|macicę]] o prostej budowie przechodzącą w jeszcze prostszą gruszkowatą [[pochwa (anatomia)|pochwę]], a właściwie kanał maciczno-pochwowy. Występuje cykl miesięczny trwający od sześciu (tamandua południowa) do siedmiu tygodni (mrówkojad wielki). U płodnej samicy może pojawić się wydzielina w pochwie{{r|HMW}}.
+Samiec ma niewielkie [[prącie]] o niewielkim ujściu, pozbawione przynajmniej u tamanduy południowej [[Żołądź (anatomia)|żołędzi]], ulokowane niedaleko odbytu, dwa [[Jądro (anatomia)|jądra]] leżą w jamie miednicy. Samica ma [[macica|macicę]] o prostej budowie przechodzącą w jeszcze prostszą gruszkowatą [[pochwa (anatomia)|pochwę]], a właściwie kanał maciczno-pochwowy. Występuje cykl miesięczny trwający od sześciu (tamandua południowa) do siedmiu tygodni (mrówkojad wielki). U płodnej samicy może pojawić się wydzielina w pochwie<ref name="HMW"/>.
-Chętna do przyjęcia samca samica, nie walczy z nim. Zalotnik dotyka ją, okrąża, wącha. Niekiedy stykają się pyskami. Samica mrówkojada wielkiego kładzie się na boku, a samiec kładzie się obok niej i w tej pozycji płodzą potomka. Tamanduy [[kopulacja|kopulują]] w pozycji grzbietowo-brzusznej. Spółkowanie może trwać poniżej minuty bądź też aż 20 minut. Zdarza się, że samiec po kilku minut powtórnie odbywa z samicą stosunek{{r|HMW}}.
+Chętna do przyjęcia samca samica, nie walczy z nim. Zalotnik dotyka ją, okrąża, wącha. Niekiedy stykają się pyskami. Samica mrówkojada wielkiego kładzie się na boku, a samiec kładzie się obok niej i w tej pozycji płodzą potomka. Tamanduy [[kopulacja|kopulują]] w pozycji grzbietowo-brzusznej. Spółkowanie może trwać poniżej minuty bądź też aż 20 minut. Zdarza się, że samiec po kilku minut powtórnie odbywa z samicą stosunek<ref name="HMW"/>.
-[[Ciąża]] trwa od 4 do 6 miesięcy. Następnie samca [[poród|rodzi]] u mrówkojada wielkiego pojedyncze młode, u tamanduy niekiedy zdarzają się bliźnięta. Tamanduy potrafią zajść w ciąże dwa razy w roku, podczas gdy samica mrówkojada wielkiego rodzi jedno młode co dwa lata. Następnie matka opiekuje się młodym. Mimo że niedługo po porodzie samica mrówkojada wielkiego odzyskuje płodność, nie dopuszcza do siebie samców i odpędza je, dopóki sprawuje opiekę nad potomkiem. Matka nie tylko karmi go mlekiem pary [[gruczoł mlekowy|sutków]] ulokowanych piersiowo (tamandua) lub brzusznie (mrówkojad wielki), które przez pierwsze 3 miesiące życia stanowi jego jedyny pokarm. Także liże go, czyści futro, bawi się z nim. Przemieszczając się, przenosi młodego na grzbiecie. Mrówkojad wielki stawia pierwsze kroki w wieku 2-3 miesięcy. Opuszcza matkę w wieku 1 roku{{r|HMW}}.
+[[Ciąża]] trwa od 4 do 6 miesięcy. Następnie samca [[poród|rodzi]] u mrówkojada wielkiego pojedyncze młode, u tamanduy niekiedy zdarzają się bliźnięta. Tamanduy potrafią zajść w ciąże dwa razy w roku, podczas gdy samica mrówkojada wielkiego rodzi jedno młode co dwa lata. Następnie matka opiekuje się młodym. Mimo że niedługo po porodzie samica mrówkojada wielkiego odzyskuje płodność, nie dopuszcza do siebie samców i odpędza je, dopóki sprawuje opiekę nad potomkiem. Matka nie tylko karmi go mlekiem pary [[gruczoł mlekowy|sutków]] ulokowanych piersiowo (tamandua) lub brzusznie (mrówkojad wielki), które przez pierwsze 3 miesiące życia stanowi jego jedyny pokarm. Także liże go, czyści futro, bawi się z nim. Przemieszczając się, przenosi młodego na grzbiecie. Mrówkojad wielki stawia pierwsze kroki w wieku 2-3 miesięcy. Opuszcza matkę w wieku 1 roku<ref name="HMW"/>.
 == Rozmieszczenie geograficzne ==
-Występują w Ameryce Południowej i Środkowej, od Argentyny po południowy Meksyk{{r|Burgin&inni|Wilson&Reeder}}.
+Występują w Ameryce Południowej i Środkowej, od Argentyny po południowy Meksyk<ref name="Burgin&inni"/><ref name="Wilson&Reeder"/>.
-Mrówkojadowate zasiedlają rozmaite siedliska. Spotyka się w lasach, w tym w lasach pierwotnych, wiecznie zielonych, [[las galeriowy|galeriowych]], przejściowych i tracących zimą liście. Zasiedlają też Chaco, [[cerrado]], [[pantanal]], [[Sawanna|sawanny]]. Lubią tereny z łatwą dostępnością do wody, potrafią pływać z pyskiem nad wodą i zanurzonym w niej ciałem i niekiedy zażywają kąpieli. Spotyka się również na terenach zmodyfikowanych działalnością ludzką, o ile pośród przekształconego terenu zachowają się kępy pierwotnej roślinności. W takim wypadku zwierzęta te spotykano nawet w ogrodach i na przedmieściach. Dla zwierząt tych ważna jest temperatura otoczenia. W razie zimna wygrzewają się na słońcu{{r|HMW}}.
+Mrówkojadowate zasiedlają rozmaite siedliska. Spotyka się w lasach, w tym w lasach pierwotnych, wiecznie zielonych, [[las galeriowy|galeriowych]], przejściowych i tracących zimą liście. Zasiedlają też Chaco, [[cerrado]], [[pantanal]], [[Sawanna|sawanny]]. Lubią tereny z łatwą dostępnością do wody, potrafią pływać z pyskiem nad wodą i zanurzonym w niej ciałem i niekiedy zażywają kąpieli. Spotyka się również na terenach zmodyfikowanych działalnością ludzką, o ile pośród przekształconego terenu zachowają się kępy pierwotnej roślinności. W takim wypadku zwierzęta te spotykano nawet w ogrodach i na przedmieściach. Dla zwierząt tych ważna jest temperatura otoczenia. W razie zimna wygrzewają się na słońcu<ref name="HMW"/>.
 == Ekologia ==
 [[Plik:Ameisenbaer Tamandua Panama.gif|thumb|left|[[Tamandua północna]] świetnie wspina się po drzewach]]
-Mrówkojadowate przystosowane są do żywienia się [[owady społeczne|owadami społecznymi]]. Żerują w znacznym stopniu na [[mrówkowate|mrówkach]] i [[termity|termitach]]. [[mrowisko|Mrowiska]] i [[termitiera|termitiery]] wyczuwają węchem. Mrówkojad wielki ze względu na swe rozmiary zazwyczaj ogranicza się do gniazd założonych na ziemi, choć potrafi się wspinać i widywano pojedyncze osobniki wchodzące na wysokie termitiery. Wchodzenie na nie idzie mu jednakże znacznie łatwiej, niż schodzenie z powrotem na ziemi. Jeden z obserwowanych osobników schodził tyłem, szukając tylnymi łapami gruntu, podczas gdy przednimi obejmował termitierę. Inny schodził głową w dół{{r|HMW}}. W przypadku kopca termitów mrówkojady wielkie wspinały się na wysokość dwóch metrów. Jednak kolejne dwie obserwacje dotyczą osobników młodocianych wspinających się na drzewa nawet na wysokość 20 m. W każdym przypadku chodziło o zdobycie pokarmu. Young i inni przytaczają też opis dorosłej samicy, która, rozdzielona z młodym, przebyła, by je odzyskać, dwumetrowy mur{{r|Young&03}}. Problemów takich nie mają dobrze wspinające się i prowadzące częściowo bądź w znacznej mierze nadrzewny tryb życia tamanduy. Korzystają one zarówno z gniazd naziemnych, jak i nadrzewnych. Znalazłszy gniazdo, mrówkojadowate dostają się do środka za pomocą swych potężnych pazurów kończyn przednich. Przy jednym mrowisku czy termitierze spędzają niewiele czasu, zazwyczaj poniżej minuty. Z biegiem czasu pojawiają się broniący gniazda żołnierze. Mrówkojadowaty oddala się więc, poszukując kolejnego gniazda. Zazwyczaj nie wyrządza kolonii istotnych szkód, co sprawia, że może się ona odrodzić, zanim drapieżnik kolejny raz odwiedzi to samo mrowisko czy termitierę. Tamanduy odwiedzają dziennie od 50 do 80 gniazd, mrówkojad wielki również do 80. Przemierza on wedle różnych danych od ok. 1,3 do 11 km dziennie. Zjada dziennie nawet do 30 tys. owadów, podczas gdy tamandua północna 9 tys., przemierzając dziennie 1 km. Tamandua południowa dziennie przebywa od 1,3 do 3 km. Spożyte owady różnią się swą wartością. Termity zdają się być bardziej pożywne od mrówek. Ponadto wartość odżywcza zależy od stadium rozwoju bądź kasty, do której należy spożyty osobnik. Robotnice i żołnierze nie należą do najlepszego pokarmu. Znacznie więcej tłuszczu zawierają [[jajo (biologia)|jaja]], [[larwa|larwy]] i [[poczwarka|poczwarki]], a z osobników dorosłych formy uskrzydlone, zdolne do rozrodu (''alates''). Spotykając te ostatnie, mrówkojadowate zostają przy danym gnieździe nieco dłużej, niż kiedy ich nie ma. Wśród rodzajów mrówek spożywanych przez mrówkojada wielkiego wymienia się ''[[Camponotus]]'', ''[[Pheidole]]'', ''[[Solenopsis (mrówki)|Solenopsis]]'', wśród termitów najczęstszy jest ''[[Nasutitermes]]'', pomimo wyrafinowanej obrony gniazda. W jadłospisie tamanduy północnej znajdują się ''[[Azteca]]'', ''[[Camponotus]]'', ''[[Crematogaster]]'', ''[[Dolichoderus]]'', ''[[Procryptocerus]]'' z mrówek, z termitów ''[[Microcerotermes]]'' i wspominany ''[[Nasutitermes]]''. Tamandua południowa spożywa mrówki rodzajów ''[[Acromyrmex]]'', ''[[Aphaenogaster]]'', ''[[Brachymyrmex]]'', ''[[Camponotus]]'', ''[[Cephalotes]]'', ''[[Crematogaster]]'', ''[[Dolichoderus]]'', ''[[Gnaptogenys]]'', ''[[Heteroponera]]'', ''[[Nylanderia]]'', ''[[Pachycondyla]]'', ''[[Pheidole]]'', ''[[Pseudomyrmex]]'', ''[[Solenopsis (mrówki)|Solenopsis]]'', ''[[Trachymyrmex]]'' oraz termity ''[[Armitermes]]'', ''[[Cornitermes]]'', ''[[Nasutitermes]]'', ''[[Velocitermes]]''. Badania zawartości [[żołądek|żołądka]] osobnika z Wenezueli ujawniły, że 69% zawartości stanowiły mrówki, a resztę termity, przy czym 22% były to pracownice, a pozostałe 9% żołnierze. Badanie innego osobnika wskazało na tylko 5% mrówek i resztę termitów, przy czym pracownice stanowiły 77%, a resztę żołnierze. [[chityna|Chitynowy]] pancerz ofiar nie ulega strawieniu, ale zwierzę pozbywa się go z kałem. Ponadto mrówkojadowatym zdarza się odżywiać [[pszczoła miodna|pszczołami miodnymi]], jeśli urządzą sobie gniazdo w mrowisku czy termitierze, wyjadają także miód. W niewoli tamanduy południowe zjadały [[jaszczurki]]. Tamandua północna nie gardzi też owocami palm ''[[Attalea butyracea]]''{{r|HMW}}.
+Mrówkojadowate przystosowane są do żywienia się [[owady społeczne|owadami społecznymi]]. Żerują w znacznym stopniu na [[mrówkowate|mrówkach]] i [[termity|termitach]]. [[mrowisko|Mrowiska]] i [[termitiera|termitiery]] wyczuwają węchem. Mrówkojad wielki ze względu na swe rozmiary zazwyczaj ogranicza się do gniazd założonych na ziemi, choć potrafi się wspinać i widywano pojedyncze osobniki wchodzące na wysokie termitiery. Wchodzenie na nie idzie mu jednakże znacznie łatwiej, niż schodzenie z powrotem na ziemi. Jeden z obserwowanych osobników schodził tyłem, szukając tylnymi łapami gruntu, podczas gdy przednimi obejmował termitierę. Inny schodził głową w dół<ref name="HMW"/>. W przypadku kopca termitów mrówkojady wielkie wspinały się na wysokość dwóch metrów. Jednak kolejne dwie obserwacje dotyczą osobników młodocianych wspinających się na drzewa nawet na wysokość 20 m. W każdym przypadku chodziło o zdobycie pokarmu. Young i inni przytaczają też opis dorosłej samicy, która, rozdzielona z młodym, przebyła, by je odzyskać, dwumetrowy mur<ref name="Young&03"/>. Problemów takich nie mają dobrze wspinające się i prowadzące częściowo bądź w znacznej mierze nadrzewny tryb życia tamanduy. Korzystają one zarówno z gniazd naziemnych, jak i nadrzewnych. Znalazłszy gniazdo, mrówkojadowate dostają się do środka za pomocą swych potężnych pazurów kończyn przednich. Przy jednym mrowisku czy termitierze spędzają niewiele czasu, zazwyczaj poniżej minuty. Z biegiem czasu pojawiają się broniący gniazda żołnierze. Mrówkojadowaty oddala się więc, poszukując kolejnego gniazda. Zazwyczaj nie wyrządza kolonii istotnych szkód, co sprawia, że może się ona odrodzić, zanim drapieżnik kolejny raz odwiedzi to samo mrowisko czy termitierę. Tamanduy odwiedzają dziennie od 50 do 80 gniazd, mrówkojad wielki również do 80. Przemierza on wedle różnych danych od ok. 1,3 do 11 km dziennie. Zjada dziennie nawet do 30 tys. owadów, podczas gdy tamandua północna 9 tys., przemierzając dziennie 1 km. Tamandua południowa dziennie przebywa od 1,3 do 3 km. Spożyte owady różnią się swą wartością. Termity zdają się być bardziej pożywne od mrówek. Ponadto wartość odżywcza zależy od stadium rozwoju bądź kasty, do której należy spożyty osobnik. Robotnice i żołnierze nie należą do najlepszego pokarmu. Znacznie więcej tłuszczu zawierają [[jajo (biologia)|jaja]], [[larwa|larwy]] i [[poczwarka|poczwarki]], a z osobników dorosłych formy uskrzydlone, zdolne do rozrodu (''alates''). Spotykając te ostatnie, mrówkojadowate zostają przy danym gnieździe nieco dłużej, niż kiedy ich nie ma. Wśród rodzajów mrówek spożywanych przez mrówkojada wielkiego wymienia się ''[[Camponotus]]'', ''[[Pheidole]]'', ''[[Solenopsis (mrówki)|Solenopsis]]'', wśród termitów najczęstszy jest ''[[Nasutitermes]]'', pomimo wyrafinowanej obrony gniazda. W jadłospisie tamanduy północnej znajdują się ''[[Azteca]]'', ''[[Camponotus]]'', ''[[Crematogaster]]'', ''[[Dolichoderus]]'', ''[[Procryptocerus]]'' z mrówek, z termitów ''[[Microcerotermes]]'' i wspominany ''[[Nasutitermes]]''. Tamandua południowa spożywa mrówki rodzajów ''[[Acromyrmex]]'', ''[[Aphaenogaster]]'', ''[[Brachymyrmex]]'', ''[[Camponotus]]'', ''[[Cephalotes]]'', ''[[Crematogaster]]'', ''[[Dolichoderus]]'', ''[[Gnaptogenys]]'', ''[[Heteroponera]]'', ''[[Nylanderia]]'', ''[[Pachycondyla]]'', ''[[Pheidole]]'', ''[[Pseudomyrmex]]'', ''[[Solenopsis (mrówki)|Solenopsis]]'', ''[[Trachymyrmex]]'' oraz termity ''[[Armitermes]]'', ''[[Cornitermes]]'', ''[[Nasutitermes]]'', ''[[Velocitermes]]''. Badania zawartości [[żołądek|żołądka]] osobnika z Wenezueli ujawniły, że 69% zawartości stanowiły mrówki, a resztę termity, przy czym 22% były to pracownice, a pozostałe 9% żołnierze. Badanie innego osobnika wskazało na tylko 5% mrówek i resztę termitów, przy czym pracownice stanowiły 77%, a resztę żołnierze. [[chityna|Chitynowy]] pancerz ofiar nie ulega strawieniu, ale zwierzę pozbywa się go z kałem. Ponadto mrówkojadowatym zdarza się odżywiać [[pszczoła miodna|pszczołami miodnymi]], jeśli urządzą sobie gniazdo w mrowisku czy termitierze, wyjadają także miód. W niewoli tamanduy południowe zjadały [[jaszczurki]]. Tamandua północna nie gardzi też owocami palm ''[[Attalea butyracea]]''<ref name="HMW"/>.
-Niezbyt pożywna dieta skutkuje wolnym tempem metabolizmu i niezbyt aktywnym trybem życia. Temperatura ciała tych zwierząt jest niższa od temperatury większości ssaków, u mrówkojada wielkiego wynosi od 32 do 34 °C, u tamandui waha się o 4 °C wokół 34 °C. Mrówkojad wielki aktywny jest 9 godzin na dobę, tamanduy około 7. Resztę czasu zwierzęta poświęcają na odpoczynek, mrówkojad wielki raczej na ziemi, przykrywając się ogonem jak kołdrą, tamanduy raczej w koronach drzew, gdzie są bezpieczniejsze ze względu na czyhające nań drapieżniki ([[Jaguar amerykański|jaguar]], [[puma płowa]], [[ocelot]]) z wyjątkiem [[harpia wielka|harpii]]. Areał zasiedlany przez tamanduę zawiera kilkadziesiąt kryjówek, z których dziennie zwierzę wykorzystuje dwie. W [[cerrado]] tamanduy również mogą odpoczywać na ziemi, a raczej pod nią, wykorzystując jamy wykopane przez [[Chlamyphoridae]], na przykład przez [[zębolita olbrzymia|zębolitę olbrzymią]] czy [[puklerznik sześciopaskowy|puklerznika sześciopaskowego]]. W jamach tej pierwszej zamieszkują również mrówkojady wielkie{{r|HMW}}. Mogą one też spać na piasku, bądź na trawie, czy też w gąszczu roślin. Niekiedy przykrywają się ogonem, niekiedy wygrzewają na słońcu{{r|Medri&Mourão05}}.
+Niezbyt pożywna dieta skutkuje wolnym tempem metabolizmu i niezbyt aktywnym trybem życia. Temperatura ciała tych zwierząt jest niższa od temperatury większości ssaków, u mrówkojada wielkiego wynosi od 32 do 34 °C, u tamandui waha się o 4 °C wokół 34 °C. Mrówkojad wielki aktywny jest 9 godzin na dobę, tamanduy około 7. Resztę czasu zwierzęta poświęcają na odpoczynek, mrówkojad wielki raczej na ziemi, przykrywając się ogonem jak kołdrą, tamanduy raczej w koronach drzew, gdzie są bezpieczniejsze ze względu na czyhające nań drapieżniki ([[Jaguar amerykański|jaguar]], [[puma płowa]], [[ocelot]]) z wyjątkiem [[harpia wielka|harpii]]. Areał zasiedlany przez tamanduę zawiera kilkadziesiąt kryjówek, z których dziennie zwierzę wykorzystuje dwie. W [[cerrado]] tamanduy również mogą odpoczywać na ziemi, a raczej pod nią, wykorzystując jamy wykopane przez [[Chlamyphoridae]], na przykład przez [[zębolita olbrzymia|zębolitę olbrzymią]] czy [[puklerznik sześciopaskowy|puklerznika sześciopaskowego]]. W jamach tej pierwszej zamieszkują również mrówkojady wielkie<ref name="HMW"/>. Mogą one też spać na piasku, bądź na trawie, czy też w gąszczu roślin. Niekiedy przykrywają się ogonem, niekiedy wygrzewają na słońcu<ref name="Medri&Mourão05"/>.
-Do głównych drapieżników polujących na mrówkojadowate należą [[jaguar amerykański]], [[puma płowa]], [[człowiek rozumny]], a z ptaków [[Harpia wielka|harpia]]{{r|HMW}}.
+Do głównych drapieżników polujących na mrówkojadowate należą [[jaguar amerykański]], [[puma płowa]], [[człowiek rozumny]], a z ptaków [[Harpia wielka|harpia]]<ref name="HMW"/>.
 == Hodowla ==
-Utrzymanie w niewoli mrówkojadowatych jest bardzo ciężkie. Główne wyzwanie stanowi dostarczenie im odpowiedniego pokarmu. W związku z brakiem możliwości dostarczenia im w odpowiedniej liczbie mrówek i termitów stosuje się rozmaity pokarm zastępczy, podawany zwykle w formie zmiksowanej, jak wołowina, pokarm dla kotów, jaja, jogurty. Niestety zazwyczaj prowadzi od do problemów zdrowotnych nieprzystosowanego do takiej diety zwierzęcia, cierpiącego często na [[biegunka|biegunki]], niedobory witamin bądź hiperwitaminozy, rzadziej na zatwardzenie, obłożenie języka, a nawet [[Kardiomiopatie|kardiomiopatię]]{{r|HMW}}.
+Utrzymanie w niewoli mrówkojadowatych jest bardzo ciężkie. Główne wyzwanie stanowi dostarczenie im odpowiedniego pokarmu. W związku z brakiem możliwości dostarczenia im w odpowiedniej liczbie mrówek i termitów stosuje się rozmaity pokarm zastępczy, podawany zwykle w formie zmiksowanej, jak wołowina, pokarm dla kotów, jaja, jogurty. Niestety zazwyczaj prowadzi od do problemów zdrowotnych nieprzystosowanego do takiej diety zwierzęcia, cierpiącego często na [[biegunka|biegunki]], niedobory witamin bądź hiperwitaminozy, rzadziej na zatwardzenie, obłożenie języka, a nawet [[Kardiomiopatie|kardiomiopatię]]<ref name="HMW"/>.
 == Zagrożenia i ochrona ==
-Populacjom mrówkojada wielkiego grozi małe zróżnicowanie i [[Kojarzenie krewniacze|chów wsobny]]{{r|Collevatti&07}}. Niekiedy bywają zabijane właściwie bez powodu, kiedy indziej z uwagi na konflikty z [[pies domowy|psami]]. Na tamanduy się poluje i je zjada, aczkolwiek mięso ma opinię niezbyt smacznego i twardego. Stosuje się je natomiast w medycynie ludowej i obrzędach religijnych. Zwierzętom tym zagraża też ruch drogowy{{r|HMW}}.
+Populacjom mrówkojada wielkiego grozi małe zróżnicowanie i [[Kojarzenie krewniacze|chów wsobny]]<ref name="Collevatti&07"/>. Niekiedy bywają zabijane właściwie bez powodu, kiedy indziej z uwagi na konflikty z [[pies domowy|psami]]. Na tamanduy się poluje i je zjada, aczkolwiek mięso ma opinię niezbyt smacznego i twardego. Stosuje się je natomiast w medycynie ludowej i obrzędach religijnych. Zwierzętom tym zagraża też ruch drogowy<ref name="HMW"/>.
-Mrówkojad wielki ma status [[Gatunek narażony|gatunku narażonego na wyginięcie]]. Obie tamanduy to [[Gatunek najmniejszej troski|gatunki najmniejszej troski]]{{r|Cichocki&}}.
+Mrówkojad wielki ma status [[Gatunek narażony|gatunku narażonego na wyginięcie]]. Obie tamanduy to [[Gatunek najmniejszej troski|gatunki najmniejszej troski]]<ref name="Cichocki&"/>.
 == W kulturze ==
 [[Plik:Junior-Jaguar-Belize-Zoo.jpg|thumb|W miejscowej mitologii mrówkojad wielki pokonuje potężnego [[jaguar amerykański|jaguara]]]]
-Mrówkojadowate obecne są w kulturze, zwłaszcza mrówkojad wielki o swym charakterystycznym wyglądzie{{r|HMW}}.
+Mrówkojadowate obecne są w kulturze, zwłaszcza mrówkojad wielki o swym charakterystycznym wyglądzie<ref name="HMW"/>.
+W mitologii miejscowej ludności gra on rolę [[trickster]]a<ref name="Portante77"/>. Istnieje przesąd, wedle którego mrówkojad wielki mógłby udusić człowieka, wsadzając mu swój długi pysk do ust. Inny pogląd stanowi, jakoby gatunek ten obejmował wyłącznie samice<ref name="HMW"/>. Jest on rozpowszechniony w okolicy Rio Negro, wśród Tupinamba i Urubu. Z kolei Caingang-Coroado widzą w tych zwierzętach głupich starszych mężczyzn. Desana z północno-zachodniej Amazonii przypisują mrówkojadowi wielką płodność, o czym wnioskują z rozmiaru jego [[prącie|prącia]], z drugiej zaś strony podejrzewają go o bezpłodność, zwracając uwagę na jego długi, ale wiotki język<ref name="Portante77"/>. Uważa się też, że zwierzę mogłoby swymi szponami zabić jaguara<ref name="HMW"/>. Pogląd ten wynika z mitologii, w której jako trickster mrówkojad oszukuje bądź nawet zabija potężnego [[jaguar amerykański|jaguara]]. W jednej z opowieści stworzenia te sprzeczały się, które potrafi zabić większość zwierząt. Postanowiły ocenić to, badając swój [[kał]]. Jednak mrówkojad oszukał jaguara, zamieniając odchody, kiedy tamten miał zamknięte oczy. Wyśmiał wielkiego kota, który wkrótce potem zmarł ze wstydu. W innej wersji konkurenci stanęli do walki, w której jaguar poniósł śmierć. W innej mrówkojad oszukał jaguara, wskoczył mu na grzbiet i, mimo że wcześniej nazywali siebie wzajem kuzynami, rozplatał mu brzuch swymi pazurami. W jeszcze innej pojedynkowali się, żonglując swymi wyjętymi z oczodołów oczami, ale tylko mrówkojad potrafi następnie umieścić je na miejscu. Tucuna umieścili oba zwierzęta na nieboskłonie, przy czym po zachodzie jaguar znajduje się powyżej mrówkojada, a z postępem nocy wyższe położenie zyskuje ten drugi<ref name="Portante77"/>.
+Mit Sherente opowiada o powstaniu mrówkojadów. Szukająca zbierających owoce starszych, bezzębnych już rodziców rodziców córka znalazła na miejscu ich pobytu jedynie dwa mrówkojady, zabite potem przez jej męża. Później z ich krwi powstało znacznie więcej mrówkojadów. W końcu starszy mężczyzna wyjaśnił im, że zabite zwierzęta był w rzeczywistości rodzicami dziewczyny. Mrówkojadom poświęcono następnie całą ceremonię, w której z wykorzystaniem przebrań odtwarza się zamordowanie mrówkojadów. W innej opowieści starsze małżeństwo również staje się mrówkojadami, po czym rozdziela się i myśliwi zabijają mężczyznę. W micie Tacana zbierająca owoce starsza kobieta wypowiedziała skargę, że nie może ich zjeść, jako że nie ma już zębów, po czym przemieniła się w mrówkojada. W jeszcze innym mężczyzna został zamieniony w mrówkojada za karę za swe okrutne zachowania. Mrówkojad jest w nim postrzegany jako zwierzę, które włóczy się bez celu, nie ma żony i samotnie zajmuje się potomkiem<ref name="Portante77"/>. Miejscowo wierzy się, że przynosi pecha. Mrówkojadowatych używa się w obrzędach religijnych i ludowej medycynie. Bywają też trzymane jako zwierzęta domowe. Ich amatorzy często usprawiedliwiają się tym, że przygarniane są sieroty po ofiarach wypadków drogowych<ref name="HMW"/>. Mrówkojady wielkie są też jadane zwłaszcza w caatindze. Z ich skór wytwarza się wyroby skórzane, w tym uprzęże<ref name="iucn Myrmecophaga tridactyla"/>.
-W mitologii miejscowej ludności gra on rolę [[trickster]]a{{r|Portante77}}. Istnieje przesąd, wedle którego mrówkojad wielki mógłby udusić człowieka, wsadzając mu swój długi pysk do ust. Inny pogląd stanowi, jakoby gatunek ten obejmował wyłącznie samice{{r|HMW}}. Jest on rozpowszechniony w okolicy Rio Negro, wśród Tupinamba i Urubu. Z kolei Caingang-Coroado widzą w tych zwierzętach głupich starszych mężczyzn. Desana z północno-zachodniej Amazonii przypisują mrówkojadowi wielką płodność, o czym wnioskują z rozmiaru jego [[prącie|prącia]], z drugiej zaś strony podejrzewają go o bezpłodność, zwracając uwagę na jego długi, ale wiotki język{{r|Portante77}}. Uważa się też, że zwierzę mogłoby swymi szponami zabić jaguara{{r|HMW}}. Pogląd ten wynika z mitologii, w której jako trickster mrówkojad oszukuje bądź nawet zabija potężnego [[jaguar amerykański|jaguara]]. W jednej z opowieści stworzenia te sprzeczały się, które potrafi zabić większość zwierząt. Postanowiły ocenić to, badając swój [[kał]]. Jednak mrówkojad oszukał jaguara, zamieniając odchody, kiedy tamten miał zamknięte oczy. Wyśmiał wielkiego kota, który wkrótce potem zmarł ze wstydu. W innej wersji konkurenci stanęli do walki, w której jaguar poniósł śmierć. W innej mrówkojad oszukał jaguara, wskoczył mu na grzbiet i, mimo że wcześniej nazywali siebie wzajem kuzynami, rozplatał mu brzuch swymi pazurami. W jeszcze innej pojedynkowali się, żonglując swymi wyjętymi z oczodołów oczami, ale tylko mrówkojad potrafi następnie umieścić je na miejscu. Tucuna umieścili oba zwierzęta na nieboskłonie, przy czym po zachodzie jaguar znajduje się powyżej mrówkojada, a z postępem nocy wyższe położenie zyskuje ten drugi{{r|Portante77}}.
+== Uwagi ==
-Mit Sherente opowiada o powstaniu mrówkojadów. Szukająca zbierających owoce starszych, bezzębnych już rodziców rodziców córka znalazła na miejscu ich pobytu jedynie dwa mrówkojady, zabite potem przez jej męża. Później z ich krwi powstało znacznie więcej mrówkojadów. W końcu starszy mężczyzna wyjaśnił im, że zabite zwierzęta był w rzeczywistości rodzicami dziewczyny. Mrówkojadom poświęcono następnie całą ceremonię, w której z wykorzystaniem przebrań odtwarza się zamordowanie mrówkojadów. W innej opowieści starsze małżeństwo również staje się mrówkojadami, po czym rozdziela się i myśliwi zabijają mężczyznę. W micie Tacana zbierająca owoce starsza kobieta wypowiedziała skargę, że nie może ich zjeść, jako że nie ma już zębów, po czym przemieniła się w mrówkojada. W jeszcze innym mężczyzna został zamieniony w mrówkojada za karę za swe okrutne zachowania. Mrówkojad jest w nim postrzegany jako zwierzę, które włóczy się bez celu, nie ma żony i samotnie zajmuje się potomkiem{{r|Portante77}}. Miejscowo wierzy się, że przynosi pecha. Mrówkojadowatych używa się w obrzędach religijnych i ludowej medycynie. Bywają też trzymane jako zwierzęta domowe. Ich amatorzy często usprawiedliwiają się tym, że przygarniane są sieroty po ofiarach wypadków drogowych{{r|HMW}}. Mrówkojady wielkie są też jadane zwłaszcza w caatindze. Z ich skór wytwarza się wyroby skórzane, w tym uprzęże{{r|iucn Myrmecophaga tridactyla}}.
+{{Uwagi}}
 == Przypisy ==
@@ Linia 159: / Linia 170: @@
 <ref name="Fischer1817a">{{cytuj pismo |autor = J.G. Fisher von Waldheim|tytuł = De systemate Mammalium|url = https://www.biodiversitylibrary.org/page/10128997 |czasopismo = Mémoires de la Société impériale des naturalistes de Moscou| wolumin = 5 |strony = 372|rok = 1817 |język = la}}</ref>
 <ref name="Fischer1817b">{{cytuj pismo |autor = J.G. Fisher von Waldheim|tytuł = De mammalium generibus|url = https://www.biodiversitylibrary.org/page/10129037 |czasopismo = Mémoires de la Société impériale des naturalistes de Moscou| wolumin = 5 |strony = 412|rok = 1817 |język = la}}</ref>
-<ref name="Bonaparte1832">{{cytuj książkę |autor = Ch.L. Bonaparte |tytuł = Saggio di una distribuzione metodica degli animali vertebrati |url = https://www.biodiversitylibrary.org/page/33060022 |rok = 1831 |wydawca = Antonio Boulzaler |miejsce = Roma |strony = 129|język = it}}</ref>
+<ref name="Bonaparte1831">{{cytuj książkę| imię = Ch.L. | nazwisko = Bonaparte| tytuł = Saggio di una distribuzione metodica degli animali vertebrati|url = https://www.biodiversitylibrary.org/page/33060022| rok = 1831|wydawca = Antonio Boulzaler|miejsce = Roma |strony = 129| język = it}}</ref>
-<ref name="Bonaparte1838">{{cytuj pismo |autor = Ch.L. Bonaparte|tytuł = Synopsis Vertebratorum Systematis|url = https://www.biodiversitylibrary.org/page/9327297|czasopismo = Nuovi Annali delle Scienze Naturali| wolumin = 2| oznaczenie = Anno I | strony = 112|rok = 1838 |język = la}}</ref>
+<ref name="Bonaparte1837">{{cytuj książkę| autor = Ch.L. Bonaparte| tytuł = Synopsis Vertebratorum Systematis|url = https://gdz.sub.uni-goettingen.de/id/PPN641588305?tify=%7B%22pages%22%3A%5B8%5D%2C%22view%22%3A%22info%22%7D| rok = 1837|wydawca = |miejsce = |strony = 8|język = fr}}</ref>
+<ref name="les">{{cytuj książkę| autor = R.-P. Lesson| tytuł = Nouveau Tableau du Règne Animal: Mammifères|url = https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb10231569?page=162| rok = 1842|wydawca = Arthus Bertrand|miejsce = Paris |strony = 152|język = fr}}</ref>
 <ref name="Gill">{{cytuj pismo |autor = T.N. Gill|tytuł = Arrangement of the Families of Mammals; with Analytical Tables|url = https://www.biodiversitylibrary.org/page/9055030|czasopismo = Smithsonian Miscellaneous collections| wolumin = 11| strony = 23|rok = 1874| język = en}}</ref>
 <ref name="Gray1873">{{cytuj książkę| autor = J.E. Gray| tytuł = Hand-list of the edentate, thick-skinned and ruminant mammals in the British Museum|url = https://www.biodiversitylibrary.org/page/13237170|rok = 1873|wydawca = The Trustees|miejsce = London| strony = 27|język = en}}</ref>
@@ Linia 170: / Linia 182: @@
 <ref name="HMW Dasypodidae">{{Cytuj | autor = Don. E Wilson, Rusell A. Mittermeier | tytuł = Handbook of the Mammals of the World | wolumin = 8. Insectivores, Sloth and Collugos | miejsce = Barcelona | wydawca = Lynx Edicions in association with Conservation International and IUCN | data = 2018 | s = 30-47 | isbn = 9788416728084 | język = en | autor r = C.M. McDonough, W.J. Loughry | rozdział = Family Dasypodidae (Long-nosed Armadillos)}}</ref>
 <ref name="HMW Chlamyphoridae">{{Cytuj | autor = Don E. Wilson, Rusell A. Mittermeier | tytuł = Handbook of the Mammals of the World | wolumin = 8. Insectivores, Sloth and Collugos | miejsce = Barcelona | wydawca = Lynx Edicions in association with Conservation International and IUCN | data = 2018 | s = 48-71 | isbn = 9788416728084 | język = en | autor r =M. Superina, A.M. Abba | rozdział = Family Chlamyphoridae (Chlamyphorid Armadillos)}}</ref>
-# <ref name="Gray">{{cytuj pismo | imię = J.E. | nazwisko = Gray |tytuł = An Outline of an Attempt at the Disposition of Mammalia into Tribes and Families, with a List of the Genera apparently appertaining to each Tribe |url = https://biodiversitylibrary.org/page/2531531|czasopismo = Annals of Philosophy| wolumin = 10 |oznaczenie = New Series |strony = 343 |rok = 1825| język = en}}</ref>
+<ref name="Gray">{{cytuj pismo | imię = J.E. | nazwisko = Gray |tytuł = An Outline of an Attempt at the Disposition of Mammalia into Tribes and Families, with a List of the Genera apparently appertaining to each Tribe |url = https://biodiversitylibrary.org/page/2531531|czasopismo = Annals of Philosophy| wolumin = 10 |oznaczenie = New Series |strony = 343 |rok = 1825| język = en}}</ref>
-# <ref name="Cichocki&">Nazwy polskie za: {{Cytuj książkę | autor = W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz| tytuł = Polskie nazewnictwo ssaków świata | wydawca = Muzeum i Instytut Zoologii PAN | miejsce = Warszawa | rok = 2015 | isbn = 978-83-88147-15-9| strony = 26| język = pl en}}</ref>
+<ref name="Cichocki&">Nazwy polskie za: {{Cytuj książkę | autor = W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz| tytuł = Polskie nazewnictwo ssaków świata | wydawca = Muzeum i Instytut Zoologii PAN | miejsce = Warszawa | rok = 2015 | isbn = 978-83-88147-15-9| strony = 26| język = pl en}}</ref>
-# <ref name="Kowalski&inni">{{cytuj książkę |autor = K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych| wydanie = IV| tytuł = Ssaki|wydawca = Wiedza Powszechna | miejsce = Warszawa| rok = 1991| strony = 202|seria = Mały słownik zoologiczny|isbn = 83-214-0637-8}}</ref>
+<ref name="Kowalski&inni">{{cytuj książkę |autor = K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych| wydanie = IV| tytuł = Ssaki|wydawca = Wiedza Powszechna | miejsce = Warszawa| rok = 1991| strony = 202|seria = Mały słownik zoologiczny|isbn = 83-214-0637-8}}</ref>
-# <ref name="Burgin&inni">{{cytuj książkę| autor = C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest | tytuł = Illustrated Checklist of the Mammals of the World|url = https://www.lynxeds.com/product-category/by-categories/encyclopedias/illustrated-checklist-of-the-mammals-of-the-world-2/|rok = 2020|wydawca = Lynx Edicions|miejsce = Barcelona|część = 1|tytuł części = Monotremata to Rodentia|isbn = 978-84-16728-34-3|strony = |język = en}}</ref>
+<ref name="Burgin&inni">{{cytuj książkę| autor = C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest | tytuł = Illustrated Checklist of the Mammals of the World|url = https://www.lynxeds.com/product-category/by-categories/encyclopedias/illustrated-checklist-of-the-mammals-of-the-world-2/|rok = 2020|wydawca = Lynx Edicions|miejsce = Barcelona|część = 1|tytuł części = Monotremata to Rodentia|isbn = 978-84-16728-34-3|strony = |język = en}}</ref>
-# <ref name="Wilson&Reeder">{{cytuj stronę|autor = D.E. Wilson & D.M. Reeder (red.)|url = https://www.departments.bucknell.edu/biology/resources/msw3/browse.asp?id=11800036|tytuł = Family Myrmecophagidae |opublikowany = Johns Hopkins University Press |praca = Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) |rok = 2005 | data dostępu = 2020-11-01}}</ref>
+<ref name="Wilson&Reeder">{{cytuj stronę|autor = D.E. Wilson & D.M. Reeder (red.)|url = https://www.departments.bucknell.edu/biology/resources/msw3/browse.asp?id=11800036|tytuł = Family Myrmecophagidae |opublikowany = Johns Hopkins University Press |praca = Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) |rok = 2005 | data dostępu = 2020-11-01}}</ref>
 <ref name="Casali&20">{{Cytuj | autor = Casali, D.D.M.; Dos Santos Júnior, J.E.; Miranda, F.R.; Santos, F.R.; Perini F. A. | tytuł = Total-evidence phylogeny and divergence times of Vermilingua (Mammalia: Pilosa) | url = https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/14772000.2020.1729894?casa_token=gai1_yX3Rz0AAAAA:wjlfHsxoEX70BUc5d4yM4Rm5R92jyWqWouvrlnuKNwoGheWx-CWnVBCoiWqbj-XM5-HPCwgxFTbH | czasopismo = Systematics and Biodiversity | wolumin = 18 | numer = 3 | wydawca = Taylor & Francis | data = 2020 | s = 216–227 | język = en |doi=10.1080/14772000.2020.1729894}}</ref>
 <ref name="Collevatti&07">{{Cytuj | autor = Collevatti, R.G., Leite, K.C., de Miranda, G.H., Rodrigues, F.H. | tytuł = Evidence of high inbreeding in a population of the endangered giant anteater, Myrmecophaga tridactyla (Myrmecophagidae), from Emas National Park, Brazil | url = https://www.scielo.br/j/gmb/a/X9T6vNNR5KDV6TbvzqtJQqF/?format=pdf&lang=en | czasopismo = Genetics and Molecular Biology | wolumin = 30 | data = 2007 | s = 112-120 | język = en}}</ref>
@@ Linia 183: / Linia 195: @@
 <ref name="iucn Myrmecophaga tridactyla">{{IUCN |id = 14224 |nazwa = Myrmecophaga tridactyla |autor = Miranda, F., Bertassoni, A., Abba, A.M. |iucn rok = 2014 |data dostępu = 2022-05-28}}</ref>
 <ref name="Portante77">{{Cytuj | autor = Portante, Thomas Felton | tytuł = Contributions to South American semiology: a study of the role of the great-anteater in South American mythology. | url = https://escholarship.mcgill.ca/downloads/z029p595f | miejsce = Montreal | wydawca = Department of Anthropology, McGill University  | data = Portante1977 | język = en}}</ref>
+<ref name="mdd">{{cytuj stronę | url = https://www.mammaldiversity.org/tree.html| tytuł = Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy| praca = ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11)|opublikowany = American Society of Mammalogists| data dostępu = 2023-08-28| autor = N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby| język = en}}</ref>
+<ref name="amw">{{cytuj książkę| autor = Lynx Nature Books (A. Monadjem (przedmowa) & C.J. Burgin (wstęp))| tytuł = All the Mammals of the World|url = | rozdział = Class Mammalia|rok = 2023|wydawca = Lynx Edicions|miejsce = Barcelona|isbn = 978-84-16728-66-4|strony = 81|język = en}}</ref>
+<ref name="rov">{{cytuj pismo |autor = Rovereto|tytuł = Los Estratos Araucanos y sus fósiles|url = https://www.biodiversitylibrary.org/page/14606348|czasopismo = Anales del Museo Nacional de Historia Natural de Buenos Aires| wolumin = 25|numer = |strony = 98|rok = 1914 |język = es}}</ref>
+<ref name="ame">{{cytuj pismo |autor = F. Ameghino|tytuł = Nuevas especies de mamíferos cretáceos y terciarios de la República Argentina|url = https://www.biodiversitylibrary.org/page/31294379|czasopismo = Anales de la Sociedad Científica Argentina| wolumin = 58 |strony = 277|rok = 1904 |język = es}}</ref>
 </references>
 == Bibliografia ==
+* {{cytuj pismo | imię = F. | nazwisko = Ameghino|tytuł = Sobre la presencia de vertebrados de aspecto mesozóico en la formacion Santacruceña de la Patagonia austral|url = https://repositorio.anh.org.ar/bitstream/anh/216/1/Revista_del_Jard%c3%adn_Zool%c3%b3gico_de_Buenos_Ayres_%28Tomo_I._Entrega_III%2c_pp._65-97%29.pdf|czasopismo = 	Revista del Jardín Zoológico de Buenos Aires| wolumin = 1|numer = 3|strony = 76–82|data = 1893| odn = tak| język = es}}
 * {{cytuj książkę| odn = tak | imię = F.|nazwisko = Ameghino| tytuł = Énumération synoptique des espèces de mammifères fossiles des formations éocènes de Patagonie|url = https://www.biodiversitylibrary.org/page/43579474| rok = 1894|wydawca = Pablo E. Coni é Hijos|miejsce = Buenos Aires| strony = 1–196 |język = es}}
 * {{Cytuj |autor = Czesław Błaszak |tytuł = Zoologia |wolumin = Tom 3, część 3. Ssaki |miejsce = Warszawa |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |data = 2020 |isbn = 9788301173371 |język = pl |autor r = Joanna Gliwicz, Czesłąw Błaszak|rozdział = Superkohorta: Atlantogenata |odn = tak}}