Zwaaikom: verschil tussen versies

[[Bestand:De Schermersloot met de schuit van beurtschipper Kleverlaan - Regionaal Archief Alkmaar - FO1400071.jpg|miniatuur|Haventje de ''Zwaaikom'' bij [[Bergen (Noord-Holland)|Bergen]] met de 13 meter lange schuit van beurtschipper Kleverlaan. Deze onderhield tweemaal per week een retourdienst op Amsterdam, via het [[Noordhollandsch Kanaal]]. Foto [[Abram Joseph Bonda|A.J. Bonda]], circa 1914. Collectie [[Regionaal_Archief_Alkmaar|RAA]].<ref>{{Citeer web |url=https://www.regionaalarchiefalkmaar.nl/collecties/beelden/beelden-2/detail/40cf0abb-31d9-48b7-bdab-a8cce9b56e91 |titel=De motordienst Bergen – Amsterdam. Het schip aangemeerd in het haventje van Bergen, de Zwaaikom. Aan het roer schipper Kleverlaan. |bezochtdatum=2023-08-23 |werk= |uitgever=[[Regionaal Archief Alkmaar]] |taal=nl}}</ref><ref>{{Citeer web |url=https://www.regionaalarchiefalkmaar.nl/collecties/beelden/beelden-2/detail/7a7f331e-06b4-4096-b239-c3e8fd7500f0 |titel=De Schermersloot met de schuit van beurtschipper Kleverlaan. |bezochtdatum=2023-08-23 |werk= |uitgever=[[Regionaal Archief Alkmaar]] |taal=nl}}</ref>]]

 

 

 

Sommige eeuwenoude keerplaatsen zijn nog in gebruik. In [[België (hoofdbetekenis)|België]] zijn zwaaikommen bekend uit het begin van de [[17e eeuw]]. [[Zwaaikom#Winding hole|''Winding holes'']] in Engelse kanalen hebben dezelfde functie, maar een heel andere uitvoering; deze gaan minstens terug tot de tijd van de [[trekvaart]].

 

=== Oude voorbeelden ===

* 1638: Het bescheiden maar monumentale [[sluizencomplex Plassendale]] in [[Oudenburg]] en [[Oostende (hoofdbetekenis)|Oostende]] laat het [[kanaal Plassendale-Nieuwpoort]] aantakken op het [[kanaal Brugge-Oostende]]. Het is, inclusief de zwaaikom in het zijkanaal, aangelegd van 1638 tot 1641,<ref>{{Citeer web |url=https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/45599 |titel=Het sluizencomplex Plassendale |datum=1997-02-11 |bezochtdatum=2023-08-23 |werk=inventaris.onroerenderfgoed.be |taal=nl}}</ref> maar in de 16e eeuw waren hier al militair beschermde sluizen.<ref name=":4">{{Citeer web |url=https://inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/12352 |titel=Sluizencomplex Plassendale met omgeving |datum=1997-02-11 |bezochtdatum=2023-08-23 |werk=inventaris.onroerenderfgoed.be |taal=nl}}</ref> Het complex is in de periode 1783-90 vernieuwd en in 1828 verbreed. Sinds 1997 is het een beschermd [[Monument (erfgoed)|monument]], inclusief het aanliggende [[dorpsgezicht]].<ref name=":4">{{Citeer web |url=https://inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/12352 |titel=Sluizencomplex Plassendale met omgeving |datum=1997-02-11 |bezochtdatum=2023-08-23 |werk=inventaris.onroerenderfgoed.be |taal=nl}}</ref>

* 1676: In de [[Zuid-Frankrijk|Zuid-Franse]] plaats [[Agde]] wordt de ronde [[sluis van Agde]] aangelegd, oorspronkelijk 29,20 m in diameter en 5,20 m diep. Deze sluis verbindt het [[Canal du Midi]] met de [[Hérault (rivier)|Hérault]] en de [[Middellandse Zee]]. De [[schutkolk]] van [[Vulkanisme|vulkanisch]] steen dient tevens als zwaaikom. Met die dubbelfunctie verschilt deze sluis van de 19e-eeuwse, eveneens ronde [[Ketelsluis (Emden)|Ketelsluis]] in [[Emden (Nedersaksen)|Emden]], die bestaat uit een zwaaikom met vier aparte kolken.

 

== Woordgebruik ==

Het [[Algemeen Handelsblad]] schrijft in 1887:<blockquote>Die [[Leidse Rijn|Leidsche Rijn]], thans een onbeteekenend klein rivierke, belooft eenmaal Utrechts haven te worden, als hij, voor het stadsgedeelte, de waterverbindingsweg wordt van de stad naar de nieuwe [[Keulse Vaart|Keulsche Vaart]]. Met 't oog daarop zijn van zijn oevers gronden in exploitatie gebracht, en wel door de Mij. tot expl. van bouwterrein. Deze wilde een gedeelte van haar terrein afstaan en een paar leden van den Raad hadden daar wel ooren naar, ten einde ter plaatse waar de [[Kruisvaart (Utrecht)|Kruisvaart]] uitmondt in den Leidschen Rijn een draai- of zwaaikom voor flinke schepen te maken, die daar konden wenden en draaien, en elkaar gemakkelijk passeeren. Bij het dagelijksch bestuur vond zulk een waai- en draaikom veel bezwaar en ook eenige leden van den Raad waren er tegen. Men is niet verder gekomen dan tot aanneming van 't plan van B. en W., om over te gaan tot verbetering van het vaarwater in den Leidschen Rijn.<ref>{{Cite web |url=https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010129198:mpeg21:a0005 |title=UTRECHT, 14 Juli |date=1887-07-16 |accessdate=2023-08-17 |work=[[Algemeen Handelsblad]] |taal=nl |via=[[Delpher]]}}</ref></blockquote>De genoemde 'flinke schepen' zouden maximaal 44 meter lang zijn,<ref>{{Cite web |url=https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB19:003437088:mpeg21:a00043 |title=BINNENLANDSCH NIEUWS. |date=1890-10-18 |accessdate=2023-08-18 |work=[[Dagblad van Zuid-Holland en 's Gravenhage]] |taal=nl |via=Delpher}}</ref> iets groter dan een [[Spits (schip)|spits]]. Al in 1892, toen het [[Merwedekanaal]] de Keulse Vaart had vervangen, werd de enkele jaren oude kom te klein gevonden.<ref>{{Cite web |url=https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB04:000176036:mpeg21:a0010 |title=ALLERLEI. |date=1892-09-17 |accessdate=2023-08-20 |work=De Maasbode |via=Delpher}}</ref>

 

 

=== Synoniemen ===

 

Draaigat, 1927 of eerder; draaikom, 1874; keerhaven, 1923; keerplaats, 1852; keerkom, 1951; zwaaicirkel, 1926; zwaaigat, 1882; zwaaihaven, 1884; zwaaikom, 1879; zwaaiplaats, 1860; zwenkkom, 1907.

* De term ''zwaaicirkel'' is meerduidig en wordt ook gebruikt om de draairuimte van een schip aan te geven, vergelijkbaar met de draaicirkel van een auto. Bij een schip is een [[Draaicirkel (schip)|draaicirkel echter iets heel anders dan een zwaaicirkel]].

* Zwaaihaven en zwaaikom komen ook als [[toponiem]] voor: de Zwaaihaven bij de [[Beverwijk|Beverwijkse]] haven [[De Pijp (Beverwijk)|De Pijp]] uit 1936 en de [[Zwaaikom Leek]].

 

== Kenmerken en gebruik ==

 

[[Gastanker|Gastankers]] hebben ruimere zwaaikommen nodig dan andere schepen omdat hun hoge, bolle gastanks en dek-installaties veel wind vangen. Evenals bij andere [[Kegelschip|kegelschepen]] kunnen er bovendien speciale voorzieningen nodig zijn, zoals een wachtplaats<ref name=":0">{{Citeer boek |titel=Havens en scheepvaatwegen, collegedictaat |auteur=Velsink, H. |medeauteurs=Groenveld, R. |url=http://resolver.tudelft.nl/uuid:e88c42da-f4c6-401d-b24f-d34dec6b236c |uitgever=TU Delft, afdeling waterbouwkunde |datum=1985 |pagina's=Blz 80}}</ref>{{Rp|H. BINNENHAVENS, p 22}} op veilige afstand van havens en bebouwing. Bij [[Insteekhaven|insteekhavens]] maken tankers voor [[gevaarlijke stoffen]] eventueel geen normale zwaai. Ze varen dan achteruit de haven binnen om bij gevaar vooruit weg te kunnen.<ref>{{Citeer web |url=https://www.commissiemer.nl/docs/mer/p21/p2152/2152-056mer.pdf#page=117 |titel=Milieueffectrapport voor de oprichting van een lagedoorzetterminal voor Vopak Eemshaven |datum=2009-07-07 |bezochtdatum=2023-08-23 |uitgever=[[Vopak]] Terminal Eemshaven B.V. |taal=nl}}</ref>

[[Binnenvaartschip|Binnenvaartschepen]] worden gebouwd voor krappe en bochtige wateren en zijn daarom vrij wendbaar. Nederland hield eind jaren 1980 voor de diameter van een zwaaikom in binnenwater 1,3 keer de de lengte van het [[Maatgevend schip|maatgevende schip]] aan, met een zwaaipaal was de factor 1,2. Het schip vaart dan aan kabels in een krappe boog om de paal heen, maar het kolkende schroefwater bij deze manoeuvre is belastend voor de oeverbeschoeiing.<ref>{{Citeer web |url=https://dokumen.tips/documents/z33-diepgang-die-door-30-van-de-maatgevende-schepen-wordt-overschreden-dit-wil.html?page=35 |titel=Richtlijnen voor de afmetingen en vormgeving van vaarwegen van de CEMT-klassen I t/m IV |datum=april 1987 |bezochtdatum=2023-08-16 |werk= |uitgever=Secretariaat van de Commissie Vaarwegbeheerders:

Rijkswaterstaat Dienst Verkeerskunde Hoofdafdeling Scheepvaart |taal=nl |via=https://dokumen.tips/}}</ref> In de jaren 2020 houdt België de factor 1,2 aan.<ref>{{Citeer web |url=https://www.seineschelde.be/sites/default/files/paragraphs/file/oa02_zwaaikom.pdf |titel=Karakteristieken zwaaikom Potentiële locaties  Onderzoek van de effecten per locatie A. B. C. D. D. A. Onderzoek van de effect |datum=Jaren 2020; zie voor de datering [https://planbk.be/sites/default/files/2021-03/Opwaardering%20KBK%20-%20Synthesenota_Versie%202.pdf deze pagina over hetzelfde project] |bezochtdatum=2023-08-23 |werk= |uitgever=Seine Schelde Vlaanderen |taal=nl}}</ref>

 

=== Zwaaikommen en scheepsklassen ===

Uit de vereisten volgt dat zwaaikommen veel ruimte innemen. Een schip van [[CEMT-klasse]] III (85 meter), wat voor de [[Rijnvaartverklaring|Rijnvaart]] vrij klein is, vereist zonder zwaaipaal een diameter van 111 meter en een cirkel van een [[hectare]]. [[Duwboot|Duwstellen]] kunnen tien hectare nodig hebben. Weliswaar kunnen de [[Duwbak|duwbakken]] afgekoppeld worden, maar dat is niet altijd verenigbaar met een efficiënte bedrijfsvoering op drukke vaarwegen.

 

 

{| class="wikitable"

 

=== Bebording binnenwateren ===

 

=== Winding hole ===

|-

| [[Bestand:Karte der Häfen in Bremerhaven.png|alt=Kaart van het havengebied van Bremerhaven. Het blauwe vlak bovenaan is het Wendebecken.|miniatuur|Het havengebied van Bremerhaven. Het blauwe vlak bovenaan is het Wendebecken.]]

|}

 

 

Ook hedendaagse keerplaatsen kunnen als ''winding hole'' uitgevoerd zijn, bijvoorbeeld die bij de Graankaai in [[Roeselare]], die overigens gewoon als zwaaikom aangeduid wordt.

 

== Dubbelfuncties, hergebruik en waarde ==

 

 

== Voorbeelden ==

* De [[Ganzepoot (Nieuwpoort)|Ganzepoot]], een sluizencomplex in [[Nieuwpoort (België)|Nieuwpoort]], is handvormig, waarbij het midden fungeert als zwaaikom. De pols en de vijf vingers zijn waterwegen. Het 19e-eeuwse complex speelde in 1914 een belangrijke rol bij de [[inundatie van de IJzervlakte]] en is heropgebouwd na vernietiging in de [[Eerste Wereldoorlog]].

* In het [[Kanaal Roeselare-Leie#Zwaaikom|Kanaal Roeselare-Leie]] ligt de zwaaikom in [[Roeselare]] in een verruimde bocht in de industriële kanaalzone. Met zijn driehoekige vorm fungeert deze voor grote schepen meer als [[Zwaaikom#Winding hole|winding hole]] dan als eigenlijke zwaaikom.

* Bij het historische fabriekscomplex [[Marie Thumas]]<ref>{{Citeer web |url=https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/307527 |titel=Fabriekssite Marie Thumas |datum=2021-10-08 |bezochtdatum=2023-08-20 |werk=inventaris.onroerenderfgoed.be |taal=nl}}</ref> te [[Wilsele]] ligt de oudste zwaaikom van het [[Kanaal Leuven-Dijle]], die aangelegd moet zijn tussen 1891 en 1931. Tevoren was er vanwege de kleinere schepen waarschijnlijk geen nodig.<ref name=":2">{{Citeer web |url=https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/200544 |titel=Kanaal Leuven-Dijle |datum=1997-03-19 |bezochtdatum=2023-08-20 |werk=inventaris.onroerenderfgoed.be |taal=nl}}</ref> Na 1970 zijn er bij [[Kampenhout]] en [[Tildonk|Tildonk Sas]] ook kommen gekomen; deze worden recreatief gebruikt.<ref name=":2">{{Citeer web |url=https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/200544 |titel=Kanaal Leuven-Dijle |datum=1997-03-19 |bezochtdatum=2023-08-20 |werk=inventaris.onroerenderfgoed.be |taal=nl}}</ref>

* De zwaaikom bij de [[Dampoortbrug (Gent)|Dampoortbrug]] en de [[Oktrooibrug]] in Gent heeft die functie goeddeels verloren en dient vooral de pleziervaart. De geknikte toegang tot de haven wordt iets vergemakkelijkt door de extra breedte in de kom.

 

==== [[Duitsland (hoofdbetekenis)|Duitsland]] ====

* Bij de aanleg van het [[Eindhovensch Kanaal]] in de jaren 1840 werd aan de zuidoever, ten oosten van [[Tongelre]], een zwaaikom aangelegd. Er vestigde zich industrie in het ietwat afgelegen gebied, maar in het [[interbellum]] was daar weinig van over en in 1929 werd er [[woonwagenkamp]] de [[Zwaaikom (woonwagenkamp)|Zwaaikom]] gevestigd.<ref>{{Citeer web |url=https://www.geschiedeniseindhoven.nl/artikel/661/Woonwagenkamp-de-Zwaaikom |titel=Woonwagenkamp de Zwaaikom {{!}} Geschiedenis Eindhoven |achternaam=Webmaster |voornaam=Contentbooster |bezochtdatum=2023-08-19 |werk=www.geschiedeniseindhoven.nl |taal=nl}}</ref> Veel bewoners zijn in 1944 gedeporteerd met het [[Zigeunertransport]] en later kwam er opnieuw industrie, maar anno 2023 is er nog steeds een woonwagenkamp.

* In [[Etten-Leur|Leur]] is een oude zwaaikom, die het begin vormt van de [[Leurse Haven]], een belangrijke attractie.

 

=== Zeevaart ===

 

{{Clearleft}}

{| class = "wikitable sortable"

! Benaming

| Keerplaats

| 1852

1861; Overijsselse kanalen, ''[…] het vernieuwen van bruggendekken en vlotbruggen, en het daarstellen eener keerplaats, door welk laatste werk, het gebruik der 4e sectie zeer is bevorderd, daar vaartuigen van eenige betekenis hier vroeger niet konden keeren.'' <ref name=":11">{{Citeer tijdschrift |achternaam= |voornaam= |titel=hoofdstuk 11, waterstaat |url=https://historisch.cbs.nl/MediaViewer/Imageviewer/367451343 |jaargang= |tijdschrift=Provinciale Verslagen |datum=1861 |toegang=via Delpher |pagina's=191}}</ref>

|-