(Go: >> BACK << -|- >> HOME <<)
Wikipedia

Grote brandnetel: verschil tussen versies

Interactief door geschiedenis bladeren
← Oudere bewerking
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
VisueelWikitekst
redactie
 
(40 tussenliggende versies door 29 gebruikers niet weergegeven)
Regel 3:
| naam = Grote brandnetel
| afbeelding = Urtica dioica07 ies.jpg
 
| rijk = [[Planten|Plantae]] (Planten)
| stam = [[Embryophyta]] (Landplanten)
| klasse = [[Spermatopsida]] (Zaadplanten)
 
| clade1 = [[bedektzadigen]]
| clade2 = [['nieuwe' tweezaadlobbigen]]
Regel 14 ⟶ 12:
| familie = [[Brandnetelfamilie|Urticaceae]] (Brandnetelfamilie)
| geslacht = ''[[Brandnetel|Urtica]]'' (Brandnetel)
| taxon = [[Soort]]
| w-naam = ''Urtica dioica''
| auteur = [[CarolusCarl Linnaeus|L.]]
| datum = 1753
| afbeeldingII = Grote brandnetel rhizomen (Urtica dioica).jpg
| afbeeldingIItekst = [[Wortelstok]]ken
}}
 
[[Bestand:Urtica dioica33 ies.jpg|{{largethumb}}thumb|Vrouwelijke bloeiwijze]]
'''Grote brandnetel''', ''Urtica dioica'', is een plant uit de [[brandnetelfamilie]], ''Urticaceae''. Vanwege het zeer algemene voorkomen op [[Eutroof|voedselrijke]], [[Ruderaal terrein|ruderale plaatsen]] en de [[Emergens|brandharen]] die bij aanraking een brandende jeuk op de huid kunnen veroorzaken, is dit een van de bekendste plantensoorten in West-Europa.▼
 
▲'''Grote brandnetel''', (''Urtica dioica'',) is een plant uit de [[brandnetelfamilie]], (''Urticaceae''). Vanwege het zeer algemene voorkomen op [[EutroofEutrofie|voedselrijkeeutrofe]], [[Ruderaal terrein|ruderale plaatsen]] en de [[Emergens|brandharen]] die bij aanraking een [[Jeuk (prikkel)|brandende jeuk]] op de huid kunnen veroorzaken, is dit een van de bekendste plantensoorten in West-Europa.
 
== Uiterlijk ==
De grote brandnetel is een vaste plant, die 30-250 30–250&nbsp;cm hoog wordt. De [[blad (hoofdbetekenis)|bladeren]]eren hebben een gezaagde bladrand. De bladeren en de [[stengel]]s hebben brandharen. De [[stengel]] is vierkantig en evenals de bladeren met brandharen bezet, op de plant komen zowel gewone haren als brandharen voor. De [[Bloem (plant)|bloem]]en zijn klein en groenachtig met vier of vijf [[Meeldraad|meeldraden]]. De bloei is van juni tot de herfst. De grote brandnetel heeft ronde, kruipende [[wortelstok]]ken, rizomen. Deze wortelstokken hebben een gele kleur.
 
De planten zijn meestal [[tweehuizig]], dat wil zeggen dat er afzonderlijke mannelijke en vrouwelijke planten zijn. De bloemen zijn [[eenslachtig|een-]] of [[Tweeslachtigheid|tweeslachtig]], de [[Vrucht (plant)|vrucht]] is eenzadig. De grote brandnetel is een windbestuiver. De [[bloeiwijze]] van de mannelijke en de vrouwelijke plant verschillen van elkaar. De mannelijke planten hebben kortere zijtakken. De zijtakken van de vrouwelijke planten gaan na de [[bevruchting]] enigszins hangen. De [[Stamper (plant)|stamper]] heeft één of twee [[Stempel (plant)|stempels]]. Een verrassend verschijnsel is het plotseling openspringen van de mannelijke bloemen, waarbij de [[Meeldraad|helmhokjes]] het [[stuifmeel]] in een wolk omhoog schieten.
 
De grote brandnetel is van de [[kleine brandnetel]], (''Urtica urens'',) te onderscheiden aan de meestal grotere hoogte. De kleine brandnetel bereikt een lengte van maximaal 50 &nbsp;cm. De stoffen in de brandharen van de kleine brandnetel worden beschreven als de pijnlijkste van de twee soorten. Een ander onderscheid is dat de kleine brandnetel een penwortel heeft.
 
== Naam ==
De [[botanische naam]] ''Urtica dioica'' komt van het Latijnse uro, ''wat een kurk plant'', dat naar de irriterende brandharen van de plant verwijst, en het Griekse dioica,{{Bron?|Waar komt deze vorm dan voor in het Oudgrieks? Schrijfwijze met een c kan sowieso niet Grieks zijn.|2018|04|09}} ''2 huizen'', dat naar de mannelijke en vrouwelijke planten verwijst. De Nederlandse naam gaat terug op een proto-Germaans woord *nat-ilō-, verkleinwoord van *natō-. De grote brandnetel is kosmopolitisch en een [[cultuurvolger]]. In [[Oost-Vlaanderen]] en het oosten van [[West-Vlaanderen]] is tingel of tengel een veel gebruikt woord voor grote brandnetel in het dialect. Op andere plaatsen in West-Vlaanderen spreekt men van netel, nettel of nittel.
 
== Algemeen ==
De bovengrondse delen van grote brandnetel zijn rijk aan [[Caroteen|carotenen]], [[Ascorbinezuur|vitamine C]] en ijzer. Ook komt [[vitamine D]] in de plant voor. Tot 20 % aan kiezelzuur, kalium en nitraat kan in de plant voorkomen. Gedroogde grote brandnetels, liefst voor de bloei, zijn een goed voer voor geiten en konijnen, vanwege het hoge eiwitgehalte. Geiten eten de grote brandnetel ook graag vers. Zeer jonge planten, die nog geen brandharen hebben, kunnen vers aan konijnen gevoerd worden.
 
De Romeinen die in onze koude streken gelegerd waren, haalden soms grote brandnetels over hun benen om het warm te krijgen. In de Middeleeuwen maakten de monniken kleine zweepjes van grote-brandnetelstengels en sloegen hun lichaam ermee als boetedoening.
 
== Brandharen ==
[[Bestand:Urtica dioica hairs.jpg|{{largethumb}}thumb|Brandharen]]
[[Bestand:Nettle Sting.JPG|{{largethumb}}thumb|Netelblaren]]
 
Mensen lopen niet graag tegen grote brandnetels, omdat deDe brandharen van de plant bij aanraking gaan prikken en jeuken. Hetbij isaanraking een vandoor de weinige soorten [[onkruid]] die iedereen bij naam kentmens. Aan de top van de knop van iedere brandhaar zit een weerhaakje dat bij aanraking in de huid vast komt te zitten. Daarbij breekt de knop van de brandhaar af en komt een mengsel van stoffen in de huid die de brandende en langdurig aanhoudende jeuk veroorzaken. Ook ontstaan op de huid lichtere, jeukende bultjes, die netelblaren worden genoemd.
 
Onderzoeken uit 1849, 1947 en 1969 toonden aan dat de brandharen [[acetylcholine]], [[histamine]], [[serotonine]] en [[mierenzuur]] bevatten.{{Bron?|welk onderzoek?|2019|07|08}} Laatstgenoemde stof zou de belangrijkste veroorzaker van de jeuk/prikken zijn. DeOnderzoek afgelopenuit 1002006 jaaraan is''Urtica weinigthunbergiana'', onderzoekeen verrichtverwant opvan ditde gebied.grote Wat wel bekend isbrandnetel, istoonde vaakaan gebaseerddat op[[oxaalzuur]] twijfelachtigeen referenties[[wijnsteenzuur]] ofwaarschijnlijk kwalitatiefde slechtveroorzakers onderzoek.van Ofde mierenzuuraanhoudende werkelijkjeuk/prikken dezijn.<ref belangrijkstename="ReferenceA">{{en}} veroorzakerFu vanHI deet jeukal. is,Identification zalof naderOxalic onderzochtAcid moetenand worden.Tartaric OnderzoekAcid uitas 2006Major toondePersistent aanPain-inducing datToxins [[oxaalzuur]]in enthe [[wijnsteenzuur]]Stinging waarschijnlijkHairs deof veroorzakersthe vanNettle, deUrtica aanhoudendethunbergiana. jeuk/prikkenAnn.Botany. zijn2006;98:57-65.</ref> Van acetylcholine, histamine, serotonine kon niet overtuigend worden aangetoond dat zij een belangrijke bijdrage aan de jeukende/prikkende effecten leveren. Wat de histamine betreft is het zelfs onduidelijk of deze afkomstig is van de brandharen of uit de [[mestcel]]len in de huid.<ref name="ReferenceA"/>
 
WatEen debrandnetelstengel histaminevastpakken betreftwaarbij isprikken hetvoorkomen zelfs onduidelijk of deze afkomstig is van de brandharen of uit de [[mestcel]]len in de huid.<ref>{{en}} Fu HI et al. Identification of Oxalic Acid and Tartaric Acid as Major Persistent Pain-inducing Toxins in the Stinging Hairs of the Nettle, Urtica thunbergiana. Ann.Botany. 2006;98:57-65.</ref> Wie gedwongen is een brandnetelstengel vast te pakken,worden kan dat het beste met een licht opwaartse beweging doen, omdat de brandharen van de stengel iets naar boven wijzen. De brand van de kleine brandnetel is pijnlijker en meer stekend dan van de grote. Beide soorten hebben op de wortels geen brandharen en de bovenzijde van het blad bevat minder brandharen dan de onderzijde.
 
== Standplaats ==
De [[Habitat|standplaats]] van de grote brandnetel bestaat uit [[nitraatNitraat|stikstofrijke]], humushoudende grond, vaak op halfbeschaduwde plaatsen. De grote brandnetel is vaak te vinden op [[ruderaal terrein]], zoals afvalplaatsen en verlaten bouwplaatsen. De grote brandnetel is een [[indicatorsoort]] voor stikstof en verstoorde gronden, bijvoorbeeld [[ontwatering]].
 
De grote brandnetel is [[waardplant]] van veel soorten [[vlinders]]: er komen ongeveer 50vijftig vlindersoorten op voor, waaronder [[Atalanta (vlinder)|atalanta]], [[bonte brandnetelmot]], [[brandnetelmotje]] en [[distelvlinder]]. De atalanta, [[dagpauwoog]], [[kleine vos]], [[gehakkelde aurelia]], enkele [[Uilen (vlinders)|uiltjes]] en het [[landkaartje]] leven alleen van de grote brandnetel. De [[rups]]en van de kleine vos leven op de grote brandnetel.
 
=== Syntaxonommie ===
Grote brandnetel geldt als zwakke [[kensoort]] voor de [[klasse van nitrofiele zomen]] (''Galio-Urticetea'').
 
== Gebruik ==
=== In de keukenVoeding ===
[[Bestand:Brennnesselspinat.jpg|{{largethumb}}thumb|Een gerechtGerecht met grote brandnetel]]
 
Jonge brandnetelstengels van de grote brandnetel kunnen worden gegeten als een groente, wat bereidingswijze en smaak betreft, vergelijkbaar met [[spinazie]], worden gegeten.
 
Vroeger werden boter, vis en vlees in brandnetelbladeren verpakt om ze langer fris te houden. Het blijkt dat stoffen in grote brandnetel bacteriegroei tegengaan.<ref>{{en}}{{Citeer web |url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0956713503001634 |title=Effect of usage Urtica dioica L. on microbiological properties of sucuk, a Turkish dry-fermented sausage |author=M Aksu en M Kaya|archiefurl=https://web.archive.org/web/20150924182208/http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0956713503001634|archiefdatum=2015-09-24}}</ref> Een [[Friesland (hoofdbetekenis)|Friese]] specialiteit is brandnetelkaas.
 
=== In de geneeskundeGeneeskunde ===
De bovenste bloeiende stengel met bladeren met niet meer dan 10% stengelaandeel van twee niet in Nederland voorkomende soorten, is gedroogd te gebruiken als geneeskrachtig kruid en heeft een iets bittere smaak. Voor dit doel wordt hoofdzakelijk in het wild verzameld in Bulgarije, Hongarije, Rusland, voormalig Joegoslavië en Albanië. De planten bevatten ca.circa 1-21−2% [[flavonoïde]]n, speciaal [[glycoside]] en rutinoside van [[quercetine]], isorhamnetine en [[kamfer]]olie, maar ook isorhamnetine-3-O-neohesperidoside. In kleinere concentraties verschillende alifatische organische zuren, maar ook hydroxycumarine scopoletine. Alleen in de grote brandnetel komt 0,03-103–1,6 % koffie-oylappelzuurcaffeoyl appelzuur voor.
 
=== In de lichaamsverzorgingLichaamsverzorging ===
Bladeren en stengels geweekt in water geven een geur die uitstekend geschikt is voor de bestrijding van luizen. Grote brandnetels worden ook in haarwater gebruikt. Brandnetelspiritus wordt gebruikt voor behandeling van de hoofdhuid en haren tegen roos en vet haar.
 
Regel 68 ⟶ 72:
[[Brandnetelgier]] is een middel dat gebruikt kan worden ter bestrijding van allerlei soorten luis en rupsen.<ref>Nijkamp J., Rook R., Slijper H. en Zweers K. (1976). ''De 12 maanden van het jaar.'' Utrecht/Antwerpen: Het Spectrum.</ref>
 
=== In de kledingindustrieTextielindustrie ===
[[Bestand:Textielmuseum-cabinet-13.jpg|{{largethumb}}thumb|Brandnetelvezel, divers stadia van bewerking, stalen en garen van Netl, sieraad met brandnetelvezel, lade Textielwarenkast, TextielMuseum Tilburg]]
 
Lange tijd werd de grote brandnetel voor het verven van [[wol]] gebruikt. Na voorbehandeling met [[aluin]] kon wol wasgeel worden geverfd. Na voorbehandeling met zink en nabehandeling met koper en in een ammoniakbad kreeg wol een intense grauwgroene kleur.
 
Uit de stengel van de grote brandnetel worden vezels gewonnen en verwerkt tot [[neteldoek]]. Ook wordt er tegenwoordig op kleine schaal voor in de mode van brandnetels stof geproduceerd.
 
Modelabel Brennels had in de provincie [[Flevoland]] eigen brandnetelplantages en ontwikkelde daar een productieproces voor het losweken van de hoogwaardige vezels. Het netelgaren wordt gemengd met katoen. De brandnetelvezel is van nature een holle vezel wat een isolerende werking geeft bij het dragen. Brandnetelvezel is 30 tot 5030–50% lichter en ook sterker dan die van [[Katoen (hoofdbetekenis)|katoen]].
 
=== Overig gebruik ===
De plant werd ook gebruikt voor de productie van [[papier]].
 
=== Urticatie ===
Het verhaal gaat dat de Romeinen die in koude streken gelegerd waren hun ledematen soms warm wreven met brandnetels.<ref>[https://www.ecolonie.eu/nl/projecten/plant-van-de-maand/brandnetel-urtica-dioica Brandnetel - Urtica dioica]. [https://web.archive.org/web/20230325043709/https://www.ecolonie.eu/nl/projecten/plant-van-de-maand/brandnetel-urtica-dioica Gearchiveerd] op 25 maart 2023.</ref> In de Middeleeuwen maakten de monniken kleine zweepjes van grote-brandnetelstengels en sloegen hun lichaam ermee als boetedoening.
 
=== Gebruiken in het Amazonegebied ===
Regel 82 ⟶ 91:
 
== Afbeeldingen ==
<center><gallery class="center" widths=180px heights=180px>
Urtica flowerdiagram.png|Bloemdiagram mannelijke bloem (links) en vrouwelijke bloem
Urtica dioica12 ies.jpg|Lengtedoorsnede stengel
Regel 90 ⟶ 99:
Puccinia urticata (Nettle Clustercup Rust fungus) induced gall on Urtica sp. (Nettle) Arnhem, the Netherlands.jpg|[[Brandnetelroest]]
Dasineura urticae (Cecidomyiidae sp.) gall, Elst (Gld), the Netherlands.jpg|Gallen van [[brandnetelbladgalmug]]
</gallery></center>
 
{{Appendix||2=
Regel 96 ⟶ 105:
{{References}}
{{Commons|Urtica dioica}}
 
== Externe links ==
* {{Link soortenbank.nl|id=1386|label=Grote brandnetel (''Urtica dioica'')}}
* [[:s:nl:Plantenschat/152|Grote brandnetel (''Urtica dioica'')]] in: {{Aut|[[Frederike van Uildriks|van Uildriks, F.]] & [[Vitus Bruinsma|V. Bruinsma]]}} (1898) - ''[[Plantenschat]]''; op de [[Bestand:Wikisource-logo.svg|16px|alt=klein Wikisource logootje]] [[Wikisource|(Nederlandstalige) Wikisource]].
* [httphttps://www.verspreidingsatlas.nl/1321 Grote brandnetel (''Urtica dioica'')], verspreiding in Nederland, volgens de atlas van [[Floron]].
* [httphttps://wilde-planten.nl/grote%20brandnetel.htm Grote brandnetel op Wilde planten]
}}
 
[[Categorie:Brandnetelfamilie|groteGrote brandnetel]]
[[Categorie:Medicinale plant]]
[[Categorie:Verfplant]]
Regel 109 ⟶ 119:
[[Categorie:Bladgroente]]
[[Categorie:Stengelgroente]]
[[Categorie:Plant uit het Palearctisch gebied|groteGrote brandnetel]]
Overgenomen van "https://nl.wikipedia.org/wiki/Grote_brandnetel"