Repubblika tal-Irlanda: Differenza bejn il-verżjonijiet
m Removing Link FA template (handled by wikidata) |
No edit summary |
||
(19 intermediate revisions by 10 users not shown) | |||
Linja 12: | Linja 12: | ||
|mottu_nazzjonali = |
|mottu_nazzjonali = |
||
|innu_nazzjonali = ''[[Amhrán na bhFiann]]''<br /><small>Kanzunetta tas-Suldati</small><center>[[Stampa:United States Navy Band - Amhrán na bhFiann.ogg]]</center> |
|innu_nazzjonali = ''[[Amhrán na bhFiann]]''<br /><small>Kanzunetta tas-Suldati</small><center>[[Stampa:United States Navy Band - Amhrán na bhFiann.ogg]]</center> |
||
|lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Irlandiża|Irlandiż]]<ref>{{ċita web |url=http://www.irishstatutebook.ie/2003/en/act/pub/0032/sec0002.html#sec2 |titlu=Official Languages Act 2003 | |
|lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Ingliża|Ingliż]] u [[Lingwa Irlandiża|Irlandiż]]<ref>{{ċita web |url=http://www.irishstatutebook.ie/2003/en/act/pub/0032/sec0002.html#sec2 |titlu=Official Languages Act 2003 |pubblikatur=Office of the Attorney-General |data-aċċess=2012-02-18 |lingwa=Ingliż}}</ref> |
||
|gruppi_etniċi = |
|gruppi_etniċi = |
||
|kapitali = [[Dublin]] |
|kapitali = [[Dublin]] |
||
Linja 22: | Linja 22: | ||
|titlu_kap3 = ''[[Tánaiste]]'' |
|titlu_kap3 = ''[[Tánaiste]]'' |
||
|isem_kap1 = [[Michael D. Higgins]] |
|isem_kap1 = [[Michael D. Higgins]] |
||
|isem_kap2 = [[ |
|isem_kap2 = [[Micheál Martin]] |
||
|isem_kap3 = [[ |
|isem_kap3 = [[Leo Varadkar]] |
||
|data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar, 1973 |
|data_sħubija_UE = 1 ta' Jannar, 1973 |
||
|żona_kklassifika = 120 |
|żona_kklassifika = 120 |
||
Linja 34: | Linja 34: | ||
|poż_stima_popolazzjoni = 175 |
|poż_stima_popolazzjoni = 175 |
||
|sena_ċensiment_popolazzjoni = 2013 |
|sena_ċensiment_popolazzjoni = 2013 |
||
|ċensiment_popolazzjoni = 4,588,252<ref name="pop2011">{{ċita web |url=http://www.cso.ie/census/documents/Prelim%20complete.pdf |titlu=Census of Population 2011: Preliminary Results |format=PDF |data=30 |
|ċensiment_popolazzjoni = 4,588,252<ref name="pop2011">{{ċita web |url=http://www.cso.ie/census/documents/Prelim%20complete.pdf |titlu=Census of Population 2011: Preliminary Results |format=PDF |data=2011-06-30 |paġna=1 |data-aċċess=2010-08-29 |lingwa=en}}</ref> |
||
|densità_popolazzjoni_km2 = 65.3 |
|densità_popolazzjoni_km2 = 65.3 |
||
|densità_popolazzjoni_mi_kw = 168.8 |
|densità_popolazzjoni_mi_kw = 168.8 |
||
|poż_densità_popolazzjoni = 142 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |
|poż_densità_popolazzjoni = 142 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |
||
|sena_PGD_PSX = 2012 |
|sena_PGD_PSX = 2012 |
||
|PGD_PSX = $192.223 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=32&pr.y=3&sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=178&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |titlu= |
|PGD_PSX = $192.223 biljun<ref name="imf2">{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=32&pr.y=3&sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=178&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |titlu=Republic of Ireland |pubblikatur=Fond Monetarju Internazzjonali |data-aċċess=2013-04-01 |lingwa=en}}</ref> |
||
|poż_PGD_PSX = 56 |
|poż_PGD_PSX = 56 |
||
|PGD_PSX_per_capita = $41,920<ref name=imf2/> |
|PGD_PSX_per_capita = $41,920<ref name=imf2/> |
||
|poż_PGD_PSX_per_capita = 15 |
|poż_PGD_PSX_per_capita = 15 |
||
|sena_IŻU = 2013 |
|sena_IŻU = 2013 |
||
|IŻU = {{steady}} 0.916<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 | |
|IŻU = {{steady}} 0.916<ref name="HDI">{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf |titlu=Human Development Report 2013 |sena=2013 |pubblikatur=Nazzjonijiet Uniti |data-aċċess=2013-03-14}}</ref> |
||
|poż_IŻU = 7 |
|poż_IŻU = 7 |
||
|kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |
|kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli ħafna</span> |
||
Linja 73: | Linja 73: | ||
|nota1 = |
|nota1 = |
||
}} |
}} |
||
[[Stampa:20130810 dublin214.JPG|thumb|Dar Leinster (Leinster House) kienet oriġinarjament ir-residenza tad-Duki ta' Leinster u bħalissa hija s-sede tal-Oireachtas jew il-Parlament tal-Irlanda, mill-1922. Bħalissa hija kumpless ta' bini, li ċ-ċentru tiegħu huwa l-eks palazz dukali li jospita l-Parlament u tiegħu. dipendenzi, li hija l-aktar parti rikonoxxibbli u popolari.]] |
|||
Ir-'''Repubblika tal-Irlanda''' hija nazzjon fl-[[Ewropa]] u tagħmel parti mill-gżira tal-Irlanda. Il-bqija tal-gżira, jiġifieri l-[[Irlanda ta' Fuq]] hija parti |
Ir-'''Repubblika tal-Irlanda''' hija nazzjon fl-[[Ewropa]] u tagħmel parti mill-gżira tal-Irlanda. Il-bqija tal-gżira, jiġifieri l-[[Irlanda ta' Fuq]] hija parti integrali tar-[[Renju Unit]]. Għandha popolazzjoni ta' 4.2 miljun ruħ. |
||
Il-belt kapitali tagħha hi [[Dublin]], li tgħodd nofs miljun ruħ u li tinsab tħares fuq il-[[Baħar tal-Irlanda]]. Bliet oħra kbar huma [[Cork]] b' 120 elf ruħ, [[Galway]] b' 73 elf, [[Limerick]] b' 53 elf u [[Waterford]] b' 46 elf. Fost l-aktar gżejjer magħrufa hemm dawk tal-[[Gżejjer Aran]], fl-għarb tal-gżira u dik ta' [[Achill]], li tintleħaq minn County Mayo. |
Il-belt kapitali tagħha hi [[Dublin]], li tgħodd nofs miljun ruħ u li tinsab tħares fuq il-[[Baħar tal-Irlanda]]. Bliet oħra kbar huma [[Cork]] b' 120 elf ruħ, [[Galway]] b' 73 elf, [[Limerick]] b' 53 elf u [[Waterford]] b' 46 elf. Fost l-aktar gżejjer magħrufa hemm dawk tal-[[Gżejjer Aran]], fl-għarb tal-gżira u dik ta' [[Achill]], li tintleħaq minn County Mayo. |
||
Għalkemm il-pajjiż huwa ġar tar-[[Renju Unit]] u fil-parti l-kbira jitkellem l-ilsien Ingliż, kien ma' dan ir-renju li kellhu l-aktar taqbid fl-istorja mdemmija tiegħu. Tant li l-element patrijottiku jgħaffas ħafna, imqar jekk b'mod xejn komplimentuż, fuq il-passat storiku ta' bejniethom. Dan jidher ċar fil-letteratura u l-mużika Irlandiża, meqjusa fost l-ifjen fl-Ewropa. |
Għalkemm il-pajjiż huwa ġar tar-[[Renju Unit]] u fil-parti l-kbira jitkellem l-ilsien Ingliż, kien ma' dan ir-renju li kellhu l-aktar taqbid fl-istorja mdemmija tiegħu. Tant li l-element patrijottiku jgħaffas ħafna, imqar jekk b'mod xejn komplimentuż, fuq il-passat storiku ta' bejniethom. Dan jidher ċar fil-letteratura u l-mużika Irlandiża, meqjusa fost l-ifjen fl-Ewropa. |
||
L-Irlanda għandha fruntiera ta' 490 km mal-Irlanda ta' Fuq (Renju Unit). |
|||
== Storja == |
== Storja == |
||
L-Irlanda kienet maqsuma f’renji żgħar li kkonvertew għall-Kristjaneżmu xi żmien qabel is-sena 900 AD. Aktar tard kien taħt il-ħakma Brittanika bejn l-1542-1801 bħala r-Renju tal-Irlanda (u l-Commonwealth bejn l-1652-1660) (Kingdom of Ireland, Ríoghacht Éireann); li kienet f'Unjoni Personali mal-Ingilterra u Unjoni Personali mal-Gran Brittanja, sal-Indipendenza tagħha fl-1922. |
|||
Ir-Repubblika tal-Irlanda twieldet wara li Lloyd George, f'isem ir-Renju Unit u l-Kuruna Brittanika, għadda l-Att tal-Gvern dwar l-Irlanda fl-1920. Dan kien ifisser il-ħolqien ta' żewġ parlamenti, wieħed minnhom għan-naħa ta' fuq, fil-parti l-kbira f' Ulster. Il-parti li baqgħet tagħmel mar-Renju Unit saret magħrufa bħala ''Northern Ireland'', l-[[Irlanda ta' Fuq]]. |
Ir-Repubblika tal-Irlanda twieldet wara li Lloyd George, f'isem ir-Renju Unit u l-Kuruna Brittanika, għadda l-Att tal-Gvern dwar l-Irlanda fl-1920. Dan kien ifisser il-ħolqien ta' żewġ parlamenti, wieħed minnhom għan-naħa ta' fuq, fil-parti l-kbira f' Ulster. Il-parti li baqgħet tagħmel mar-Renju Unit saret magħrufa bħala ''Northern Ireland'', l-[[Irlanda ta' Fuq]]. |
||
Linja 88: | Linja 92: | ||
== Reliġjon == |
== Reliġjon == |
||
[[Stampa:StPatsRCCathedralArmagh.jpg|thumb|Katidral Kattoliku Ruman ta' San Patrizju (St. Patrick's Roman Catholic Cathedral), Armagh, L-Arċidjoċesi ta' Armagh (Latin: Archidioecesis Ardmachana; Irlandiż: Ard-Deoise Ard Mhacha)]] |
|||
[[Stampa:Armagh, St Patricks RC cathedral.jpg|thumb|Katidral Kattoliku Ruman ta' San Patrizju (St. Patrick's Roman Catholic Cathedral), Armagh, L-Arċidjoċesi ta' Armagh (Latin: Archidioecesis Ardmachana; Irlandiż: Ard-Deoise Ard Mhacha)]] |
|||
[[Stampa:Monaghan Saint Macartan's Cathedral Window Patrons of Ireland Detail Saint Patrick 2013 09 21.jpg|thumb|Il-Kristjanizzazzjoni tal-Irlanda hija assoċjata mal-attivitajiet tas-seklu 5 ta' San Patrizju.]] |
|||
[[Stampa:ArmaghCICathedral.jpg|thumb|Il-Knisja ta' San Patrizju tal-Katidral tal-Irlanda, Armagh, is-sede episkopali tal-arċisqfijiet ta' qabel ir-Riforma u tal-Knisja tal-Irlanda.]] |
|||
[[Stampa:ArmaghRCCathedral.JPG|thumb|Katidral Kattoliku Ruman ta' San Patrizju, Armagh, is-sede episkopali tal-arċisqfijiet Kattoliċi ta' wara r-Riform]] |
|||
Il-poplu Irlandiż iħaddan, fil-parti l-kbira, it-twemmin kattoliku. Dan it-twemmin kien l-għeruq ta' ħafna mit-tilwim mar-Renju Unit. Il-muntanja ta' Croagh Patrick, f'County Mayo, hija meqjusa bħala waħda sagra u lejn tmiem ta' kull Lulju, eluf kbar ta' pellegrini jixxabtu magħha sakemm jilħqu l-quċċata bħala parti mis-sagriċċju għal dnubiethom. San Patrizju huwa l-patrun tal-pajjiż. |
Il-poplu Irlandiż iħaddan, fil-parti l-kbira, it-twemmin kattoliku. Dan it-twemmin kien l-għeruq ta' ħafna mit-tilwim mar-Renju Unit. Il-muntanja ta' Croagh Patrick, f'County Mayo, hija meqjusa bħala waħda sagra u lejn tmiem ta' kull Lulju, eluf kbar ta' pellegrini jixxabtu magħha sakemm jilħqu l-quċċata bħala parti mis-sagriċċju għal dnubiethom. San Patrizju huwa l-patrun tal-pajjiż. |
||
[[Stampa:Croaghpatrick.jpg|250px|thumb|left|Il-muntanja [[Croagh Patrick]] viċin [[Westport (Irlanda)]] li tissimboliża l-fidi nisranija fl-Irlanda]]. |
[[Stampa:Croaghpatrick.jpg|250px|thumb|left|Il-muntanja [[Croagh Patrick]] viċin [[Westport (Irlanda)]] li tissimboliża l-fidi nisranija fl-Irlanda]]. |
||
Linja 95: | Linja 103: | ||
Il-film ''The Magdalene Sisters'' (2002) ta' Paul Mullan, kompla jnaqqas is-saħħa tal-knisja, b'akkużi ta' ipokrezija fejn jidħlu l-morali nsara. Il-kantanta Sinead O'Connor wkoll rikbet fuq il-karru tal-akkużi. |
Il-film ''The Magdalene Sisters'' (2002) ta' Paul Mullan, kompla jnaqqas is-saħħa tal-knisja, b'akkużi ta' ipokrezija fejn jidħlu l-morali nsara. Il-kantanta Sinead O'Connor wkoll rikbet fuq il-karru tal-akkużi. |
||
=== Knisja Kattolika fl-Irlanda === |
|||
Il-Knisja Kattolika fl-Irlanda (Irlandiż: An Eaglais Chaitliceach in Éireann, Ulster Scots: Catholic Kirk in Airlann) jew Knisja Kattolika Irlandiża, hija parti mill-Knisja Kattolika madwar id-dinja f'komunjoni mas-Santa Sede. Bi 3.7 miljun membru (fir-Repubblika tal-Irlanda), hija l-akbar knisja Kristjana fl-Irlanda. Fiċ-ċensiment tal-2016 tar-Repubblika tal-Irlanda, 78% tal-popolazzjoni identifikata bħala Kattolika; dan kien 6% inqas miċ-ċifra tal-2011. B’kuntrast, 41% tan-nies fl-Irlanda ta' Fuq identifikaw bħala Kattoliċi fiċ-ċensiment tal-2011; huwa mistenni li dan il-proporzjon jiżdied fis-snin li ġejjin. L-Arċisqof ta' Armagh, bħala l-Primat tal-Irlanda kollha, għandu preċedenza ċerimonjali fil-knisja. Il-knisja hija amministrata fuq bażi ta' l-Irlanda kollha. Il-Konferenza tal-Isqfijiet Kattoliċi Irlandiżi hija korp konsultattiv għall-ordinarji fl-Irlanda. |
|||
Il-Kristjaneżmu ilu jeżisti fl-Irlanda mis-seklu 5 u wasal mill-Gran Brittanja Rumana (l-aktar assoċjati famużi ma' San Patrizju), li jiffurmaw dak li llum hu magħruf bħala Kristjaneżmu Gaelic. Bil-mod il-mod kiseb art u ħa post it-tradizzjonijiet pagani qodma. Il-Knisja Kattolika fl-Irlanda tiċċita l-oriġini tagħha għal dan il-perjodu u tqis lil Palladius bħala l-ewwel isqof mibgħut lill-Gaels mill-Papa Ċelestin I. Madankollu, matul is-seklu 12 ġiet infurzata uniformità aktar stretta fil-Knisja tal-Punent, bl-istruttura djoċesana introdotta mal- Is-Sinodu ta' Ráth Breasail fl-1111 u li laħaq il-qofol tiegħu bir-Riforma Gregorjana li ħabtet mal-invażjoni Anglo-Normanna tal-Irlanda. |
|||
Wara l-konkwista tat-Tudor tal-Irlanda, il-Kuruna Ingliża ppruvat timporta r-Riforma Protestanta fl-Irlanda. Il-Knisja Kattolika kienet illegali u l-aderenti ġarrbu oppressjoni ħarxa u pieni legali ħorox talli rrifjutaw li jikkonformaw mar-reliġjon stabbilita bil-liġi — il-Knisja tal-Irlanda. Sas-seklu 16, l-identità nazzjonali Irlandiża ngħaqdet madwar il-Kattoliċiżmu Irlandiż. Għal diversi sekli, il-maġġoranza Kattolika Irlandiża ġiet imrażżna. Fis-seklu 19, il-knisja u l-Imperu Brittaniku waslu għal tqarrib. Il-finanzjament għall-Maynooth College ġie miftiehem kif ukoll l-emanċipazzjoni Kattolika biex iwarrab ir-repubblikaniżmu rivoluzzjonarju. Wara l-Qawmien tal-Għid tal-1916 u l-ħolqien tal-Istat Ħieles Irlandiż, il-knisja kisbet influwenza soċjali u politika sinifikanti. Matul l-aħħar tas-seklu 20, ħarġu għadd ta' skandli ta' abbuż sesswali li kienu jinvolvu kjeriċi. |
|||
Governanza: Episkopali; Papa: Franġisku; Primat tal-Irlanda kollha: Eamon Martin; Nunzju Appostoliku: Luis Mariano Montemayor; Reġjun: l-Irlanda; Lingwa: Irlandiż (storikament), Ingliż, Latin (liturġiku); Kwartieri Ġenerali Ara Coeli, Armagh, l-Irlanda ta' Fuq; Fundatur: San Patrizju; Oriġini: Pretensjonijiet kontinwità mal-Kristjaneżmu Ċeltiku c. 430., l-istruttura djoċesana Rumana introduċiet c. 1111 fis-Sinodu ta' Ráth Breasail.; L-Irlanda Gallika Separazzjonijiet: Knisja tal-Irlanda (1536/1871); Membri: 3,729,000 (2016). |
|||
=== Knisja tal-Irlanda === |
|||
[[Stampa:County Dublin - Holmpatrick Church of Ireland Church - 20190615195717.jpg|thumb|Holmpatrick St Patrick Church fi Skerries, County Dublin]] |
|||
Il-Knisja tal-Irlanda ([[Irlandiż]]: Eaglais na hÉireann; Ulster-Skoċċiż: Kirk o Airlann) hija knisja Kristjana fl-Irlanda, u provinċja awtonoma tat-Tqarbin Anglikana. Hija organizzata fuq bażi tal-Irlanda kollha u hija t-tieni l-akbar knisja Kristjana fil-gżira wara l-Knisja Kattolika Rumana. Bħal knejjes Anglikani oħra, żammet elementi ta' prattika ta' qabel ir-Riforma, notevolment il-politika episkopali tagħha, filwaqt li ċaħdet il-primat tal-Papa. |
|||
Fi kwistjonijiet teoloġiċi u liturġiċi, tinkorpora ħafna prinċipji tar-Riforma, partikolarment dawk tar-Riforma Ingliża, iżda tidentifika lilha nnifisha bħala kemm Riformata kif ukoll Kattolika, fis-sens li tara ruħha bħala l-wiriet ta' tradizzjoni kontinwa li tmur lura għat-twaqqif ta' Kristjaneżmu fl-Irlanda. Bħal membri oħra tal-komunjoni Anglikana globali, parroċċi individwali jakkomodaw approċċi differenti għal-livell ta' ritwali u formalità, imsejjaħ b'mod differenti bħala Knisja Għolja u Baxxa. |
|||
Tip: Tqarbina; Klassifikazzjoni: Protestanti; Orjentazzjoni: Anglikan; Teoloġija: Duttrina Anglikana; Politika: Episkopali; Primati: Arċisqof ta' Armagh – John McDowell, Arċisqof ta' Dublin – Michael Jackson; Għaqdiet: Tqarbina Anglikana Konferenza tal-Knejjes Ewropejm Knejjes Flimkien fil-Gran Brittanja u l-Irlanda, Kunsill Irlandiż tal-Knejjes, Tqarbina ta' Porvoo; Reġjun: l-Irlanda; Lingwa: Ingliż, Irlandiż; Kwartieri Ġenerali: Dar tar-Knsja tal-Irlanda (Church of Ireland House), Church Avenue, Rathmines, Dublin D06 CF67, l-Irlanda; Indipendenza: 1871 (disstabiliment) Separat mill-Knisja Kattolika Rumana fl-1536 Fergħat minn Teoloġikament: Knisja tal-Ingilterra; Kongregazzjonijiet: 1100 post ta' qima; Parroċċi: 450; Membri. 343,400. |
|||
== Kittieba == |
== Kittieba == |
||
Linja 103: | Linja 128: | ||
== Mużika == |
== Mużika == |
||
[[Stampa:Irishin1871.jpg|thumb|Mappa li turi d-distribuzzjoni tal-lingwa Irlandiża fl-1871]] |
|||
L-Irlanda tat kontribut kbir ħafna fil-qasam mużikali Brittaniku li jiżboq bil-bosta l-għadd ta' popolazzjoni. Dan seħħ anki fil-qasam tar-rokk, pop rokk u naturalment fil-mużika keltika. Il-grupp '''The Corrs''', magħmul minn membri tal-familja Corr minn [[Dundalk]] kien wieħed li għamel suċċess kbir, bil-ħoss mexxej u qabbieżi tagħhom. |
L-Irlanda tat kontribut kbir ħafna fil-qasam mużikali Brittaniku li jiżboq bil-bosta l-għadd ta' popolazzjoni. Dan seħħ anki fil-qasam tar-rokk, pop rokk u naturalment fil-mużika keltika. Il-grupp '''The Corrs''', magħmul minn membri tal-familja Corr minn [[Dundalk]] kien wieħed li għamel suċċess kbir, bil-ħoss mexxej u qabbieżi tagħhom. |
||
Linja 118: | Linja 143: | ||
Il-futbol huwa sport popolari ħafna u r-Repubblika Irlandiża ħadet sehem fit-[[Tazza tad-Dinja]] tal-1990, 1994 u 2002, kif ukoll fil-Kampjonati Ewropej Euro 88, xi drabi b'suċċess kbir. Il-kampjonat Irandiż huwa ftit jew wisq dgħajjef, b'ħafna mill-plejers tat-tim nazzjonali jilgħabu barra 'l pajjiż. L-istadju nazzjonali ta' Lansdowne Road bħalissa qed jerġa jinbena mill-ġdid u bi ħsiebu jinfetaħ fl-2009 [http://www.lrsdc.ie/home/default.asp]. Huwa se jkun jesa' 50,000 ruħ. |
Il-futbol huwa sport popolari ħafna u r-Repubblika Irlandiża ħadet sehem fit-[[Tazza tad-Dinja]] tal-1990, 1994 u 2002, kif ukoll fil-Kampjonati Ewropej Euro 88, xi drabi b'suċċess kbir. Il-kampjonat Irandiż huwa ftit jew wisq dgħajjef, b'ħafna mill-plejers tat-tim nazzjonali jilgħabu barra 'l pajjiż. L-istadju nazzjonali ta' Lansdowne Road bħalissa qed jerġa jinbena mill-ġdid u bi ħsiebu jinfetaħ fl-2009 [http://www.lrsdc.ie/home/default.asp]. Huwa se jkun jesa' 50,000 ruħ. |
||
<gallery> |
|||
File:Liffeyeast.jpg|Dublín/Baile Átha Cliath |
|||
File:Irish Army Mowag Piranha.jpg|Dublín/Baile Átha Cliath |
|||
File:Garda vehicles bolton st.jpg|Dublín/Baile Átha Cliath |
|||
File:Cork City Montage Quick Collage of CC Commons Cork Images.jpg|Cork/Corcaigh |
|||
File:Dromore West - geograph.org.uk - 1393034.jpg|Dromore West/Droim Mór Thiar/Dromore Oeste |
|||
File:Galway.jpg|Galway/Gaillimh |
|||
File:Carlow Cathedral - geograph.org.uk - 595061.jpg|Ceatharlach/Carlow |
|||
File:Cavan Cathedral.JPG|Cavan/an Cabhán |
|||
File:Wicklow Town - geograph.org.uk - 692370 (cropped).jpg|Wicklow/Cill Mhantáin |
|||
File:Main Street Wicklow.jpg|Wicklow/Cill Mhantáin |
|||
File:Main Street Wexford - geograph.org.uk - 316261.jpg|Wexford/Loch Garman |
|||
File:Christ le Roi Mullingar.JPG|Mullingar/An Muilleann gCearr |
|||
File:Moulin à Pierre.jpg|Mullingar/An Muilleann gCearr |
|||
File:Waterford collage2.jpg|Waterford/Port Láirge |
|||
File:Waterford city at night - geograph.org.uk - 1034017.jpg|Waterford/Port Láirge |
|||
File:Dungarvan ireland harbour.JPG|Dungarvan |
|||
File:Rock of Cashel Round Tower and cathedral.jpg|Cashel/Caiseal Mumhan |
|||
File:Nenagh pearse street 2006.JPG|Nenagh |
|||
File:Clonmel.jpg|Clonmel/Cluain Meala |
|||
File:Sligo garavogue.jpg|Sligo/Sligeach |
|||
File:Ros Comáin 1.jpg|Roscommon/Ros Comáin |
|||
File:Tullamore - Patrick Street.jpg|Tullamore |
|||
File:Monaghan Court House - geograph.org.uk - 167640.jpg|Monaghan/Muineachán |
|||
File:Clontarf, Clontarf Castle - geograph.org.uk - 13557.jpg|Clontarf |
|||
File:Cliffs-Of-Moher-OBriens-From-South.JPG|Irdum ta 'Moher fuq il-kosta Atlantika. |
|||
File:ACANTILADOS DE MOHER - panoramio.jpg|Irdum ta 'Moher fuq il-kosta Atlantika. |
|||
File:Aughnanure Castle (pixinn.net).jpg|Aughnanure Castle, il-kastell ewlieni ta’ O'Flaherty. |
|||
File:Torc Waterfall at Killarney National Park2.jpg|Foresti tal-weraq fil-Kontea ta' Kerry. |
|||
File:Glendalough.jpg|Glendalough Valley fil-Kontea ta’ Wicklow. |
|||
File:Iveagh House morning.jpg|Iveagh House (Iveagh House) kwartieri ġenerali tad-Dipartiment tal-Affarijiet Barranin tal-Irlanda (An Roinn Gnóthaí Eachtracha - Dipartiment tal-Affarijiet Barranin) |
|||
File:Ireland.NASA.jpg|Ireland |
|||
File:Gun money.JPG|Kuruna tar-ram maħruġa mill-forzi Jacobite. Kien maħsub li jiġi skambjat ma’ munita tal-fidda sterlina f'każ ta' rebħa għal James |
|||
</gallery> |
|||
<gallery> |
|||
Stampa:Royal Standard of Ireland (1542–1801).svg|Standard Rjali tal-Irlanda (1542–1801) |
|||
Stampa:Arms of Ireland (historical).svg|Tarka Rjali tal-Irlanda (1542–1801) |
|||
</gallery> |
|||
== Referenżi == |
== Referenżi == |
||
Linja 123: | Linja 188: | ||
== Ħoloq esterni == |
== Ħoloq esterni == |
||
* [http://www.irlgov.ie/ Sit tal-Gvern tar-Repubblika Irlandiża] |
* [https://web.archive.org/web/20081108001743/http://www.irlgov.ie/ Sit tal-Gvern tar-Repubblika Irlandiża] |
||
* [http://www.irelandscape.com/all_photos.php Ritratti tal-Irlanda] |
* [http://www.irelandscape.com/all_photos.php Ritratti tal-Irlanda] |
||
Linja 131: | Linja 196: | ||
[[Kategorija:Repubblika tal-Irlanda| ]] |
[[Kategorija:Repubblika tal-Irlanda| ]] |
||
[[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] |
[[Kategorija:Stati membri tal-Unjoni Ewropea]] |
||
[[Kategorija:Pajjiżi tal-Ewropa]] |
|||
[[Kategorija:Pajjiżi gżejjer]] |
[[Kategorija:Pajjiżi gżejjer]] |
||
[[Kategorija:Repubbliki]] |
[[Kategorija:Repubbliki]] |
||
[[Kategorija:Demokraziji liberali]] |
|||
[[Kategorija:Ewropa tat-Tramuntana]] |
[[Kategorija:Ewropa tat-Tramuntana]] |
||
[[Kategorija:Ewropa tal-Punent]] |
[[Kategorija:Ewropa tal-Punent]] |
||
[[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1937]] |
[[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1937]] |
||
{{Link GA|es}} |
|||
{{Link GA|tt}} |
Reviżjoni ta' 16:58, 10 Mejju 2024
Irlanda Éire |
||||||
---|---|---|---|---|---|---|
Innu nazzjonali: Amhrán na bhFiann Kanzunetta tas-Suldati |
||||||
Belt kapitali (u l-ikbar belt) | Dublin 53°20.65′N 6°16.05′W / 53.34417°N 6.2675°W
| |||||
Lingwi uffiċjali | Ingliż u Irlandiż[1] | |||||
Gvern | Repubblika kostituzzjonali parlamentari unitarja | |||||
- | President | Michael D. Higgins | ||||
- | Taoiseach | Micheál Martin | ||||
- | Tánaiste | Leo Varadkar | ||||
Indipendenza mir-Renju Unit | ||||||
- | Iddikjarata | 24 ta' April 1916 | ||||
- | Ratifikata | 21 ta' Jannar 1919 | ||||
- | Magħrufa | 6 ta' Diċembru 1922 | ||||
- | Kostituzzjoni | 29 ta' Diċembru 1937 | ||||
- | Ħallew il-Commonwealth | 18 ta' April 1949 | ||||
Sħubija fl-UE | 1 ta' Jannar, 1973 | |||||
Erja | ||||||
- | Total | 70,273 km2 (120) 27,133 mil kwadru |
||||
- | Ilma (%) | 2.00 | ||||
Popolazzjoni | ||||||
- | ċensiment tal-2013 | 4,588,252[2] | ||||
- | Densità | 65.3/km2 (142) 168.8/mili kwadri |
||||
PGD (PSX) | stima tal-2012 | |||||
- | Total | $192.223 biljun[3] (56) | ||||
- | Per capita | $41,920[3] (15) | ||||
PGD (nominali) | stima tal-2012 | |||||
- | Total | $210.416 biljun[3] (42) | ||||
- | Per capita | $45,888[3] (14) | ||||
IŻU (2013) | ||||||
Valuta | Ewro (€) (EUR ) |
|||||
Żona tal-ħin | WET (UTC+0) | |||||
Kodiċi telefoniku | +353 | |||||
TLD tal-internet | .ie |
Ir-Repubblika tal-Irlanda hija nazzjon fl-Ewropa u tagħmel parti mill-gżira tal-Irlanda. Il-bqija tal-gżira, jiġifieri l-Irlanda ta' Fuq hija parti integrali tar-Renju Unit. Għandha popolazzjoni ta' 4.2 miljun ruħ.
Il-belt kapitali tagħha hi Dublin, li tgħodd nofs miljun ruħ u li tinsab tħares fuq il-Baħar tal-Irlanda. Bliet oħra kbar huma Cork b' 120 elf ruħ, Galway b' 73 elf, Limerick b' 53 elf u Waterford b' 46 elf. Fost l-aktar gżejjer magħrufa hemm dawk tal-Gżejjer Aran, fl-għarb tal-gżira u dik ta' Achill, li tintleħaq minn County Mayo.
Għalkemm il-pajjiż huwa ġar tar-Renju Unit u fil-parti l-kbira jitkellem l-ilsien Ingliż, kien ma' dan ir-renju li kellhu l-aktar taqbid fl-istorja mdemmija tiegħu. Tant li l-element patrijottiku jgħaffas ħafna, imqar jekk b'mod xejn komplimentuż, fuq il-passat storiku ta' bejniethom. Dan jidher ċar fil-letteratura u l-mużika Irlandiża, meqjusa fost l-ifjen fl-Ewropa.
L-Irlanda għandha fruntiera ta' 490 km mal-Irlanda ta' Fuq (Renju Unit).
Storja
L-Irlanda kienet maqsuma f’renji żgħar li kkonvertew għall-Kristjaneżmu xi żmien qabel is-sena 900 AD. Aktar tard kien taħt il-ħakma Brittanika bejn l-1542-1801 bħala r-Renju tal-Irlanda (u l-Commonwealth bejn l-1652-1660) (Kingdom of Ireland, Ríoghacht Éireann); li kienet f'Unjoni Personali mal-Ingilterra u Unjoni Personali mal-Gran Brittanja, sal-Indipendenza tagħha fl-1922.
Ir-Repubblika tal-Irlanda twieldet wara li Lloyd George, f'isem ir-Renju Unit u l-Kuruna Brittanika, għadda l-Att tal-Gvern dwar l-Irlanda fl-1920. Dan kien ifisser il-ħolqien ta' żewġ parlamenti, wieħed minnhom għan-naħa ta' fuq, fil-parti l-kbira f' Ulster. Il-parti li baqgħet tagħmel mar-Renju Unit saret magħrufa bħala Northern Ireland, l-Irlanda ta' Fuq.
F' Diċembru 1921 ġie ffirmat it-Trattat Anglo-Irlandiż u b'hekk twaqqfet l-Irish Free State. Din baqgħet magħrufa hekk sal-1949, meta ġiet iddikjarata r-Repubblika tal-Irlanda, li nqatgħet mill-Commonwealth. Fl-1955 ir-Repubblika tal-Irlanda saret membru sħiħ tal-Ġnus Maqgħuda.
Reliġjon
Il-poplu Irlandiż iħaddan, fil-parti l-kbira, it-twemmin kattoliku. Dan it-twemmin kien l-għeruq ta' ħafna mit-tilwim mar-Renju Unit. Il-muntanja ta' Croagh Patrick, f'County Mayo, hija meqjusa bħala waħda sagra u lejn tmiem ta' kull Lulju, eluf kbar ta' pellegrini jixxabtu magħha sakemm jilħqu l-quċċata bħala parti mis-sagriċċju għal dnubiethom. San Patrizju huwa l-patrun tal-pajjiż.
.
Għalkemm ir-reliġjon kattolika ma hijiex daqstant b'saħħitha daqs ftit tas-snin ilu, xorta tibqa' forża nfluwenti fil-ħajja ta' kuljum. Madanakollu filwaqt li d-dibattitu dwar l-abort jibqa' jaħraq ħafna, ħarġu numru ta' skandli tal-ġerarkija tal-knisja li tappnulha l-istima tagħha. Fosthom hemm il-każ tal-Magdalene laundries, li kienu djar li jilqgħu tfajliet Irlandiżi li jinqabdu tqal. Hawn ġew mikxufa l-għadd kbir ta' abbużi li saru fuq dawn it-tfajliet.
Il-film The Magdalene Sisters (2002) ta' Paul Mullan, kompla jnaqqas is-saħħa tal-knisja, b'akkużi ta' ipokrezija fejn jidħlu l-morali nsara. Il-kantanta Sinead O'Connor wkoll rikbet fuq il-karru tal-akkużi.
Knisja Kattolika fl-Irlanda
Il-Knisja Kattolika fl-Irlanda (Irlandiż: An Eaglais Chaitliceach in Éireann, Ulster Scots: Catholic Kirk in Airlann) jew Knisja Kattolika Irlandiża, hija parti mill-Knisja Kattolika madwar id-dinja f'komunjoni mas-Santa Sede. Bi 3.7 miljun membru (fir-Repubblika tal-Irlanda), hija l-akbar knisja Kristjana fl-Irlanda. Fiċ-ċensiment tal-2016 tar-Repubblika tal-Irlanda, 78% tal-popolazzjoni identifikata bħala Kattolika; dan kien 6% inqas miċ-ċifra tal-2011. B’kuntrast, 41% tan-nies fl-Irlanda ta' Fuq identifikaw bħala Kattoliċi fiċ-ċensiment tal-2011; huwa mistenni li dan il-proporzjon jiżdied fis-snin li ġejjin. L-Arċisqof ta' Armagh, bħala l-Primat tal-Irlanda kollha, għandu preċedenza ċerimonjali fil-knisja. Il-knisja hija amministrata fuq bażi ta' l-Irlanda kollha. Il-Konferenza tal-Isqfijiet Kattoliċi Irlandiżi hija korp konsultattiv għall-ordinarji fl-Irlanda.
Il-Kristjaneżmu ilu jeżisti fl-Irlanda mis-seklu 5 u wasal mill-Gran Brittanja Rumana (l-aktar assoċjati famużi ma' San Patrizju), li jiffurmaw dak li llum hu magħruf bħala Kristjaneżmu Gaelic. Bil-mod il-mod kiseb art u ħa post it-tradizzjonijiet pagani qodma. Il-Knisja Kattolika fl-Irlanda tiċċita l-oriġini tagħha għal dan il-perjodu u tqis lil Palladius bħala l-ewwel isqof mibgħut lill-Gaels mill-Papa Ċelestin I. Madankollu, matul is-seklu 12 ġiet infurzata uniformità aktar stretta fil-Knisja tal-Punent, bl-istruttura djoċesana introdotta mal- Is-Sinodu ta' Ráth Breasail fl-1111 u li laħaq il-qofol tiegħu bir-Riforma Gregorjana li ħabtet mal-invażjoni Anglo-Normanna tal-Irlanda.
Wara l-konkwista tat-Tudor tal-Irlanda, il-Kuruna Ingliża ppruvat timporta r-Riforma Protestanta fl-Irlanda. Il-Knisja Kattolika kienet illegali u l-aderenti ġarrbu oppressjoni ħarxa u pieni legali ħorox talli rrifjutaw li jikkonformaw mar-reliġjon stabbilita bil-liġi — il-Knisja tal-Irlanda. Sas-seklu 16, l-identità nazzjonali Irlandiża ngħaqdet madwar il-Kattoliċiżmu Irlandiż. Għal diversi sekli, il-maġġoranza Kattolika Irlandiża ġiet imrażżna. Fis-seklu 19, il-knisja u l-Imperu Brittaniku waslu għal tqarrib. Il-finanzjament għall-Maynooth College ġie miftiehem kif ukoll l-emanċipazzjoni Kattolika biex iwarrab ir-repubblikaniżmu rivoluzzjonarju. Wara l-Qawmien tal-Għid tal-1916 u l-ħolqien tal-Istat Ħieles Irlandiż, il-knisja kisbet influwenza soċjali u politika sinifikanti. Matul l-aħħar tas-seklu 20, ħarġu għadd ta' skandli ta' abbuż sesswali li kienu jinvolvu kjeriċi.
Governanza: Episkopali; Papa: Franġisku; Primat tal-Irlanda kollha: Eamon Martin; Nunzju Appostoliku: Luis Mariano Montemayor; Reġjun: l-Irlanda; Lingwa: Irlandiż (storikament), Ingliż, Latin (liturġiku); Kwartieri Ġenerali Ara Coeli, Armagh, l-Irlanda ta' Fuq; Fundatur: San Patrizju; Oriġini: Pretensjonijiet kontinwità mal-Kristjaneżmu Ċeltiku c. 430., l-istruttura djoċesana Rumana introduċiet c. 1111 fis-Sinodu ta' Ráth Breasail.; L-Irlanda Gallika Separazzjonijiet: Knisja tal-Irlanda (1536/1871); Membri: 3,729,000 (2016).
Knisja tal-Irlanda
Il-Knisja tal-Irlanda (Irlandiż: Eaglais na hÉireann; Ulster-Skoċċiż: Kirk o Airlann) hija knisja Kristjana fl-Irlanda, u provinċja awtonoma tat-Tqarbin Anglikana. Hija organizzata fuq bażi tal-Irlanda kollha u hija t-tieni l-akbar knisja Kristjana fil-gżira wara l-Knisja Kattolika Rumana. Bħal knejjes Anglikani oħra, żammet elementi ta' prattika ta' qabel ir-Riforma, notevolment il-politika episkopali tagħha, filwaqt li ċaħdet il-primat tal-Papa.
Fi kwistjonijiet teoloġiċi u liturġiċi, tinkorpora ħafna prinċipji tar-Riforma, partikolarment dawk tar-Riforma Ingliża, iżda tidentifika lilha nnifisha bħala kemm Riformata kif ukoll Kattolika, fis-sens li tara ruħha bħala l-wiriet ta' tradizzjoni kontinwa li tmur lura għat-twaqqif ta' Kristjaneżmu fl-Irlanda. Bħal membri oħra tal-komunjoni Anglikana globali, parroċċi individwali jakkomodaw approċċi differenti għal-livell ta' ritwali u formalità, imsejjaħ b'mod differenti bħala Knisja Għolja u Baxxa.
Tip: Tqarbina; Klassifikazzjoni: Protestanti; Orjentazzjoni: Anglikan; Teoloġija: Duttrina Anglikana; Politika: Episkopali; Primati: Arċisqof ta' Armagh – John McDowell, Arċisqof ta' Dublin – Michael Jackson; Għaqdiet: Tqarbina Anglikana Konferenza tal-Knejjes Ewropejm Knejjes Flimkien fil-Gran Brittanja u l-Irlanda, Kunsill Irlandiż tal-Knejjes, Tqarbina ta' Porvoo; Reġjun: l-Irlanda; Lingwa: Ingliż, Irlandiż; Kwartieri Ġenerali: Dar tar-Knsja tal-Irlanda (Church of Ireland House), Church Avenue, Rathmines, Dublin D06 CF67, l-Irlanda; Indipendenza: 1871 (disstabiliment) Separat mill-Knisja Kattolika Rumana fl-1536 Fergħat minn Teoloġikament: Knisja tal-Ingilterra; Kongregazzjonijiet: 1100 post ta' qima; Parroċċi: 450; Membri. 343,400.
Kittieba
Fost il-kittieba ewlenin li ħarġu mill-Irlanda nsibu lil Jonathan Swift, Oscar Wilde, William Butler Yeats, Samuel Beckett, James Joyce u George Bernard Shaw. Huwa ironiku li fost l-aqwa kittieba bl-Ingliż tas-Seklu Għoxrin kienu mnissla mill-istess poplu li kien qed jiġġieled għal-ħelsien politiku. Tant li erba' kittieba Irlandiżi rebħu l-Premju Nobel Għal-Letteratura. Dawn kienu William Butler Yeats fl-1923, George Bernard Shaw fl-1925, Samuel Beckett fl-1969 u Seamus Heaney fl-1995.
Kittieba Irlandiżi li għamlu isem fl-aħħar snin jinkludu lil Brendan Behan, l-awtur ta' Borstal Boy fl-1958, Brian Friel, li kiteb id-dramm Dancing at Lughnasa fl-1990, u Neil Jordan minn Sligo, li minbarra l-kitbiet bħal Nights in Tunisia u The Dream of a Beast, qiegħed iħalli impatt fil-qasam taċ-ċinema.
Mużika
L-Irlanda tat kontribut kbir ħafna fil-qasam mużikali Brittaniku li jiżboq bil-bosta l-għadd ta' popolazzjoni. Dan seħħ anki fil-qasam tar-rokk, pop rokk u naturalment fil-mużika keltika. Il-grupp The Corrs, magħmul minn membri tal-familja Corr minn Dundalk kien wieħed li għamel suċċess kbir, bil-ħoss mexxej u qabbieżi tagħhom.
Fejn tidħol il-mużika jidher li ma hemmx differenza jekk l-artist huwiex mill-Irlanda ta' Fuq jew mir-Repubblika, anki fejn jidħlu temi patrijottiċi u l-imħabba lejn art twelidhom, mingħajr fruntieri politiċi. Tant li l-kantawtur Paul Brady, li jkanta The Island trabba' f' Strabane, County Tyrone.
Madankollu fir-Repubblika tal-Irlanda, hemm drawwa li kunċert mużikali, imqar jekk ġewwa nitfa' ta' pabb, jispiċċa bl-innu nazzjonali The Soldier's Song. Fost l-aqwa mkejjen sabiex wieħed jisma' mużika folk tajba, jissemmew Westport (Irlanda) f'County Mayo, Sligo u Letterkenny f'County Donegal.
Sport
L-isports l-aktar li jintlagħbu huma r-rugby, il-futbol, il-Gaelic football u l-hurling. Għalkemm ħafna futbolers magħrufa Irlandiżi għamlu ħoss jilgħabu fil-kampjonati Ingliżi, il-Gaelic Football jibqa' l-attivita' sportiva li twaqqaf il-pajjiż. Tant, illi Croke Park, ġewwa Dublin, jesa' 82,500 ruħ u jkun mimli daqs bajda waqt logħbiet jaħarqu tal-finali All Ireland tal-istess Gaelic football.
Il-futbol huwa sport popolari ħafna u r-Repubblika Irlandiża ħadet sehem fit-Tazza tad-Dinja tal-1990, 1994 u 2002, kif ukoll fil-Kampjonati Ewropej Euro 88, xi drabi b'suċċess kbir. Il-kampjonat Irandiż huwa ftit jew wisq dgħajjef, b'ħafna mill-plejers tat-tim nazzjonali jilgħabu barra 'l pajjiż. L-istadju nazzjonali ta' Lansdowne Road bħalissa qed jerġa jinbena mill-ġdid u bi ħsiebu jinfetaħ fl-2009 [1]. Huwa se jkun jesa' 50,000 ruħ.
-
Dublín/Baile Átha Cliath
-
Dublín/Baile Átha Cliath
-
Dublín/Baile Átha Cliath
-
Cork/Corcaigh
-
Dromore West/Droim Mór Thiar/Dromore Oeste
-
Galway/Gaillimh
-
Ceatharlach/Carlow
-
Cavan/an Cabhán
-
Wicklow/Cill Mhantáin
-
Wicklow/Cill Mhantáin
-
Wexford/Loch Garman
-
Mullingar/An Muilleann gCearr
-
Mullingar/An Muilleann gCearr
-
Waterford/Port Láirge
-
Waterford/Port Láirge
-
Dungarvan
-
Cashel/Caiseal Mumhan
-
Nenagh
-
Clonmel/Cluain Meala
-
Sligo/Sligeach
-
Roscommon/Ros Comáin
-
Tullamore
-
Monaghan/Muineachán
-
Clontarf
-
Irdum ta 'Moher fuq il-kosta Atlantika.
-
Irdum ta 'Moher fuq il-kosta Atlantika.
-
Aughnanure Castle, il-kastell ewlieni ta’ O'Flaherty.
-
Foresti tal-weraq fil-Kontea ta' Kerry.
-
Glendalough Valley fil-Kontea ta’ Wicklow.
-
Iveagh House (Iveagh House) kwartieri ġenerali tad-Dipartiment tal-Affarijiet Barranin tal-Irlanda (An Roinn Gnóthaí Eachtracha - Dipartiment tal-Affarijiet Barranin)
-
Ireland
-
Kuruna tar-ram maħruġa mill-forzi Jacobite. Kien maħsub li jiġi skambjat ma’ munita tal-fidda sterlina f'każ ta' rebħa għal James
-
Standard Rjali tal-Irlanda (1542–1801)
-
Tarka Rjali tal-Irlanda (1542–1801)
Referenżi
- ^ "Official Languages Act 2003" (bl-Ingliż). Office of the Attorney-General. Miġbur 2012-02-18.
- ^ "Census of Population 2011: Preliminary Results" (PDF) (bl-Ingliż). 2011-06-30. p. 1. Miġbur 2010-08-29.
- ^ a b ċ d "Republic of Ireland" (bl-Ingliż). Fond Monetarju Internazzjonali. Miġbur 2013-04-01.
- ^ "Human Development Report 2013" (PDF). Nazzjonijiet Uniti. 2013. Miġbur 2013-03-14.