Украин: Засвар хоорондын ялгаа
No edit summary |
No edit summary |
||
| (23 дундын хувилбарууд 11 хэрэглэгчид харагдахгүй) | |||
| Мөр 1: | Мөр 1: | ||
{{Short description|Зүүн Европ дахь улс}} |
|||
{{Жааз Улс |
|||
{{Энэ гарчиг}} |
|||
|уугуул_нэр = Україна <span style="color:gray;"><small><sup><small>(</small>украйн<small>)</small></sup></small></span> |
|||
{{Инфобокс улс |
|||
|албан_ёсны_нэр = '''Украин улс''' <br> {{юникодмонгол|ᠤᠻᠷᠠᠶᠢᠨ᠌ ᠤᠯᠤᠰ}} |
|||
| |
| conventional_long_name = Украин |
||
| common_name = Украин |
|||
|эрх_байдал = '''[[орон|тусгаар тогтносон орон]], [[бүрэн эрхт улс]]''' |
|||
| native_name = {{native name|uk|Україна|italics=off}} |
|||
|далбааны_зураг = Flag of Ukraine.svg |
|||
| |
| image_flag = Flag of Ukraine.svg |
||
| flag_type = [[Украины төрийн далбаа|Төрийн далбаа]] |
|||
|уриа = |
|||
| image_coat = Lesser Coat of Arms of Ukraine.svg |
|||
|үндэсний_дуулал = [[Украин хэл|укр.]] «''Ще не вмерла України ні слава, ні воля''»<br />(Украины алдар нэр ч, эрх чөлөө ч мөхөөгүй)[[File:Anthem of Ukraine instrumental.ogg|center]] |
|||
| symbol_type = [[Украины төрийн сүлд|Сүлд]] |
|||
|газрын_зураг = Europe-Ukraine (disputed territory).svg |
|||
| national_anthem = {{lang|uk|Державний Гімн України}}<br/>"[[Украины төрийн дуулал]]"{{parabr}}{{center|[[File:National anthem of Ukraine, instrumental.oga]]}} |
|||
| map_caption = [[Европ]] (хар саарал) дахь [[Украин]]ы (ногоон) байршил |
|||
| image_map = {{Switcher|[[File:Ukraine - disputed (orthographic projection).svg|frameless]]|Дэлхийн бөмбөрцөг|[[File:Europe-Ukraine (и не контролируемые).png|frameless]]|Европын газрын зураг|[[File:Topographic map of Ukraine (with borders and towns).svg|frameless]]|Украины байр зүйн газрын зураг, хил, хот, суурин газруудтай|default=1}} |
|||
|нийслэл_хот = [[Файл:COA of Kyiv Kurovskyi.svg|14px]] [[Киев]] |
|||
| map_caption = {{vunblist|{{map caption |location_color=ногоон}}| [[Оросын Украин руу хийсэн довтолгоо (2022)|2022 оны Оросын довтолгооны]] өмнөх [[Оросод эзлэгдсэн Украины газар нутаг]] (цайвар ногоон)}} |
|||
|хамгийн_том_хот = [[Харьков]], [[Одесса]] |
|||
| |
| image_map2 = |
||
| |
| alt_map2 = <!--alt text for second map--> |
||
| map_caption2 = <!--Caption to place below second map--> |
|||
|үндэс_язгуур = 77.8% – [[украин үндэстэн]]<br />17.3% – [[орос үндэстэн]]<br />4.9% – бусад ард түмэн<ref name="Ethnic composition of the population of Ukraine, 2001 Census"/> |
|||
| image_map2_size = <!--Map size in number of pixels--> |
|||
|үндэс_язгуур_он = 2001 |
|||
| capital = [[Киев]]<!--See [[Talk:Kyiv/naming]] re Kiev/Kyiv. --> |
|||
|нутгийн_олон = 100% – [[Украин#Ард түмэн|Украинчууд]] |
|||
| coordinates = {{coord|49|N|32|E|scale:10000000_source:GNS|display=inline}} |
|||
|засаглалын_хэлбэр = [[Бүгд найрамдах улс|Холимог бүгд <br> найрамдах засаг]] |
|||
| largest_city = capital |
|||
|удирдагчийн_цол1 = Ерөнхийлөгч |
|||
| languages_type = {{Unbulleted list|Албан ёсны|{{Nobold|болон үндэсний хэл}}}} |
|||
|удирдагчийн_нэр1 = [[Владимир Зеленский]] (2019) |
|||
| languages = [[Украин хэл]]<ref>{{Cite web|url=https://ukrainian-studies.ca/2020/10/20/the-official-act-on-the-state-language-entered-into-force-on-16-july-2019-the-status-of-ukrainian-and-minority-languages/|title=Law of Ukraine "On ensuring the functioning of Ukrainian as the state language": The status of Ukrainian and minority languages|date=20 October 2020}}</ref> |
|||
|удирдагчийн_цол2 = Ерөнхий сайд |
|||
| ethnic_groups = {{unbulleted list |
|||
|удирдагчийн_нэр2 = [[Денис Шмигаль]] (2020) |
|||
| 78% [[Украинчууд]] |
|||
|удирдагчийн_цол3 = |
|||
| 17% [[Украин дахь оросууд|Оросууд]] |
|||
|удирдагчийн_нэр3 = |
|||
| 4.9% [[Украины хүн ам|бусад]] |
|||
|хууль_тогтоогч = [[Украин хэл|укр.]] «''Верховна Рада''»<br />(Дээд Зөвлөл) |
|||
}} |
|||
|дээд_танхим = |
|||
| ethnic_groups_year = 2001 |
|||
|доод_танхим = |
|||
| ethnic_groups_ref = <ref name="Ethnic composition of the population of Ukraine, 2001 Census"/> |
|||
|оршин_тогтнолын_утга = Тусгаар тогтносон нь |
|||
| |
| demonym = [[Украинчууд]] |
||
| government_type = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Холимог засаглалын систем|хагас ерөнхийлөгчийн]] [[бүгд найрамдах улс]] |
|||
|үйл_явдалын_огноо1 = [[1991]] оны [[8 сарын 24]] |
|||
| leader_title1 = [[Украины Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]] |
|||
|тогтносон_үйл_явдал2 = |
|||
| leader_name1 = [[Володимир Зеленський]] |
|||
|үйл_явдалын_огноо2 = |
|||
| leader_title2 = [[Украины Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]] |
|||
|газар_нутаг_км2 = 603,628 |
|||
| leader_name2 = [[Денис Шмихал]] |
|||
|нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс = 46 |
|||
| leader_title3 = [[Дээд Радагийн дарга|Дээд Радагийн<br/>дарга]] |
|||
|усны_эзлэх_хувь = 7.0% |
|||
| leader_name3 = [[Руслан Стефанчук]] |
|||
|хүн_амын_тооцоо = 45,888,000<ref name=pop>{{cite web|url=http://www.nrcu.gov.ua/index.php?id=148&listid=123352|title=Ukrainian population keeps decreasing|accessdate=June 20, 2010|publisher=National Radio Company of Ukraine|year=2010}}</ref> |
|||
| legislature = [[Дээд Рада]] |
|||
|хүн_ам_тооцоолсон_он = 2010 |
|||
| sovereignty_type = [[Украины түүх|Түүх]] |
|||
|хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = 28 |
|||
| established_event1 = [[Киевийн Русь]] |
|||
|хүн_амын_тооллого = 48,457,102.<ref name="Ethnic composition of the population of Ukraine, 2001 Census">{{cite web|url=http://www.ukrcensus.gov.ua/eng/results/general/nationality/|archiveurl=http://web.archive.org/web/20080323110131/http://www.ukrcensus.gov.ua/eng/results/general/nationality/|archivedate=March 23, 2008 |title=Population by ethnic nationality, 1 January, year|work=ukrcensus.gov.ua|publisher=Ukrainian Office of Statistics|accessdate=April 17, 2010}}</ref> |
|||
| established_date1 = 882 |
|||
|хүн_ам_тоолсон_он = 2001 |
|||
| established_event2 = [[Галиц-Волынийн хаант улс|Галиц-Волынь]] |
|||
|хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор = |
|||
| established_date2 = 1199 |
|||
|хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2 = 77 |
|||
| established_event3 = [[Казакын Гетманат улс|Казакын Гетманат]] |
|||
|хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс = 115 |
|||
| established_date3 = 8 сарын 18, 1649 он |
|||
|ДНБ_ХАЧ = [[Америк доллар|$]]329.497 тэрбум<ref name=imf1>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=53&pr.y=18&sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=926&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=|title=Ukraine|publisher=International Monetary Fund|accessdate=April 22, 2012}}</ref> <!--Do not use CIA factbook as source!--> |
|||
| established_event4 = [[Бүгд Найрамдах Украин Ард Улс|Ардын Бүгд Найрамдах Улс]] |
|||
|ДНБ_ХАЧ_он = 2011 |
|||
| established_date4 = {{nowrap|11 сарын 20, 1917 он}} |
|||
|ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ = |
|||
| established_event5 = [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Украин Улс|Зөвлөлт Украин]] |
|||
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд = $7,233<ref name=imf1/> <!--Do not use CIA factbook as source!--> |
|||
| established_date5 = 3 сарын 10, 1919 он |
|||
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ = |
|||
| established_event6 = {{nowrap|[[Украины тусгаар тогтнолын тунхаглал|Тусгаар тогтнол]]}} |
|||
|ДНБ_нэрлэсэн = $164.960 тэрбум<ref name=imf1/> <!--Do not use CIA factbook as source!--> |
|||
| established_date6 = 8 сарын 24, 1991 он |
|||
|ДНБ_нэрлэсэн_он = 2011 |
|||
| established_event7 = [[Украины Үндсэн хууль|Одоогийн үндсэн хууль]] |
|||
|ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ = |
|||
| established_date7 = 6 сарын 28, 1996 он |
|||
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд = $3,621<ref name=imf1/> <!--Do not use CIA factbook as source!--> |
|||
| area_km2 = 603,628<ref>{{cite web |title=Ukraine |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ukraine/#geography |website=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency |language=en |date=23 March 2022}}</ref> |
|||
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ = |
|||
| area_rank = 45 <!-- Area rank should match [[List of countries and dependencies by area]] --> |
|||
|ХТББИ = 27.5<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/up.html "Ukraine". CIA World Factbook.] December 13, 2007. Retrieved December 24, 2007.</ref> |
|||
| percent_water = 3.8<ref name="Jhariya Meena Banerjee 2021 p. 40">{{cite book | last1=Jhariya | first1=M.K. | last2=Meena | first2=R.S. | last3=Banerjee | first3=A. | title=Ecological Intensification of Natural Resources for Sustainable Agriculture | publisher=Springer Singapore | year=2021 | isbn=978-981-334-203-3 | url=https://books.google.com/books?id=Bf4hEAAAQBAJ&pg=PA40 | access-date=31 March 2022 | page=40}}</ref> |
|||
|Илтгэлцүүр_он = 2008 |
|||
| population_estimate = {{DecreaseNeutral}} 36,744,636<ref>{{cite web|url=https://ourworldindata.org/grapher/un-population-projection-medium-variant?tab=table&time=2023|title=Population, including UN projections, 2023|author=United Nations|access-date=25 February 2023}}</ref> |
|||
|Илтгэлцүүр_ангилал = <span style="color:#fc0;">дундаж</span> |
|||
| population_estimate_year = 2023 |
|||
|Илтгэлцүүр_эрэмбэ = |
|||
| population_estimate_rank = 41 |
|||
|ХХИ = {{increase}} 0.729<ref name="HDI">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Tables.pdf|title=HDRO (Human Development Report Office United Nations Development Programme|year=2011|publisher=United Nations|accessdate=November 2, 2011}}</ref> |
|||
| population_density_km2 = 73.8 |
|||
|ХХИ_он = 2011 |
|||
| population_density_sq_mi = 191 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> |
|||
|ХХИ_ангилал = <span style="color:#090;">сайн</span> |
|||
| population_density_rank = 115 |
|||
|ХХИ_эрэмбэ = 76 |
|||
| GDP_PPP = {{decrease}} $441.075 тэрбум<ref name="IMFWEOUA">{{Cite web|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/April/weo-report?c=926,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2021&ey=2023&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|title=Report for Selected Countries and Subjects|website=IMF}}</ref> |
|||
|Мөнгөн_тэмдэгт = [[украйн гривна]] |
|||
| |
| GDP_PPP_year = 2022 |
||
| GDP_PPP_rank = |
|||
|Цагийн_бүс = [[Дорнод Европын цаг|ДЕЦ]] |
|||
| GDP_PPP_per_capita = {{decrease}} $12,660<ref name="IMFWEOUA"/> |
|||
| utc_offset = +2<ref name=timechange>{{cite web|url=http://ua.korrespondent.net/ukraine/events/1273613-rishennya-radi-ukrayina-30-zhovtnya-perejde-na-zimovij-chas |title=Рішення Ради: Україна 30 жовтня перейде на зимовий час » Події » Україна » Кореспондент |publisher=Ua.korrespondent.net |accessdate=October 31, 2011}}</ref> |
|||
| GDP_PPP_per_capita_rank = |
|||
| зуны_цагийн_бүсийн_нэр = [[Дорнод Европын зуны цаг|ДЕЗЦ]] |
|||
| GDP_nominal = {{decrease}} $151.1 тэрбум<ref name="IMFWEOUA"/> |
|||
| utc_offset_DST = +3 |
|||
| GDP_nominal_year = 2022 |
|||
|хэв_огноо = |
|||
| GDP_nominal_rank = |
|||
|аль_гарын_замын_хөдөлгөөн = |
|||
| GDP_nominal_per_capita = {{decrease}} $4,349<ref name="IMFWEOUA"/> |
|||
|Интернетийн_АДН = |
|||
| GDP_nominal_per_capita_rank = |
|||
|Утасны_код = |
|||
| |
| Gini = 25.6 <!--number only--> |
||
| |
| Gini_year = 2020 |
||
| Gini_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> |
|||
|тэмдэглэл = |
|||
| Gini_ref = <ref>{{cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI |title=GINI index (World Bank estimate) - Ukraine |publisher=[[World Bank]] |website=data.worldbank.org |access-date=12 August 2021}}</ref> |
|||
| Gini_rank = |
|||
| HDI = 0.773 <!--number only--> |
|||
| HDI_year = 2021 <!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year--> |
|||
| HDI_change = increase<!--increase/decrease/steady--> |
|||
| HDI_ref = <ref name="HDI">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=8 September 2022|access-date=8 September 2022}}</ref> |
|||
| HDI_rank = 77 |
|||
| currency = [[Гривна]] (₴) |
|||
| currency_code = UAH |
|||
| time_zone = [[Зүүн Европын Цаг|ЗЕЦ]] |
|||
| utc_offset = +2<ref name="timechange">{{cite news |url=http://ua.korrespondent.net/ukraine/events/1273613-rishennya-radi-ukrayina-30-zhovtnya-perejde-na-zimovij-chas|script-title=uk:Рішення Ради: Україна 30 жовтня перейде на зимовий час|trans-title=Rada Decision: Ukraine will change to winter time on 30 October |language=uk |publisher=korrespondent.net |date=18 October 2011 |access-date=31 October 2011|last1=Net |first1=Korrespondent }}</ref> |
|||
| utc_offset_DST = +3 |
|||
| time_zone_DST = [[Зүүн Европын Зуны Цаг|ЗЕЗЦ]] |
|||
| date_format = өө.сс.жжжж |
|||
| drives_on = баруун |
|||
| calling_code = [[Украин дахь утасны дугаар|+380]] |
|||
| cctld = {{unbulleted list |[[.ua]] |[[.укр]]}} |
|||
| religion = {{ublist |item_style=white-space:nowrap; |87.3% [[Украин дахь христийн шашин|Христ]]|11.0% [[Шашин шүтэхгүй байдал|шашингүй]]|0.8% [[Украин дахь шашин шүтлэг|бусад]]|0.9% хариулаагүй}} |
|||
| religion_year = 2018 |
|||
| religion_ref = <ref>{{citation|url=http://razumkov.org.ua/uploads/article/2018_Religiya.pdf|script-title=uk:Особливості Релігійного І Церковно-Релігійного Самовизначення Українських Громадян: Тенденції 2010-2018|trans-title=Features of Religious and Church - Religious Self-Determination of Ukrainian Citizens: Trends 2010-2018|date=22 April 2018|publisher=[[Razumkov Center]] in collaboration with the All-Ukrainian Council of Churches|pages=12, 13, 16, 31|archive-url=https://web.archive.org/web/20180426194313/http://razumkov.org.ua/uploads/article/2018_Religiya.pdf|archive-date=26 April 2018 <!-- Archive date guessed from URL -->|url-status = live|language=uk|place=Kyiv}}<br/>Sample of 2,018 respondents aged 18 years and over, interviewed 23–28 March 2018 in all regions of Ukraine except Crimea and the occupied territories of the Donetsk and Luhansk regions.</ref> |
|||
}} |
}} |
||
'''Украин''' ({{Lang-uk|Україна}}) нь Зүүн [[Европ]]т орших улс юм. Зүүн талаараа [[Орос]], хойд талаараа Белорус, баруун талаараа [[Польш]], [[Словак]], [[Унгар]], баруун өмнөд талаараа [[Румын]], [[Молдав]] (Мөн маргаантай газар нутаг болох [[Трансднистриа]]) орнуудтай хиллэдэг. Мөн өмнөд талд нь [[Хар тэнгис]], [[Азовын тэнгис]] оршдог. Нийслэл хот нь [[Киев]] юм. |
'''Украин''' ({{Lang-uk|Україна}} [ʊkrɐˈjinɐ]) нь Зүүн [[Европ]]т орших улс юм. Зүүн талаараа [[Орос]], хойд талаараа Белорус, баруун талаараа [[Польш]], [[Словак]], [[Унгар]], баруун өмнөд талаараа [[Румын]], [[Молдав]] (Мөн маргаантай газар нутаг болох [[Трансднистриа]]) орнуудтай хиллэдэг. Мөн өмнөд талд нь [[Хар тэнгис]], [[Азовын тэнгис]] оршдог. Нийслэл хот нь [[Киев]] юм. |
||
Орчин үеийн |
Орчин үеийн Украины нутаг дэвсгэрт МЭӨ 32,000 оноос хойш хүн оршин сууж байжээ. Украин улсын түүх нь [[Слав|зүүн Слав]]уудаас эхэлжээ. 9-р зууны үеэс Украины газар нутаг нь [[Викинг|Викингүүдээр]] удирдуулсан Зүүн Славуудын иргэншил болох [[Киевийн Русь|Киевийн Русийн]] төв байсан. Дундад зууны үед энэ газар нь Зүүн Славян соёлын гол төв байсан бөгөөд Киев Русийн сул овгийн холбоо нь Украины өвөрмөц байдлын үндэс суурийг бүрдүүлсэн. 11 дүгээр зууны дундуур Европ дахь хамгийн баян, хамгийн том эзэмшил байсан үедээ оргилдоо хүрсэн Киевийн Орос нь 13 дугаар зуунд Монголчуудын довтолгооны үр дүнд нуран унж задарсан байна. 14-р зуунаас хойш Украины газар нутаг нь бүс нутгийн хүчирхэг гүрнүүдийн хооронд хуваагдаж байжээ. Дараагийн 600 жилийн хугацаанд өнөөгийн Украины газар нутаг Польш-Литвын хамтын нөхөрлөл, [[Австри-Унгар]], Османы эзэнт гүрэн, Оросын Хаант Улс зэрэг янз бүрийн гүрнүүд маргаантай, хувааж захирч байсан байна. Казакын Гетманат улс 17-18-р зууны үед үүсч, цэцэглэн хөгжсөн боловч эцэст нь Польш, Оросын эзэнт гүрний хооронд хуваагдсан байна. |
||
19-р зуун гэхэд ихэнх хэсэг нь [[Оросын эзэнт гүрэн]]д шингэж, бусад нь [[Австри-Унгар]]ын эрх мэдэл доор байв. Оросын [[Октябрийн хувьсгал]], [[Иргэний дайн]]ы дараа 1917-1921 оны хооронд тусгаар тогтнолын төлөөх үргэлжилсэн тэмцэл болж, улмаар Украин нь 1922 онд [[ЗХУ]]-ын анхны |
19-р зуун гэхэд ихэнх хэсэг нь [[Оросын Хаант Улс|Оросын эзэнт гүрэн]]д шингэж, бусад нь [[Австри-Унгар]]ын эрх мэдэл доор байв. Оросын [[Октябрийн хувьсгал]], [[Иргэний дайн]]ы дараа 1917-1921 оны хооронд тусгаар тогтнолын төлөөх үргэлжилсэн тэмцэл болж, улмаар Украин нь 1922 онд [[ЗХУ]]-ын анхны Бүгд найрамдах улсуудын нэг болжээ. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы дараа 1954 онд Крымыг Зөвлөлт Холбоот Орос Улсаас Украйнд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[ Украин]]ын газар нутагийг хуучин польшийн дайнд эзлэгдсэн газрыг нэгтгэж баруун тийш тэлжээ. 1945 онд Зөвлөлт Холбоот Улс нь [[НҮБ]]-ын анхны гишүүн орнуудын нэг болсонтой холбоотойгоор крымыг Украйнд шилжүүлсэн байдаг. 1991 онд ЗХУ задарснаар Украин нь дахин тусгаар тогтносон улс болсон байна. Үүний үр дүнд [[зах зээлийн эдийн засаг]]т шилжих болж, найман жил дараалан эдийн засгийн уналтанд оржээ. Гэвч шинэ зуун эхэлснээс хойш эдийн засаг нь тогтвортой хөгжиж, [[ҮНБ]] нь жил тутамд 7 хувиар нэмэгдэж байна. |
||
Украин нь нэгдмэл улс бөгөөд 24 муж (область), 1 автономит |
Украин нь нэгдмэл улс бөгөөд 24 муж (область), 1 автономит Бүгд найрамдах улс ([[Крым]]), тусгай зэрэглэлийн 2 хот болох нийслэл [[Киев]], [[ОХУ]]-д түрээсийн гэрээгээр эзэмшүүлж байгаа бөгөөд ОХУ-ын Хар тэнгисийн флотын төв байрладаг Севастополиос бүрдэнэ. Украин нь хагас-ерөнхийлөгчийн засаглалтай Бүгд найрамдах улс бөгөөд гүйцэтгэх, хууль тогтоох, шүүх байгууллагууд нь тусдаа оршдог. 2004 оны сүүлчээр Үндсэн Хуулиндаа өөрчлөлт оруулсны үр дүнд парламент, ерөнхий сайд, кабинетийн хоорондох хүчний тэнцвэр болон тэдний ерөнхийлөгчтэй харилцах харилцааг өөрчилжээ. |
||
== Газар зүй == |
== Газар зүй == |
||
Украин 603,628 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, [[Мадагаскар]]аас арай том буюу дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|46-р том]] орон юм. Оросын Европ дахь хэсгээс жижиг ч [[Франц]]аас том болохоор Европт нутаг дэвсгэрээрээ хоёрдугаарт орно. |
Украин 603,628 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, [[Мадагаскар]]аас арай том буюу дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|46-р том]] орон юм. Оросын Европ дахь хэсгээс жижиг ч [[Франц]]аас том болохоор Европт нутаг дэвсгэрээрээ хоёрдугаарт орно. |
||
[[Зураг:Ukraine topo en.jpg |thumb|left|200px|Физик газар зүйн зураг]] |
[[Зураг:Ukraine topo en.jpg |thumb|left|200px|Физик газар зүйн зураг]] |
||
[[Зураг: |
[[Зураг:Typical agricultural landscape of Kherson Oblast.jpg | thumb|left|200px|[[Херсон муж]] дахь тариалангийн талбай]] |
||
=== Байрлал === |
=== Байрлал === |
||
Хойд өргөргийн 44° — 53°, зүүн уртрагийн 22° — 41° дотор [[дорно Европ]]ын өмнөд биед оршдог. Хөндлөн 1316 километр, гулд 740 километр газар сунасан тэгш өнцөгтөрхүү хэлбэртэй. Дорнод талаараа [[Орос]] (1955 км хил), умард талаараа [[Беларусь]] (1084 км), баруун талаараа [[Польш]] (542 км), [[Словак]] (98 км), [[Унгар]] (135 км), [[Молдав]] (1202 км, үүний 405 км нь Приднестр оронтой), [[Румын]] (608 км) гэсэн 7 улстай газраар хиллэж, өмнөд талдаа [[Хар тэнгис]], [[Азовын тэнгис]]т тулдаг. Эргийн урт — 2835 км. |
Хойд өргөргийн 44° — 53°, зүүн уртрагийн 22° — 41° дотор [[дорно Европ]]ын өмнөд биед оршдог. Хөндлөн 1316 километр, гулд 740 километр газар сунасан тэгш өнцөгтөрхүү хэлбэртэй. Дорнод талаараа [[Орос]] (1955 км хил), умард талаараа [[Беларусь]] (1084 км), баруун талаараа [[Польш]] (542 км), [[Словак]] (98 км), [[Унгар]] (135 км), [[Молдав]] (1202 км, үүний 405 км нь Приднестр оронтой), [[Румын]] (608 км) гэсэн 7 улстай газраар хиллэж, өмнөд талдаа [[Хар тэнгис]], [[Азовын тэнгис]]т тулдаг. Эргийн урт — 2835 км. |
||
| Мөр 111: | Мөр 131: | ||
{| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |
{| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |
||
|+ |
|+ |
||
! style="width:160px;"| |
! style="width:160px;"| Үндэстэн !! Хувь <br>(2001 он) |
||
|- |
|- |
||
| [[Украин үндэстэн]] || 77.1 % |
| [[Украин үндэстэн]] || 77.1 % |
||
| Мөр 121: | Мөр 141: | ||
| [[Молдав үндэстэн]] || 0.5 % |
| [[Молдав үндэстэн]] || 0.5 % |
||
|- |
|- |
||
| [[Крымын татар]] || 0.5 % |
| [[Крымын татарууд|Крымын татар]] || 0.5 % |
||
|- |
|- |
||
| бусад ард түмэн || 4.0 % |
| бусад ард түмэн || 4.0 % |
||
| Мөр 132: | Мөр 152: | ||
=== Ард түмэн === |
=== Ард түмэн === |
||
==== Яс үндэс ==== |
==== Яс үндэс ==== |
||
Украины хүн амын дийлэнх олонх 77.8 хувийг [[украин үндэстэн]] эзэлж байна. Дараах 17.3 хувийг [[орос үндэстэн|оросууд]] бүрдүүлж, үлдсэн 4 хувьд [[беларусь үндэстэн|беларусь]], [[молдав үндэстэн|молдав]], [[крымын татар]], [[болгар үндэстэн|болгар]], [[унгар үндэстэн|унгар]], [[румын үндэстэн|румын]], [[польш үндэстэн|польш]], [[еврей]] хүмүүс байна. Украин, орос, беларусь, польш нь [[слав угсаатан]] юм. Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас өмнө еврей, польш, германчууд одооныхоосоо илүү хувь эзэлдэг байсан. |
Украины хүн амын дийлэнх олонх 77.8 хувийг [[украин үндэстэн]] эзэлж байна. Дараах 17.3 хувийг [[орос үндэстэн|оросууд]] бүрдүүлж, үлдсэн 4 хувьд [[беларусь үндэстэн|беларусь]], [[молдав үндэстэн|молдав]], [[Крымын татарууд|крымын татар]], [[болгар үндэстэн|болгар]], [[унгар үндэстэн|унгар]], [[румын үндэстэн|румын]], [[польш үндэстэн|польш]], [[еврей]] хүмүүс байна. Украин, орос, беларусь, польш нь [[слав угсаатан]] юм. Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас өмнө еврей, польш, германчууд одооныхоосоо илүү хувь эзэлдэг байсан. |
||
==== Хэл бичиг ==== |
==== Хэл бичиг ==== |
||
| Мөр 189: | Мөр 209: | ||
=== Казак, Орос, Зөвлөлт === |
=== Казак, Орос, Зөвлөлт === |
||
[[Зураг:Location_of_Cossack_Hetmanate.png|thumb|right|180px|[[Хазагийн гетманы газар]]]] |
[[Зураг:Location_of_Cossack_Hetmanate.png|thumb|right|180px|[[Хазагийн гетманы газар]]]] |
||
Харц язгуурт [[казак]]уудыг Польш эхэндээ татарын эсрэг ашиглаж байсан бол [[Богдан Хмельницкий]]н удирдсан [[Запорож муж|Запорожийн]] казак 1648—1654 онд Польшийн эсрэг босч өөртөө засах эрх бүхий [[гетман|гетманы]] ноёлох ёсыг үүсгэжээ. Гетман ноёны газар нутаг Украины төв хэсгийг хамаарч зуу гаран жил оршсон (1649—1764) бөгөөд Украин улс байх оршил суурь болжээ. Польш, [[крымын татар]] ([[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] туркээр дэмжүүлсэн), [[Оросын |
Харц язгуурт [[казак]]уудыг Польш эхэндээ татарын эсрэг ашиглаж байсан бол [[Богдан Хмельницкий]]н удирдсан [[Запорож муж|Запорожийн]] казак 1648—1654 онд Польшийн эсрэг босч өөртөө засах эрх бүхий [[гетман|гетманы]] ноёлох ёсыг үүсгэжээ. Гетман ноёны газар нутаг Украины төв хэсгийг хамаарч зуу гаран жил оршсон (1649—1764) бөгөөд Украин улс байх оршил суурь болжээ. Польш, [[крымын татарууд|крымын татар]] ([[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] туркээр дэмжүүлсэн), [[Оросын Хаант Улс|Орос]], казакийн (Оросыг түшсэн) газар нутгийн тэмцэл хурцдан 1657–1686 онд гучин жил байлдсаны дүнд Орос Польш хоёр Украиныг баруун зүүн хэсэгт таллан авчээ. 1709 онд казакийн гетман [[Иван Мазепа]] (1639–1709) Шведтэй хамсаж Оростой дайтаад алуулсан ба Оросын хатан хаан 1764 онд гетман тодруулахыг болиулж шууд оросын харьяа болгов. 1772-1795 онд Польшийнх байсан баруун нутгаас Галицыг [[Австри]], бусдыг Орос авсан төдийгүй 1783 онд [[Крым]] Орост нэгтгэгдсэн. Шинэ эзэлсэн газарт орос, Украинчууд шилжин суурьшиж [[Запорожье]] (1770), [[Кривой Рог]] (1775), [[Херсон]] (1778), [[Севастополь]] (1783), [[Николаев]] (1789), [[Одесса]] (1794), [[Луганск]] гээд олон хот үүсч хөгжжээ. |
||
[[Зураг:Taras Shevchenko selfportrait oil 1840-2.jpg|thumb|140px|left|[[Тарас Шевченко]]]] |
[[Зураг:Taras Shevchenko selfportrait oil 1840-2.jpg|thumb|140px|left|[[Тарас Шевченко]]]] |
||
XIX зуунаас Украин хөдөө аж ахуйн орон байхаа больж хотжиж, үйлдвэржиж эхэлсэн. Украин хэлээр бүтээл туурвисан яруу найрагч [[Тарас Шевченко]] (1814–1861), эрдэмтэн, улс төрч [[Михаил Драгоманов]] (1841–1895) гээд [[Украин үндэстэн]] сэргэж босчээ. 1863, 1876 оны Оросын хатан хааны шийдвэрээр [[Украин хэл]]ээр хэвлэн нийтлэхийг хориглож байв. Зууны төгсгөлд Драгоманов Украин нутаг [[Галиц]]ыг Австриас эргүүлэн авахаар хөөцөлдөж, тэнд тэмцэл өрнөж өөртөө засах эрх нь дээшилсэн ба XX зуунд Украиндаа нэгдсэн. |
XIX зуунаас Украин хөдөө аж ахуйн орон байхаа больж хотжиж, үйлдвэржиж эхэлсэн. Украин хэлээр бүтээл туурвисан яруу найрагч [[Тарас Шевченко]] (1814–1861), эрдэмтэн, улс төрч [[Михаил Драгоманов]] (1841–1895) гээд [[Украин үндэстэн]] сэргэж босчээ. 1863, 1876 оны Оросын хатан хааны шийдвэрээр [[Украин хэл]]ээр хэвлэн нийтлэхийг хориглож байв. Зууны төгсгөлд Драгоманов Украин нутаг [[Галиц]]ыг Австриас эргүүлэн авахаар хөөцөлдөж, тэнд тэмцэл өрнөж өөртөө засах эрх нь дээшилсэн ба XX зуунд Украиндаа нэгдсэн. |
||
| Мөр 197: | Мөр 217: | ||
Дайны дараа Украин аж үйлдвэржсэн бөгөөд төмөрлөгийн хүнд аж үйлдвэр, армийн зэвсэг техник, өндөр технологийн үйлдвэр хөгжиж [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-ын нийт бүтээгдэхүүний 20–33 хувийг хийж байв. Украинаас [[Никита Хрущёв]], [[Леонид Брежнев]] зэрэг нам төрийн тэргүүн, тамирчин, урлагчин, эрдэмтэн гээд олон алдартан төрж гарсан. 1986 онд [[Чернобылийн осол|Чернобылийн АЦС]] дэлбэрч дэлхий дахиныг сэрээж байлаа. |
Дайны дараа Украин аж үйлдвэржсэн бөгөөд төмөрлөгийн хүнд аж үйлдвэр, армийн зэвсэг техник, өндөр технологийн үйлдвэр хөгжиж [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-ын нийт бүтээгдэхүүний 20–33 хувийг хийж байв. Украинаас [[Никита Хрущёв]], [[Леонид Брежнев]] зэрэг нам төрийн тэргүүн, тамирчин, урлагчин, эрдэмтэн гээд олон алдартан төрж гарсан. 1986 онд [[Чернобылийн осол|Чернобылийн АЦС]] дэлбэрч дэлхий дахиныг сэрээж байлаа. |
||
== Социализмын дараа == |
|||
=== Тусгаар Украин === |
=== Тусгаар Украин === |
||
[[Зураг:Joesjtsjenko_Marion_Kiev_2004.jpg|thumb|left|180px|Улбар шар хувьсгал]] |
[[Зураг:Joesjtsjenko_Marion_Kiev_2004.jpg|thumb|left|180px|Улбар шар хувьсгал]] |
||
| Мөр 207: | Мөр 226: | ||
Шинэ зуунд Украины ард түмэн хоёр тийш зүтгэв. 2004 оны ерөнхийлөгчийн сонгуулиар [[Орос улс]]тай найрсаг Виктор Янукович ялсан боловч [[Европын холбоо]] рүү зүтгэсэн [[Виктор Ющенко]]г дэмжсэн олон түмэн «[[Улбар шар хувьсгал]]» хэмээгдсэн их жагсаал, цуглааныг үүсгэснээр дахин сонгууль явуулахад Ющенко дийлж 2005 оны эхнээс ерөнхийлөгч болсон. Орос шатдаг хийн нийлүүлэлтээр хавчиснаас 2010 онд [[Виктор Янукович]] сонгогджээ. |
Шинэ зуунд Украины ард түмэн хоёр тийш зүтгэв. 2004 оны ерөнхийлөгчийн сонгуулиар [[Орос улс]]тай найрсаг Виктор Янукович ялсан боловч [[Европын холбоо]] рүү зүтгэсэн [[Виктор Ющенко]]г дэмжсэн олон түмэн «[[Улбар шар хувьсгал]]» хэмээгдсэн их жагсаал, цуглааныг үүсгэснээр дахин сонгууль явуулахад Ющенко дийлж 2005 оны эхнээс ерөнхийлөгч болсон. Орос шатдаг хийн нийлүүлэлтээр хавчиснаас 2010 онд [[Виктор Янукович]] сонгогджээ. |
||
2013 оны 11 дүгээр сард Ерөнхийлөгч В.Янукович Украин-Европын холбооны хамтран ажиллах гэрээг батлахыг больж, харин Оросоос их хэмжээний зээл хөнгөлттэй авахаар болсонд [[украйн үндэстэн|украйн]]-[[орос үндэстэн|орос]], баруун-зүүн нутгийнхны эрх ашиг дахин зөрж урьдын адил украйнчууд нь Тусгаар тогтнолын талбайд цугласан («[[Евромайдан]]»). 2014 оны 2 дугаар сард Янукович аргагүйдэн Орос зугтан руу дүрвэж жагсагчид төрийн эрхэнд гарчээ. Гэтэл зай өгөлгүй [[орос үндэстэн]] олонхийг эзэлсэн [[Крым]], [[Севастополь]]д Украинаас салж [[Орос улс]]ад нэгдэх үйл явц огцом амжилттай бүтээд зогссонгүй дорнод хязгаарын [[Донецк|Донецк]], [[Луганск муж|Луганск]] мужид мөн ижил зорилготой [[ |
2013 оны 11 дүгээр сард Ерөнхийлөгч В.Янукович Украин-Европын холбооны хамтран ажиллах гэрээг батлахыг больж, харин Оросоос их хэмжээний зээл хөнгөлттэй авахаар болсонд [[украйн үндэстэн|украйн]]-[[орос үндэстэн|орос]], баруун-зүүн нутгийнхны эрх ашиг дахин зөрж урьдын адил украйнчууд нь Тусгаар тогтнолын талбайд цугласан («[[Евромайдан]]»). 2014 оны 2 дугаар сард Янукович аргагүйдэн Орос зугтан руу дүрвэж жагсагчид төрийн эрхэнд гарчээ. Гэтэл зай өгөлгүй [[орос үндэстэн]] олонхийг эзэлсэн [[Крым]], [[Севастополь]]д Украинаас салж [[Орос улс]]ад нэгдэх үйл явц огцом амжилттай бүтээд зогссонгүй дорнод хязгаарын [[Донецк|Донецк]], [[Луганск муж|Луганск]] мужид мөн ижил зорилготой [[Донбасс дахь дайн|дайн]] эхэлсэн. 2022 оны 2 дугаар сарын 24-нд ОХУ Донецк, Луганск дахь иргэдээ хамгаалах нэрээр Украин руу довтлон оров. |
||
ОХУ 2014 онд [[Крымын хойг|Крым]]ийг өөртөө нэгтгэсэн. 2022 онд [[Орос-Украины дайн]] Украины эх газрыг хамарч, Орос Украины зүүн өмнөд хэсгийн ихэнх хэсгийг өөртөө нэгтгэв. |
|||
== Мөн үзэх == |
== Мөн үзэх == |
||
09:11, 21 Нэгдүгээр сар 2024-ий байдлаарх одоогийн засвар
Украин Україна (Украин)
| |
|---|---|
| Төрийн дуулал: Державний Гімн України "Украины төрийн дуулал" | |
  
| |
| Нийслэл ба томоохон хот | Киев 49°N 32°E / 49°N 32°E |
| Украин хэл[1] |
| Угсаатны бүлгүүд (2001)[2] |
|
| Шашин (2018)[3] | |
| Ард түмний нэршил | Украинчууд |
| Төр засаг | Нэгдмэл хагас ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улс |
| Володимир Зеленський | |
| Денис Шмихал | |
| Руслан Стефанчук | |
| Хууль тогтоох байгууллага | Дээд Рада |
| Түүх | |
| 882 | |
| 1199 | |
| 8 сарын 18, 1649 он | |
| 11 сарын 20, 1917 он | |
| 3 сарын 10, 1919 он | |
| 8 сарын 24, 1991 он | |
| 6 сарын 28, 1996 он | |
| Газар нутаг | |
• Нийт | 603,628[4] км2 (45) |
• Усны эзлэх талбай (%) | 3.8[5] |
| Хүн ам | |
• 2023 тооцоо |  36,744,636[6] (41) |
• Нягтаршил | 73.8/км2 (115) |
| ДНБ (ХАЧТ) | 2022 тооцоо |
• Нийт | ▼ $441.075 тэрбум[7] |
• Нэг хүнд ноогдох | ▼ $12,660[7] |
| ДНБ (нэрлэсэн) | 2022 тооцоо |
• Нийт | ▼ $151.1 тэрбум[7] |
• Нэг хүнд ноогдох | ▼ $4,349[7] |
| ОТББИ (2020) | 25.6[8] бага |
| ХХИ (2021) | ▲ 0.773[9] өндөр · 77 |
| Мөнгөний нэгж | Гривна (₴) (UAH) |
| Цагийн бүс | UTC+2[10] (ЗЕЦ) |
• Зуны цаг (ЗЦ) | UTC+3 (ЗЕЗЦ) |
| Огнооны формат | өө.сс.жжжж |
| Жолооны тал | баруун |
| Утасны томьёо | +380 |
| Домэйн нэр | |
Украин (Украин: Україна [ʊkrɐˈjinɐ]) нь Зүүн Европт орших улс юм. Зүүн талаараа Орос, хойд талаараа Белорус, баруун талаараа Польш, Словак, Унгар, баруун өмнөд талаараа Румын, Молдав (Мөн маргаантай газар нутаг болох Трансднистриа) орнуудтай хиллэдэг. Мөн өмнөд талд нь Хар тэнгис, Азовын тэнгис оршдог. Нийслэл хот нь Киев юм.
Орчин үеийн Украины нутаг дэвсгэрт МЭӨ 32,000 оноос хойш хүн оршин сууж байжээ. Украин улсын түүх нь зүүн Славуудаас эхэлжээ. 9-р зууны үеэс Украины газар нутаг нь Викингүүдээр удирдуулсан Зүүн Славуудын иргэншил болох Киевийн Русийн төв байсан. Дундад зууны үед энэ газар нь Зүүн Славян соёлын гол төв байсан бөгөөд Киев Русийн сул овгийн холбоо нь Украины өвөрмөц байдлын үндэс суурийг бүрдүүлсэн. 11 дүгээр зууны дундуур Европ дахь хамгийн баян, хамгийн том эзэмшил байсан үедээ оргилдоо хүрсэн Киевийн Орос нь 13 дугаар зуунд Монголчуудын довтолгооны үр дүнд нуран унж задарсан байна. 14-р зуунаас хойш Украины газар нутаг нь бүс нутгийн хүчирхэг гүрнүүдийн хооронд хуваагдаж байжээ. Дараагийн 600 жилийн хугацаанд өнөөгийн Украины газар нутаг Польш-Литвын хамтын нөхөрлөл, Австри-Унгар, Османы эзэнт гүрэн, Оросын Хаант Улс зэрэг янз бүрийн гүрнүүд маргаантай, хувааж захирч байсан байна. Казакын Гетманат улс 17-18-р зууны үед үүсч, цэцэглэн хөгжсөн боловч эцэст нь Польш, Оросын эзэнт гүрний хооронд хуваагдсан байна.
19-р зуун гэхэд ихэнх хэсэг нь Оросын эзэнт гүрэнд шингэж, бусад нь Австри-Унгарын эрх мэдэл доор байв. Оросын Октябрийн хувьсгал, Иргэний дайны дараа 1917-1921 оны хооронд тусгаар тогтнолын төлөөх үргэлжилсэн тэмцэл болж, улмаар Украин нь 1922 онд ЗХУ-ын анхны Бүгд найрамдах улсуудын нэг болжээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа 1954 онд Крымыг Зөвлөлт Холбоот Орос Улсаас Украйнд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна Украинын газар нутагийг хуучин польшийн дайнд эзлэгдсэн газрыг нэгтгэж баруун тийш тэлжээ. 1945 онд Зөвлөлт Холбоот Улс нь НҮБ-ын анхны гишүүн орнуудын нэг болсонтой холбоотойгоор крымыг Украйнд шилжүүлсэн байдаг. 1991 онд ЗХУ задарснаар Украин нь дахин тусгаар тогтносон улс болсон байна. Үүний үр дүнд зах зээлийн эдийн засагт шилжих болж, найман жил дараалан эдийн засгийн уналтанд оржээ. Гэвч шинэ зуун эхэлснээс хойш эдийн засаг нь тогтвортой хөгжиж, ҮНБ нь жил тутамд 7 хувиар нэмэгдэж байна.
Украин нь нэгдмэл улс бөгөөд 24 муж (область), 1 автономит Бүгд найрамдах улс (Крым), тусгай зэрэглэлийн 2 хот болох нийслэл Киев, ОХУ-д түрээсийн гэрээгээр эзэмшүүлж байгаа бөгөөд ОХУ-ын Хар тэнгисийн флотын төв байрладаг Севастополиос бүрдэнэ. Украин нь хагас-ерөнхийлөгчийн засаглалтай Бүгд найрамдах улс бөгөөд гүйцэтгэх, хууль тогтоох, шүүх байгууллагууд нь тусдаа оршдог. 2004 оны сүүлчээр Үндсэн Хуулиндаа өөрчлөлт оруулсны үр дүнд парламент, ерөнхий сайд, кабинетийн хоорондох хүчний тэнцвэр болон тэдний ерөнхийлөгчтэй харилцах харилцааг өөрчилжээ.
Газар зүй[засварлах | кодоор засварлах]
Украин 603,628 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, Мадагаскараас арай том буюу дэлхийн 46-р том орон юм. Оросын Европ дахь хэсгээс жижиг ч Францаас том болохоор Европт нутаг дэвсгэрээрээ хоёрдугаарт орно.
Байрлал[засварлах | кодоор засварлах]
Хойд өргөргийн 44° — 53°, зүүн уртрагийн 22° — 41° дотор дорно Европын өмнөд биед оршдог. Хөндлөн 1316 километр, гулд 740 километр газар сунасан тэгш өнцөгтөрхүү хэлбэртэй. Дорнод талаараа Орос (1955 км хил), умард талаараа Беларусь (1084 км), баруун талаараа Польш (542 км), Словак (98 км), Унгар (135 км), Молдав (1202 км, үүний 405 км нь Приднестр оронтой), Румын (608 км) гэсэн 7 улстай газраар хиллэж, өмнөд талдаа Хар тэнгис, Азовын тэнгист тулдаг. Эргийн урт — 2835 км.
Европ тивийн газар зүйн төв цэг Украин улсын Закарпат мужийн нутаг Рахов хотоос холгүй байна гэсэн судалгааг Зөвлөлтийн эрдэмтэн гаргажээ.
Газар ус[засварлах | кодоор засварлах]
Украин орон ерөнхийдөө Дорнод Европын тэгш талд байна. Нутгийн 71% нам доор газар, 26% өндөрлөг , 3% уул нуруу гэдэг. Нам доор газар нь нутгийн өмнөд (тэнгисийн эрэг), хойд (᠌Полесийн), гол дундуур (Днепр орчмын) байдаг бол нутгийн баруун өмнөд бие уулархаг буюу Карпатын нуруу, түүний ар бэл байна. Хажуугаар нь Днеприйн баруун өндөрлөг, Волыний өндөрлөг, нутгийн зүүн талаар Төв Оросын өндөрлөг байхаас гадна Крымын урд эргээр Крымын нуруу гэж бий. Говерла (2061 м) уул хамгийн өндөр цэг бол тэнгисийн эрэг нам доор цэг нь болно. Украины тал нутгийн дундуур Днепр, Донец, Өмнөд Буг зэрэг гол мөрөн урсдаг.
Уур амьсгал[засварлах | кодоор засварлах]
Украин эх газрын уур амьсгалтай. 4 улиралтай ба Карпатын уур амьсгал арай өөр. Нутгийн баруун биеэр жилд 1,200 мм хур тунадастай бол зүүн хэсгээр 400 мм байх жишээтэй. Өвөл тэнгисийн эргээр арай дулаан, эх газрын гүн рүү арай хүйтэн. Жилийн агаарын дундаж температур 8 °C байдаг.
Амьтан ургамал[засварлах | кодоор засварлах]
Украины зүүн хэсгээр тал хээр, баруун хэсгээр ой мод, уултай. Амьтан ургамал нь түүнд зохицсон байдаг. Ойд шилүүс, чоно, зэрлэг гахай, хүрэн баавгай, голд минж, халиу, булга байна. Загаснаас мөрөг, зоодой загас байдаг ба орон даяар 6000 зүйлийн ургамал байна.
Ашигт малтмал[засварлах | кодоор засварлах]
Украин орон төмрийн хүдэр, нүүрс, манган, шатдаг хий, газрын тос, давс, хүхэр, бал чулууны нөөцтэй.
Хүн ам зүй[засварлах | кодоор засварлах]
| Үндэстэн | Хувь (2001 он) |
|---|---|
| Украин үндэстэн | 77.1 % |
| Орос үндэстэн | 17.3 % |
| Беларусь үндэстэн | 0.6 % |
| Молдав үндэстэн | 0.5 % |
| Крымын татар | 0.5 % |
| бусад ард түмэн | 4.0 % |
Украин дэлхийн 194 улсаас 31–р олон хүнтэй улс юм. Гэсэн ч 1990 оноос Украины хүн амын тоо буурсаар байна. 1993 онд 52 сая байснаа 2001 онд тоолоход 48 сая , 2014 онд тооцоход 44,291,413 болжээ. 2010 оны үед мянган хүн тутамд 10 хүн төрж, 15 хүн өнгөрч байжээ. Одоо нэг км² газарт 77 хүн ноогдож байна. Аж үйлдвэр хөгжсөн дорнод нутаг (Донецк, Луганск, Харьков, Днепропетровск), Карпатын араар (Львов, Ивано-Франковск, Черновцы) хүн ам илүү шигүү оршин суудаг.
Ард түмэн[засварлах | кодоор засварлах]
Яс үндэс[засварлах | кодоор засварлах]
Украины хүн амын дийлэнх олонх 77.8 хувийг украин үндэстэн эзэлж байна. Дараах 17.3 хувийг оросууд бүрдүүлж, үлдсэн 4 хувьд беларусь, молдав, крымын татар, болгар, унгар, румын, польш, еврей хүмүүс байна. Украин, орос, беларусь, польш нь слав угсаатан юм. Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас өмнө еврей, польш, германчууд одооныхоосоо илүү хувь эзэлдэг байсан.
Хэл бичиг[засварлах | кодоор засварлах]
Украин, оросын хэл хоёул дорнод слав бүлэгт хамаарагдана. Украин улс ЗХУ-аас тусгаар тогтноод украин хэлээ албан ёсоор хэрэглэх болсон ч хүн ардын зүүн хэсгийн дунд орос хэл түгээмэл хэрэглэгдсээр байна. 2001 оны хүн амын тооллогоор 67% нь төрөлх хэл нь украин, 30% нь төрөлх орос хэлтэй гэж мэдүүлсэн бол 2004 оны нийгмийн судалгаанд 42% украинаар, 45% оросоор хэлэлцдэгээ хэлжээ. Төрийн эрх баригчид орос хэлийг хязгаарлах талаар ихээхэн хүч чармайлт гаргаж байгаа.
Украин, орос хоёул нэгэн төрлийн, бас кирил үсгээр бичдэг ч үсэг нь шууд хөрвөхгүй. Тухайлбал украины ᠌"г" үсэг /h/ авиагаар хэлэгдэж, "ґ" нь [г], "i" нь [и], "ї" нь [йи], "и" нь [ы] (жишээ нь Київ = Кыйив) болж галиглагдана. Бас лицарь - [рыцарь] гэж гийгүүлэгч сэлгэдэг.
Шашин шүтлэг[засварлах | кодоор засварлах]
Украинд шашин шүтэх нь хүний эрхийн хэрэг. Хүн ардын 88 % христийн шашин шүтдэг, гол нь зүүн хэсэгт үнэн алдартны, бас католик, протестант шашны ёс уламжлалтай. Энд Үнэн алдартны урсгал Христийн тооллын X—XII зуунаас дэлгэрсэн ба Киевийн, Москвагийн сүмийг дагадгаараа дотроо ялгарна. Социалист дэглэмийн үед шашин шүтлэг хориотой байсан тул 1990-ээд оноос шашин итгэл үнэмшлээ сэргээж эхэлсэн. Крымын татарчууд ислам шашин, еврей нь иудейн шашин шүтдэг.
Хот суурин[засварлах | кодоор засварлах]
Украины хүн амын 67.2% хот газар суудаг. Украинд одоо 457 хот, 886 балгас (томоохон суурин) , 28552 суурин (гацаа, тосгон) байна.
|
Эш түүх[засварлах | кодоор засварлах]
Эртний үе[засварлах | кодоор засварлах]
Украинд палеолит, неолитийн үеийн хүний ул мөр олддог. Судлаачид 300 гаруй эртний булш, газрыг нээн судалсан.
Анхны оршин суугч нь киммер байв. Түүнийг иран угсааны скиф аймаг МЭӨ VII зуунд цохьсон. Мөн үеэс өмнөд эргээр Грекийн худалдааны суурин босч байлаа. МӨЭ 200 оноос скифийг сармат залгаж удалгүй баруун хойноос гот нүүн иржээ. Готыг Азиас ирсэн хүн аймаг 380 онд хөөж араас нь VII зуунд булгар, дараа нь хазар зэрэг түрэг угсаатан ирж Украины дорно өмнөд нутагт суужээ. Харин Украины өрнө умард нутагт слав угсаатан байсан бөгөөд тэдгээр хэдэн аймгийг полян, древлян, северян, бужан гэсэн нэрээр ялган судалсан.
Киевийн Русь[засварлах | кодоор засварлах]
IX зуунаас дорнод славчууд анхны төрт улсаа байгуулжээ. Рюрик хэмээх варяг (умардын усчин, худалдаачин аймаг) хүн байгуулсан гэдэг бөгөөд Новгородод (862—882) эзэн суусныг хүү Олег нь залгаж Днепр мөрнөөр урагшилж Киевт (882—1240) төвлөжээ. Үнэндээ олон аймгийн холбоо байсан ба Киевийн их гүн толгойлдог байв. 988 онд Киевийн Владимир их гүн (980–1015) Византаас христийн шашныг (үнэн алдартны шашин) залж улсын шашин болгосон бол түүний хүү Цэцэн Ярослав (1019–1054) сүм дуган, номын сан, «правда роусьскаΙа» (Русийн үнэн) гэсэн хууль цааз гаргаж улс иргэнээ сайнаар авч явжээ.
Печенегт цохиулаад русийн хүч суларсан бөгөөд Украин орны дорнод нутагт кипчак аймаг орж иржээ. Киевийн Русь Владимир Монамах (1113–1125)-аас хойш үндсэндээ бутарч, нүүдэлчин аймгийн дайралтад ихээр өртөн суларч ухраад 1169 оноос хойш их гүн Владимир балгаснаа суудаг болсон ба эцэстээ 1240 онд Бат хааны удирдсан монгол цэрэг Киевийг шатааж нэгэн үеийг дуусгасан.
Хуваагдсан газар[засварлах | кодоор засварлах]
Зүчийн улс Украины зүүн өмнөд хэсгийг хянаж байсан бөгөөд төв болон баруун хэсэгт слав ноёд урьдын адил байж монгол-татарт алба барьж байлаа. 1321 онд Литвын Гедемин гүн Ирпень голын эрэгт дорнод славын цэргийг ялж Киев, Переяславль, Белгород хотыг эзэлсэн бол 1340–1366 онд Польшийн III Казимир ван Галиц-Волынь нутгийг авчээ. Үүнээс Литва, Польш олонтоо халдаар ирж их газрын эзэн суусан бөгөөд хот, суурин ч олныг үүсгэсэн юм. Үүний хажуугаар Алтан Ордны өвийг залгаж 1441 онд Хажи I Герай Крым хавийн газарт Крымын ханлигийг байгуулсан нь 300 илүү жил оршин байсан.
1569 онд Литв, Польшийн дээдэс ураг холбосноор Украины ихэнх нутаг Польш-Литвын хамтын нөхөрлөлийн эзэмшил болжээ. Энэ үеэс нутгийн ноёд польш эзнээ дагаж католик шашинд ихээр орж байсан, нутгийн ард дарлагдаж байсан нь эргээд тэмцэл өдөөж XVI зуунд Польш, Крымын хилээр оросын казак анги бүрэлджээ.
Казак, Орос, Зөвлөлт[засварлах | кодоор засварлах]
Харц язгуурт казакуудыг Польш эхэндээ татарын эсрэг ашиглаж байсан бол Богдан Хмельницкийн удирдсан Запорожийн казак 1648—1654 онд Польшийн эсрэг босч өөртөө засах эрх бүхий гетманы ноёлох ёсыг үүсгэжээ. Гетман ноёны газар нутаг Украины төв хэсгийг хамаарч зуу гаран жил оршсон (1649—1764) бөгөөд Украин улс байх оршил суурь болжээ. Польш, крымын татар (Османы туркээр дэмжүүлсэн), Орос, казакийн (Оросыг түшсэн) газар нутгийн тэмцэл хурцдан 1657–1686 онд гучин жил байлдсаны дүнд Орос Польш хоёр Украиныг баруун зүүн хэсэгт таллан авчээ. 1709 онд казакийн гетман Иван Мазепа (1639–1709) Шведтэй хамсаж Оростой дайтаад алуулсан ба Оросын хатан хаан 1764 онд гетман тодруулахыг болиулж шууд оросын харьяа болгов. 1772-1795 онд Польшийнх байсан баруун нутгаас Галицыг Австри, бусдыг Орос авсан төдийгүй 1783 онд Крым Орост нэгтгэгдсэн. Шинэ эзэлсэн газарт орос, Украинчууд шилжин суурьшиж Запорожье (1770), Кривой Рог (1775), Херсон (1778), Севастополь (1783), Николаев (1789), Одесса (1794), Луганск гээд олон хот үүсч хөгжжээ.
XIX зуунаас Украин хөдөө аж ахуйн орон байхаа больж хотжиж, үйлдвэржиж эхэлсэн. Украин хэлээр бүтээл туурвисан яруу найрагч Тарас Шевченко (1814–1861), эрдэмтэн, улс төрч Михаил Драгоманов (1841–1895) гээд Украин үндэстэн сэргэж босчээ. 1863, 1876 оны Оросын хатан хааны шийдвэрээр Украин хэлээр хэвлэн нийтлэхийг хориглож байв. Зууны төгсгөлд Драгоманов Украин нутаг Галицыг Австриас эргүүлэн авахаар хөөцөлдөж, тэнд тэмцэл өрнөж өөртөө засах эрх нь дээшилсэн ба XX зуунд Украиндаа нэгдсэн.
Дэлхийн I дайнд Орос, Австри эсрэг тал болж орсон бөгөөд үр дүнд нь хоёулаа задарсан. 1917–1920 онд Украинд зорилго нь ижил болоод өөр тав зургаан улс үүсэхээр өрсөлдсөн бөгөөд 1919 онд нутгийн дорнод талд Харьковт төвлөн байгуулагдсан Зөвлөлт Украин шалгарчээ. 1934 онд Киевт нийслэллэсэн. Зөвлөлт Украин 1924 онд Зөвлөлт Орост нутаг өгч, 1939–1940 онд Польш, Румын, Чехословакаас нутаг авсан ба 1954 онд Украин Орос оронд нэгдсэний 300 жилийн ойгоор Крымыг шилжүүлэн авсан байна. 1932–1933 онд хэдэн сая хүн өлсөж үхэж байв. Дэлхийн II дайнд Украин галын шугам болж их хохирсон бөгөөд 5–8 сая хүнээр хорогдсон гэдэг.
Дайны дараа Украин аж үйлдвэржсэн бөгөөд төмөрлөгийн хүнд аж үйлдвэр, армийн зэвсэг техник, өндөр технологийн үйлдвэр хөгжиж ЗХУ-ын нийт бүтээгдэхүүний 20–33 хувийг хийж байв. Украинаас Никита Хрущёв, Леонид Брежнев зэрэг нам төрийн тэргүүн, тамирчин, урлагчин, эрдэмтэн гээд олон алдартан төрж гарсан. 1986 онд Чернобылийн АЦС дэлбэрч дэлхий дахиныг сэрээж байлаа.
Тусгаар Украин[засварлах | кодоор засварлах]
1991 онд ЗХУ задарч ТУХН болгох, Украиныг тусгаар улс болгох бүх нийтийн санал асуулга Украинд болж 70, 90 хувиар тус тус дэмжигдэв. 1991 оны VIII сарын 24-нд Зөвлөлт Украины Дээд Зөвлөлөөс Украин улс тусгаар тогтносныг зарлан тунхаглаж, XII сарын 8, 21-нд Украины ерөнхийлөгч Леонид Кравчук Орос болон Беларусийн удирдагч нарын хамт ЗХУ-г задлан бутаргах, ТУХН-ыг үүсгэх Гэрээнд гарын үсэг зурсан.
Тусгаар Украин бусдынхаа адил шилжилтийн хямралд орж, үнийн огцом өсөлт, эдийн засгийн огцом бууралттай 1990-ээд оныг үдсэн. 1996 онд Леонид Кучма улсын ерөнхийлөгч болсон ба төрийн хэлбэрийг холимог бүгд найрамдах засаг болгож шинэ Үндсэн хуулиа баталжээ.
Шинэ зуунд Украины ард түмэн хоёр тийш зүтгэв. 2004 оны ерөнхийлөгчийн сонгуулиар Орос улстай найрсаг Виктор Янукович ялсан боловч Европын холбоо рүү зүтгэсэн Виктор Ющенког дэмжсэн олон түмэн «Улбар шар хувьсгал» хэмээгдсэн их жагсаал, цуглааныг үүсгэснээр дахин сонгууль явуулахад Ющенко дийлж 2005 оны эхнээс ерөнхийлөгч болсон. Орос шатдаг хийн нийлүүлэлтээр хавчиснаас 2010 онд Виктор Янукович сонгогджээ.
2013 оны 11 дүгээр сард Ерөнхийлөгч В.Янукович Украин-Европын холбооны хамтран ажиллах гэрээг батлахыг больж, харин Оросоос их хэмжээний зээл хөнгөлттэй авахаар болсонд украйн-орос, баруун-зүүн нутгийнхны эрх ашиг дахин зөрж урьдын адил украйнчууд нь Тусгаар тогтнолын талбайд цугласан («Евромайдан»). 2014 оны 2 дугаар сард Янукович аргагүйдэн Орос зугтан руу дүрвэж жагсагчид төрийн эрхэнд гарчээ. Гэтэл зай өгөлгүй орос үндэстэн олонхийг эзэлсэн Крым, Севастопольд Украинаас салж Орос улсад нэгдэх үйл явц огцом амжилттай бүтээд зогссонгүй дорнод хязгаарын Донецк, Луганск мужид мөн ижил зорилготой дайн эхэлсэн. 2022 оны 2 дугаар сарын 24-нд ОХУ Донецк, Луганск дахь иргэдээ хамгаалах нэрээр Украин руу довтлон оров.
ОХУ 2014 онд Крымийг өөртөө нэгтгэсэн. 2022 онд Орос-Украины дайн Украины эх газрыг хамарч, Орос Украины зүүн өмнөд хэсгийн ихэнх хэсгийг өөртөө нэгтгэв.
Мөн үзэх[засварлах | кодоор засварлах]
Цахим холбоос[засварлах | кодоор засварлах]
Commons: Україна – Викимедиа дуу дүрсний сан
Лавлах холбоос[засварлах | кодоор засварлах]
- ↑ "Law of Ukraine "On ensuring the functioning of Ukrainian as the state language": The status of Ukrainian and minority languages". 20 October 2020.
- ↑ Иш татахад гарсан алдаа: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedEthnic composition of the population of Ukraine, 2001 Census - ↑ Особливості Релігійного І Церковно-Релігійного Самовизначення Українських Громадян: Тенденції 2010-2018 [Features of Religious and Church - Religious Self-Determination of Ukrainian Citizens: Trends 2010-2018] (PDF) (in украин), Kyiv: Razumkov Center in collaboration with the All-Ukrainian Council of Churches, 22 April 2018, pp. 12, 13, 16, 31, archived (PDF) from the original on 26 April 2018
Sample of 2,018 respondents aged 18 years and over, interviewed 23–28 March 2018 in all regions of Ukraine except Crimea and the occupied territories of the Donetsk and Luhansk regions. - ↑ "Ukraine". The World Factbook (in англи). Central Intelligence Agency. 23 March 2022.
- ↑ Jhariya, M.K.; Meena, R.S.; Banerjee, A. (2021). Ecological Intensification of Natural Resources for Sustainable Agriculture. Springer Singapore. p. 40. ISBN 978-981-334-203-3. Retrieved 31 March 2022.
- ↑ United Nations. "Population, including UN projections, 2023". Retrieved 25 February 2023.
- ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 "Report for Selected Countries and Subjects". IMF.
- ↑ "GINI index (World Bank estimate) - Ukraine". data.worldbank.org. World Bank. Retrieved 12 August 2021.
- ↑ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (in англи). United Nations Development Programme. 8 September 2022. Retrieved 8 September 2022.
- ↑ Net, Korrespondent (18 October 2011). Рішення Ради: Україна 30 жовтня перейде на зимовий час [Rada Decision: Ukraine will change to winter time on 30 October] (in украин). korrespondent.net. Retrieved 31 October 2011.
Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллагын гишүүн улсууд (ЕАБХАБ) | ||
|---|---|---|
|  | |
| Хамтрагч улсууд: | ||
