(Go: >> BACK << -|- >> HOME <<)
Содержанийышке куснаш

Герасимов, Михаил Степанович: версий-влак коклаште ойыртем

Википедий — эрыкан энциклопедий гыч материал
Интерактивная навигация по истории
← Ончычсо тӧрлатымаш-влакВес тӧрлатымаш →
Контентым кораҥдыме Контентым ешарыме
ВизуальныйВики-текст
иТӧрлымашын возен ончыктымашыже уке
555 корно: 555 корно:
* Куберский И. Писательын шочмо кундемыштыже // Микай (М.С. Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. С. 289–291.
* Куберский И. Писательын шочмо кундемыштыже // Микай (М.С. Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. С. 289–291.
* Мальгин Г. Первый поэт марийского народа // Микай (М.С.Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. С. 297–298.
* Мальгин Г. Первый поэт марийского народа // Микай (М.С.Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. С. 297–298.
* Матюковский Г. Памятник // Микай (М.С.Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. С. ?370.
* Матюковский Г. Памятник // Микай (М.С.Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. С. 370.
* МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С. 87.
* МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С. 87.
* Микай (М.С. Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. 400 с.
* Микай (М.С. Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. 400 с.
734 корно: 734 корно:


== Негыз ==
== Негыз ==
#Г. Микай. 110 ий. Йошкар-Ола, 1995. 15 с.
#Г. Микай. 110 ий. Йошкар-Ола, 1995. 15 с.
#Г. Микай // Писатели Марий Эл: биобиблиогр. справочник. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 2008. С. 404–406.
#Г. Микай // Писатели Марий Эл: биобиблиогр. справочник. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 2008. С. 404–406.
#Г. Микай: статья, шарнымаш / И.С. Иванов ямдылен. Йошкар-Ола, 1993. 40 с.
#Г. Микай: статья, шарнымаш / И.С. Иванов ямдылен. Йошкар-Ола, 1993. 40 с.

18:49, 22 ӱярня 2017 жаплан версий

Герасимов Михаил Степанович (1885 - 1944)

Микай (Г. Микай) (Михаил Степанович Герасимов) (1885 идым 22 (шыжа 4), Алабога уезд, Элнет (кызыт Камша кундем) ял — 1944, Элнет ял) — марий серызе, туныктышо, РСФСР Паша Талешке (1924).

Илыш корныжо

Шочмо кечыже

Шочын 1885 ийын… Тыште вик икымше йодыш лектеш: кунам (могай числаште) шочын поэт? Ик вереат поэтын шочмо кечыже чын палемдыме огыл. Шукынжо тошто стиль манмет дене 25 сентябрьым ончыктеныт, тугеже, у стиль дене — 7 октябрь лектеш. Микай шкеже, мыняр палена тудын возымыжым але тÿрлö документым, нигуштат ни тиде числам, ни весым ончыктен огытыл. Мом ышташ? Кодеш ÿшанаш ик официальный кагазлан – тиде Озаҥ оласе учительский семинарийым тунем пытарыме нерген 903 номеран Свидетельство (1905 ий, 2 майыште Микайын кидышкыже кучыктымо). Свидетельствын оригиналже (кузе палемдыме копийыштыже) Вятский губерний, Елабуга уездысе инспекцийын архивыштыже аралалтеш. Тушто возымо: «Свидетельство. Предъявитель сего, Михаил Степанович Герасимов, сын крестьянина из черемис дер. Ильнети Кураковской вол., Елабужского уезда, Вятской губ., родившийся 22-го сентября 1885 года и обучавшийся в Елабужской Второклассной Учительской Школе…». Шонена, ÿшанаш гына кодеш: ожно вет пашавиктем (делопроизводство) удан каен шоген огыл (мо гынат, тыгай документым тунамсе черкын кагазше деч посна, метрикет деч посна, пуэн кертын огытыл).

Тугеже, Микай 1885 ий идым тылзын 22-шо кечынже, а кызытсе стиль дене — шыжа тылзын 4-ше кечынже шочын.

Тукымвожшо

Марпа (Микайын аваже) пошкудо Кугу Йырсе ял гыч (кызыт Удмуртийышке пура) улан, пашаче, кугу тукымвожан насыл гыч лекше лийын. Ял калык (Микайын пелашыжат — Пали) тиде кугу капан ӱдырамашым суртым, озанлыкым кучен моштышо еҥлан шотленыт. Кӱлеш годым Марпа пеҥгыде койышыжым ончыктен кертын. Микайын ачажат, «Чапи айзи», аваж нарак огыл гынат, шкешотан оза улмыжым колымешкыже (1938) мондаш пуэн огыл (Чапи 1862 — 1938 ийлаште илен).

Чапи ден Марпан икшывышт чылаже 5 лийын:

Микай — эн кугуракышт.

Ванюшка (1887 — 192(?)) — кугыжан армийын офицерже, 20-шо ийлаште,  Колчак дене пырля чакнымыж годым, йомын — вес элышке логалын ман гычат шокта ыле. Ванюшкан Миклай эргыже, кок ӱдыр уныкашт да ятыр кугезе уныкашт кодыныт.

Васька (Василий Степанович) (1898 — 1973). Озаҥыште Юридический институтым тунем пытарен, Поранчаште, Марий Тӱрекыште, Моркышто да Шернурышто ондак уголовный розыск, вара адвокат пашам наҥгаен шоген. Кок эргыже лийын – офицер-влак Лёвик ден Володя (Всеволод). Уныкашт (Володя деч) да кугезе уныкашт-влак Киров олаште илат.

Оксиня (Ксенья Степановна Степанова-Красноперова) (1895 — 1981), курымжо мучко туныктышылан пашам ыштен, шке жапыштыже кызытсе Агрыз районысо Кӱанэҥер ден Кӧлӧгеш яллаште Иван шольыж дене школым почын. Тунемдыме марийжым туныктен шуктен да туныктышымак ыштен, куд йочаж гыч нылытше туныктышо лийын. Чапи тукымым эн чот пойдарыше Оксинян 21 уныкаже, 33 кугезе уныкаже да (тачысе кечылан) 23 кугезе-кугезе уныкаже Россий деч посна Английыште, Австрийыште, Болгарийыште, Германийыште илат. Койышыж дене, ешым, озанлыкым кучен моштымыж дене Оксиня Марпа аваже гайрак лийын.

Иван (1907 — 1946). Туныктышо пашам Агрыз кундемыште Кӧлӧгеш ялыште тӱҥалын. Ты пашам ышташ Микай изаже ден Оксиня акаже полшеныт. Школ Ишаев Семенын (Третьяков Олегын кочажын) пӧртыштыжӧ лийын. 1930 ийыште сурт йӱлен Асанова Сапьян ойлымаж гычын, пожар годым Элнет марий книгажлакым луктын да вӱд воктен ойгырен шончен: «Ынде кушто туныкташ тӱҥалам? Вургемымат ыш код». Вара школ вес суртышко (Эштыганын) куснен. Ик жап гыч Буймыш куснен, тушто ешаҥын. Вара, Марий кундемыш куснымек, колымешкыже Сотнур кыдалаш школышто туныктен.

  • Ванюшка
    Ванюшка
  • Василий
    Василий
  • Ксенья
    Ксенья
  • Иван
    Иван

Ешыже

Настий — Михаил Степановичын икымше йӧратымашыже. Нуно коктынат икте-весым пешак чот йӧратеныт, но Настий садак марлан лектын огыл – суртлан начар шешке лиям манын. Настийжым йомдырымыжым Микай нелын чытен, садлан «Сӧйын пӧлакше» поэтический произведенийыштыже шке йӧсылыкшым ончыктен:

Чон йӧсӧ ден кок вере
Миял тольым таҥ ончаш.
Налдымашын мый туге
Коштым таҥемым мондаш.

Опрось (Ефросинья) — Микайын икымше ватыже. Пырля кужын илен огытыл, ик ныл тылзым веле, Опрось Михаил Степанович деч ойырлен каен. Эргым ыштен, но эргыже шочмыжо деч вара колен.
Палий (Соловьева Пелагея Яковлевна) — Микайын кокымшо ватыже (10 ийлан самырыкрак лийын).

Микай ден Палийын 8 йочашт лийын:

Олег — 1921 ийыште шочын, 1929-1930 ийлаште озаланыше шучко шедра чер дене черланен колен.
Максим — 1923 ий 11 июльышто шочын, Микайын кугу куанже лийын. Красноуфимск олаште Марий педагогический техникуым тунем пытарен, Элнет школыштак туныкташ тӱҥалын улмаш. 1942 ийын 5 январьыштыже Йошкар Армийыш каен. Максим, лейтенант, взводын командирже, 1944 ий 4 августышто мӱндыр Литваште вуйжым пыштен. Тоеныт тудым Биржай районысо Жиргелишки лӱман ялыште[1].
Вера — 1925 ийыште шочын, 1929-1930 ийлаште озаланыше шучко шедра чер дене черланен колен.
Ольга — 1927 ийыште шочын, 1929-1930 ийлаште озаланыше шучко шедра чер дене черланен колен.
Геннадий (1930 — 1992), — Микайлан уныка-влакым пуаш тӱҥалше икымше эргыже. Пешак пушкыдо кумылан лийын.
Борис (1934 — 1978) — эре еҥ коклаште, эре мом гынат ыштылын. Мурен, куштен, арганым пеш сайын шоктен. Кумылжо дене поро лийын.
Олег (1937) — Марий кугыжаныш университетын профессоржо, искусствоведений доктор, Марий Эл Республикысе сымыктышын сулло пашаеҥже, Марий Эл Республикысе Олык Ипай лӱмеш Кугыжаныш самырыктукым премийын лауреатше.
Вася (22.06.1940 — 14.08.1946) — Микайын эн изи эргыже, изиж годым окна тӱрыштӧ модын шинчышыжла уремыш камвозын, садлан тудын илыш корныжо кужу лийын огыл. 

  • Максим
    Максим
  • Геннадий
    Геннадий
  • Борис
    Борис
  • Олег
    Олег

Тунемме корныжо

1893–1898 ийлаште Микай Элнет тӱҥалтыш (церковно-приходской, варарак – миссионерский) школышто тунемеш.

Элнет церковно-приходской школ

1898 ийыште, школым Похвальный лист дене пытарымеке, 14 ияшак школышто туныкташ тӱҥалеш. 1900 ийыште Алабогашке (Елабугышко) «Второклассный учительский школыш» тунемаш пура. Тиде школышто тунемаш куштылго лийын огыл: руш йылмым сайын палыме деч посна эше тунеммылан шагал огыл тӱлаш кӱлын. Тыште Микайын тунемшыже, вара, колымекше, тудын олмеш школ директор лийше И.Ф. Филипповын шарнымашыже моткочак кӱлешан: «… тунеммылан ий еда кажне тунемше школышко 13 пуд уржа ложашым, 9 пуд пареҥгым, моло тӱрлӧ продуктым да 50 теҥге оксам пуышаш улмаш…». Садлан тиде школым пытарымек, Микай шонымыжо семын умбакыже тунем кертын огыл. Лач 1905 ийыште веле тунемде, экстерн дене, Озаҥысе Учительский Семинарийыште «Учитель сельскаго инородческаго начальнаго училища» лӱмым да Свитедельствым налеш. Тыге тудо 1903 ий гыч колымешкыже (1944), шке шочмо кундемыштыже (армийыште кум ий арам йомдарыме жапым шотлаш огыл гын) пашам ыштен.

Микай - «революционер» да салтак

«1904 ийыште япон сӧй тӱҥале… Тунам революций нерген ойлымым колын омыл. Мый шкетак кугыжа ваштареш лийынам шонышым…Тӱрлӧ умылыдымаш 1905 ийы деч вара рашеме. Кугыжа ваштареш мый шкет огыл, а армий, революционер-влак шогеныт. 1905 ийыште тарваныше революций мыйын шинчам почо. Революционер-влак дене кыл кучаш тӱҥальым. Книга, листовка, газет-влак шукуемыч. Ту ийыштак марла почеламут-влакым серышым: «Рестаным», варарак «Ӱмырым», молымат. Чынжым гын, мый чылажымат шке шинчам дене ужым: тюрьма шаланымымат, эрык дене илаш тӱҥалмымат. 1905-1908 ий кокла – пеш неле пагыт. Тӱрлӧ вере – арест, тюрьма. Забастовкыым кугыжан власть вий дене темдалеш. Кошташат, шонашат, илашат шыгыр. Туге гынат, ола да заводла гыч толын, кожлаште да монь митингым погат. Ме, самырык-влак, нимо деч лӱдмаш уке – митингыш эн ончыч миена. 1915 ийыште кугыжан армийыш нальыч да 1918 ий марте фронтлаште лийынам. Эмганышым, тазалык йомо. Фронт гыч пӧртылмешкем, рядовой лийым. Офицерлан тунемаш каяш

Герсим Микай — салтак

шым кӧнӧ». Тидын шотышто Москошто 1925 ийыште лекше «Модра пеледеш» сылнымут аршашыште тудын редакторжо (С.Г. Чавайн) Микайын кӱчык биографийжым пуэн да тыге палемден: «Микай – марий кресаньык…1903 гыч тӱҥалын ты марте ялысе учитыллан шога… Куго сар (сӧй) годым салтаклан налытат 1915-1918 ийлаште эре тыглай салтакак лийын, кӱрылтде ганьак окопышто кия. Тудо шке тыге манеш: «Мынь ганемак учитыл-влак, шӧртньӧ погонным чиен, осалыш лекмыштым ужын, мый аписар лиймем ыш шу. Ик тыгань уичтыл гыч лийше аписар мыйым изиш гына ыш лӱйӧ, садлан салтаклак мыйым йӧратат ыле». 1915 ийын 25 сентябрьыште Микай сареш эмгана. Ты кечым тудо весканрак «Йолташ» манме почеламутеш ончыктен… Кызыт Микай Элентысе РЛКСМ ячейке пеленсе мланде паша тунемме кружокым вуйлата (шке партийыште ок шого). Тыгайрак вот Микайын туныктымо да творческий паша корнышкыжо шыҥен пурышо изирак «революций» эпизод.

«1904 ий 20 декабрьыште кугыжан ваштареш первый почеламутым шолып гына серышым. Серымемлан шкат лӱдым. Тунамак кушкед йӱлатышым. Чылажым кызыт ом шарне, тыгай тӱҥалтышан ыле:

«

Еш деч мемнам ойыркаленыт,
Вара сӧйыш наҥгаеныт.
Кола калык, эмгана…
Шужен, кылмен черлана…
Осал вуйлык – мӱндырнӧ,
Шокшо, мотор – пӧртыштӧ…

 		»

Школ, туныктымо паша

«Литература пашам гаяк йӧратыме туныктымо пашаште нылле ик ийлан шогем. Кинде шочдымо ийынат, вӱр йӱшӧ Колчак толмо годымат туныктымо паша гыч шым курж. Тунам шуко учитель вес пашаш пурыш». Микай, поэзийым моткоч йӧратен гынат, шке илышыжым Юмын, Пӱртӱсын эн кугу да эн суапле сомылыштышт – калыкым туныктымаште, «ойгым, шыдым вийгак коден», эрыкышке лукмо пашаште ужын. Микай шке эргыж гыч шкешотан «туныктышо» тукымвожым вораҥде колтен. Микай туныктымо пашаште шке веле огыл вожаҥын, тышкак тудо Оксиня шӱжаржым, Иван шольыжым, Максим эргыжым шогалтен кертын. Илен-толын, Чапи тукым гыч лекше да тудын дене кылдалтше-влак 600 ийымат эртыше стажым погеныт:

Пелашышт Йочашт Пелашышт Уныкашт Пелашышт Кугезе уныкашт
Микай 43
Максим 3
Гена
Галина
Пелаш 40
Володя
Пелаш 28
Борис
Елена 25
Пелаш 17
Олег 50
Пелаш 40
Пелаш 23
ОКСИНЯ 44
Пелаш 18
Нина 36
Пелаш 30
Валя 35
Олег 12
Пелаш 29
Настя 6
Тамара 3
Оксана 25
Татьяна
Елена 4
Гена 18
Болеслав
Лариса 10
Тамара 6
Люда 29
ИВАН 30

Туныктымо пашаште тыршыме жап – 604 ий

1918 ийыште салтак пашам пытарен Элнетыш толмекыже, Микай вик школ почмаш гыч тӱҥалеш. Тудын тыршымыж дене тиде ийынак кундемлан эн кугу марий школ почылтеш – II ступенян школ. Тышке уло йырге марий ялла гыч ӱдыр-рвезе-влак коштыныт (тиде поро йӱла тачысе кече мартеат шкенжын кӱлешлыкшым йомдарен огыл).

Микай тошто школышто мо сай улмыжым налын, кертмыж семын кучылтын, шке у программым ышташ тӱҥалеш. Кугыжан архивыште 1918 ий 11 июньыштак марий йылме дене возымо ик тетрадь аралалтеш. Тушто Микай марий глагол-влак нерген моткоч оҥай конспект-влакым: «Условно-желательное наклонение», «Многократный вид глагола» тема-влакым ыштен. А Элнет школын изи тоштер-пӧлемыштыже тудын руш йылме да литература дене 1935-1936 тунемме ийын II пелийжылан кӱжгӱ тетрадеш ыштыме поурочныйплан-влак аралалтыт. Микай шке «статусшым» кӱшнӧ кучен: туныктышо-предметник (марий ден руш йылмым да сылнымутым наҥгаен), вуйлатыше-организатор (курымжо мучко школ директор да «Тул» газетым лукмаште инициатор), ял илыш да тунемме пашам чоҥымаште активист (Элнетыште колхозым ыштыме гыч тӱҥалын колмешкыже ревизионный комиссийым вуйлатен да калык образованийын Уездный отделыште марий школ-влакын инспекторжо лийын), «мланде паша» кружокым вуйлатен, медициным сайын пален. 1932 ийыште Элнетыште шымияш школ почылтеш, а вич ий гыч, 1936 ий март тылзыште (аралалтше копийыштыже числаже палемдыме огыл) Татарстан Республикысе Калык Комиссариат Советшын (СНК) кыдалаш школым почмо нерген пунчалже лектын. Тиде документым Бондюжский РИК 1936 ий 16 майысе лукмо шке Пунчалжым Микайлан колтен:

16 мая 1936 года
Директору Герасимову
Выписка
из протокола № 26 заседания Бондюжского Районного
Исполнительного Комитета Рабочих, Крестьянских и
Красноармейских депутатов Татарской Республики
Постановили:
5. Об открытии счета для строительства Ильнетской неполно-средней школы и назначении распределителя кредита…
Постановили:
На основании Постановления СНК ТР от марта месяца 1936 года о строительстве Ильнетской неполно-средней школы со стоимостью 44555 руб.,
Президиум Бондюжского РИК постановляет:
  1. Открыть текущий счет Ильнетской неполно-средней школы с утвержденной сметой в сумме 44555 рублей с 20-го мая 1936 года.
  2. Отвественным лицом за строительство и уполномоченным по оформлению расчетно-денежных документов утвердить директора школы тов. Герасимова Михаила Степановича.
  3. Строительство будет производиться хозяйственным способом.
Файл:Г.Микай тунемше-влак коклаште.jpg
Г.Микай тунемше-влак коклаште

Микай 1938 ийыште Алабога педагогический училище пелен кӱчык жаплан туныктышо-влакым поген, педпрактикымат Элнет школыштак эртарен. Тыге Кугу сар тӱҥалме жаплан Элнет школ ӱшанлын пеҥгыде йолышто шоген – туныктышат ситен, тунемшыжат 300 утла (312) лийын.

Микайын эше 1905 ийыштак Озаҥысе Учительский семинарийыште экстерн дене налме «Учитель сельскаго инородческаго начальнаго училища» Свидетельство деч посна моло официальный кагазше лийын огыл. Садлан 1936 ийыште тудлан тыгай документым кучыктат:

РОССИЙСКАЯ СОВЕТСКАЯ

  ФЕДЕРАТИВНАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА

  НАРОДНЫЙ КОМИССАРИАТ ПРОСВЕЩЕНИЯ РСФСР

АТТЕСТАТ

на звание учителя средней школы

ГЕРАСИМОВ Михаил Степанович, в 1905 году сдавший экстерном на звание учителя и прошедший установленный испытательный стаж педагогической работы в школе , УДОСТОЕН, на основании Постановления Центрального Исполнительного Комитета и Совета Народных Комиссаров Союза ССР о введении персональных званий для учителей от 10 апреля 1936 года,

ЗВАНИЯ УЧИТЕЛЯ СРЕДНЕЙ ШКОЛЫ

с правом преподавания в первых семи классах средней школы.

Печать                                                       НАРОДНЫЙ КОМИССАР

                                         ПРОСВЕЩЕНИЯ РСФСР

(подпись)

24 августа 1940 г.

№ 14844

Элнет кыдалаш школын тунемшыже ден туныктышыжо-влак (1939 ий)

Кугу Отечественный сар жапыште Элнет школ палынак шагалемеш. Микай 1942 ий 23 мартыште воза: «Таче 23 март, леверак…Школышто пеш йӱштӧ, кид кылма. Сӧйышкӧ тачат 7 еҥ налылте, эрла адак коктын кая. Учитель кокла гыч Иванов ден Искаков налылтыч – ынде визытын гына кодна школеш – мый, А.Платонов, Е.Березкин, ӱдыржӧ да Маньой».

Тугеже фотокартычкыште ончыктымо 12 еҥ гыч кок ӱдырамаш да кум шоҥго туныктышо веле кодыныт.

Сар жап годым Микай черланен. Но тудо эмлалтын огыл да 1944 ий, 7 апрельыште тудо уке лийын…

Микайым ужатен уло Элнет да йырге марий калык, Элнет школ. Латик ий гыч, 5 июньышто Элнет школ оралтыште Микайлан Чапкӱым шогалтеныт. 

Снимкыште Василий Столяров, Сергей Николаев ден Геннадий Матюковский
Г. Микайлан Чапкӱ почмо кечын: Маня ден Галя падырашыже, Г.Микайын пелашыже да Гена эргыже. Борис Совет Армий радамште лийын.

Сылнымут

Книга-влак:

  • Сескем-влак. Елабуга, 1920. 44 с.
  • Почеламут ден басня-шамыч. Йошкар-Ола, 1948. 56 с.
  • Эрык: почеламут, басня, муро, йомак, пьеса. Йошкар-Ола, 1980. 120 с.
  • Маскаиге: басня-влак. Йошкар-Ола, 1998. 28 с.

Почеламут-влак:

  • Рестан (1905)
  • Ӱмыр (1907)
  • Ойго (1907)
  • Эр кече (1908 ий, 15 январь)
  • Илыш ой (1908)
  • Кнага (1909)
  • Шукчо (1911)
  • Шем пыл (1912)
  • Рыскал (1915)
  • Йолташ (1915 ий, 25 сентябрь)
  • Илыш корно (1916)
  • Пеледеш (1916 ий, 15 май)
  • Чыным палымаш (1917 ий, 15 апрель)
  • Сӧйын пӧлакше (1917)
  • Таҥемлан (1918)
  • Кан-п-лан (1918)
  • В.М.Василеьвлан (1918)
  • Н.А.Алексеевалан (1918)
  • Кеҥеж йӱдым (1918)
  • Куанымаш (1918 ий, 22 ноябрь)
  • Элнет (1919)
  • Кӱсле (1919)
  • Уржа-сорла (1919)
  • Йолташемлан серыш (1919 ий, 15 апрель)
  • Эрык (1921 ий, 11 октябрь)
  • Поран (1920)
  • Октябрь (1922 ий, 7 ноябрь)
  • Шошо (1923 ий, 25 март)
  • Йоҥылыш койыш (1923 ий, 4 декабрь)
  • Роза (1924 ий, 17 декабрь)
  • Порсын солык (1925 ий, 3 январь)
  • Марий ял (1928 ий, 9 январь)
  • Тунеммаш (1928)
  • Сола (1928 ий, 7 февраль)
  • Теле (1928 ий, 22 ноябрь)
  • Сберкассе (1929)
  • Радио (1929)
  • Шурно пасу (1933 ий, 17 октябрь)
  • Ӱдыр кодо кайдыгеч… (1936 ий, 25 январь)
  • Патыр («Марий Коммуна», 1965 ий, 25 сентябрь)
  • Шошым кечын (1936 ий, 10 март)
  • Чавайнлан (1936)
  • Тӱняште поян-влак вӱр вузык кредалыт… (1936 ий, 15 март)
  • Теле эр (1939 ий, 23 январь)
  • Шочмо элын ӱжмыжлан (1942 ий, январь)
  • Совет элын куатше (1942 ий, 8 январь)
  • Чапле кече, юж яндар… (1942 ий, 14 январь)
  • Шуйге шӱшка мардежат… (1942 ий, 18 февраль)
  • Кум пальма (1939 ий, 15 октябрь)

Басне-влак:

  • Ӱвыра (1908)
  • Паран
  • Йондал ден калош (1910 ий, 15 январь)
  • Маска иге (1910)
  • Шыҥа (1912)
  • Корак (1914)
  • Пормо (1914 ий, 12 июль)
  • Йӱштымужо
  • Эҥыремышвондешак… (1915)
  • Водывычыраҥге (1917)
  • Пире
  • Илен-толын самана… (1918)
  • Тумо ден эҥыжвондо (1918)
  • Тул ора
  • Омо (1920 ий, 19 ноябрь)
  • Пырыс (1921 ий, 31 январь)
  • Эшак
  • Еҥ шомак дене вурсаш… (1921)
  • Шӱльӧ каван (1921 ий, 14 октябрь)
  • Пане ден шога (1924 ий, 26 март)
  • Сола (1930)
  • Пакча

И.А. Крыловын гыч:

  • Маймыл ден янда шинча (1918)
  • Кӧзгӧ ден маймыл (1918)
  • Эшак ден шӱшпык (1918)
  • Корак ден рывыж (1923 ий, 30 январь)
  • Кок кресаньык (1924 ий, 26 март)

Йомак-влак:

  • Йомак
  • Оразман ден Алкеч
  • Чачиа

Ойлымаш-влак:

  • Алдар (1908)
  • Шояк шоякым шояклен
  • Шурно ончыч налме (1994 ий, 7 июль)
  • Ватым нальым (1942 ий, 1 май)
  • Кӧ шӱшкен?

Пьесе-влак:

  • Суд (1909)
  • Пекши кува (1919 ий, 10 декабрь)
  • Ок йӧрӧ (1925 ий, 11 декабрь)
  • Чонан колышо
  • Колхоз верчын (1935 ий, 4 февраль)

Руш йылмыш кусарыме произведенийже-влак:

  • Весна: стихи / пер. С. Сомовой // Песнь любви. Т. 2. М., 1972. С. 118.
  • Весна: стихи / пер. С. Сомовой // Песня, ставшая книгой: рожденная Октябрем поэзия. М., 1982. С. 373.
  • Узник. Утреннее солнце. Песня о революции. Родник. Гусли. Весна / пер. Э. Левонтина, С. Сомовой, А. Казакова, С. Олендера // Марийская поэзия. М., 1960. С. 79–87.
  • Узник. Утреннее солнце. Песня о революции. Родник. Гусли. Весна / пер. Э. Левонтина, С. Сомовой, А. Казакова, С. Олендера // Соловьиный родник. Йошкар-Ола, 1984. С. 14–18.

Калыкмурым погымо пашаже

Ойлышаш шомакем пешак шуко (1909–1910)

Статья ден эссе-влак

  • Татулык (1911 ий, 4 февраль ден 10 июль коклаште возымо)
  • Элнет (1921 ий, 23 апрель)
  • Тул (Марий Коммуна // 1965. 25 сентябрь)
  • Марият тунемеш (1921 ий, 13 ноябрь)
  • Изак-шоляк (12/25 март, 1924 ий)
  • Поро чонан рвезе (12/25 март, 1924 ий)
  • Тунемме-поянлык (1924 ий, 18/31 март)
  • Кӱслезе ден гармоньзо ӱчаш (1928 ий, 12 февраль)
  • Аракан осалже (1928 ий, 13 февраль)
  • Шкенам шке пуштмым чарнена (1928 ий, 20 май)
  • Телым эрдене (1941 ий, 12 январь)

Г. Микай нерген паша-влак

Библиографий

  • Апакаев П. Уста педагог-просветитель // Апакаев П.А. Просветители Марийского края. Йошкар-Ола, 1990. С. 94–99.
  • Апакаев П.А. Образование и просветительское движение в Марийском крае. Йошка-Ола, 2002. С. 134–139.
  • Бельский В. Поро туныктышына // Микай (М.С. Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. С. 356–357.
  • Васин К.К. Поэтын шомакше // Ончыко.1985. 5 №. С.97–98.
  • Г. Микай // Писатели Марийской АССР: биобиблиогр. справочник. Йошкар-Ола, 1988. С. 177–180.
  • Г. Микай // Писатели Марий Эл: биобиблиогр. справочник. Йошкар-Ола, 2008. С. 404–406.
  • Г. Микай: статья, шарнымаш / И.С. Иванов чумырен. Йошкар-Ола, 1993. 40 с.
  • Герасимов О.Оҥарен Элнетыште “Кӱслежым” // Микай (М.С.Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. С. 243 – 250.
  • Зайниев Г. Муэш еҥын шӱмым эре // Марий коммуна. 1975. 26 февр.
  • Г.Зайниев  Путь в сердце любое открыт// И.С.Ключников-Палантай. Йошкар-Ола, 1986. 132 с.
  • М.Казаков. Шолын рвезе шӱм// Микай (М.С.Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. С. 262–266.
  • Иванов И.С. Оргажан корно // Г.Микай. Йошкар-Ола, 1993. С 21–24.
  • Иванов И.С. Лыжга кумыл дене ойыртемалтын // Г.Микай. Йошкар-Ола, 1993. С 28–33.
  • Иванов И.С. Басньылан тӱҥалтышым ыштен // Йоча литератур: тунемме книга. Йошкар-Ола, 1995. С. 40–46.
  • История марийской литературы / сост. К.К. Васин, А.А. Васинкин. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1989. С. 46–49.
  • Казаков М. Сескем-влак гыч иктыже // Поэтын поянлыкше. Йошкар-Ола, Мар.кн.изд-во, 1984. С. 51–57.
  • Колумб В. Поэт, драматург, газетчик // Микай (М.С.Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. С. 296.
  • Краткая литературная энциклопедия. Т. 4. М., 1974. С. 823.
  • Куберский И. Писательын шочмо кундемыштыже // Микай (М.С. Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. С. 289–291.
  • Мальгин Г. Первый поэт марийского народа // Микай (М.С.Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. С. 297–298.
  • Матюковский Г. Памятник // Микай (М.С.Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. С. 370.
  • МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С. 87.
  • Микай (М.С. Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. 400 с.
  • Николаев В. Микай нерген мут // Микай (М.С.Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. С. 299–300.
  • Николаев Сем. Г. Микайлан // Г.Микай – 110 ий. Йошкар-Ола, 1995. С. 1.
  • Осмин И. Кузе Микай деке “Г” ешаралтын // Г.Микай. Йошкар-Ола, 1993. С. 25–27.
  • Сапаев В. Поэтын кышаже коеш // Микай (М.С.Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. С. 303–307.
  • Семенов Н. О директоре школы Герасимове М.С.// Микай (М.С.Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. С. 307–308.
  • Сергеев М. Микай нерген мут // Муреныт эрык мурым. Йошкар-Ола, 1982. С. 14–26.
  • Сергеев М. Поэт веле огыл // Микай (М.С. Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. С. 309–311.
  • Филиппов И. Г. Микайын педагогический да общественный пашаже // Ончыко. 1959. 4 №. С. 109–110.
  • Юксерн В. Микайын шочмо ялыштыже // Микай (М.С.Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. С. 321–324.
  • Эман С. Микай // Эман С. Сылнымут нерген мут. Йошкар-Ола, 1971. С. 279–306.
  • «Эрык» книгалан почешмут олмеш // Микай (М.С.Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. С. 340–364.

Савыктыш-влак

Иванов И.С. Оргажан корно

Шочмо сылнымут памашым почаш, жапын тургымжым шижын моштышо С.Г.Чавайн, шемер калыкын кумылжым сайын палыше Н.С.Мухин дене пырля, шке шотан мурызо Герасимов-Микаят полшен.

Пашаче калык кокла гыч лекше Герасимов-Микайын илышыже оргажан, йӧсым сеҥен толшо, кӧргӧ виян айдемын корныжо лийын. Шочын тудо 1885 ий 7 октябрьыште Татарстан Республикыш пурышо, кызытсе Менделеевский районысо Элнет ялыште. Ачаж ден аваже йорлын иленыт. Ончыклык мурызо кресаньык илышым, тудын шере-кочыжым сай пален. Рвезыеҥ шке велысе оҥай калыкойпогылан шӱман лийын, чонеш логалше мурым, сылне йомакым йӧратен колыштын. Тудым шинчымашын вийже шке декыже кумылаҥден. Г.Микай 1898 ийыште ялысе тӱҥалтыш школым тунем пытарен да тыштак йоча-влакым туныкташ тӱҥалын. Утларак пален налаш, уш-акылым вияҥдаш манын, 1900 ийыште туныктышо-влакым ямдылыше Елабугысо второклассный школыш тунемаш пура. Руш писатель-влакын эрык шӱлышан произведенийыштым лудеш, илышым кумданрак умылаш тӱҥалеш. Кум ий гыч М.С.Герасимов (Г.Микай) у вий дене, утларак ӱшанлын, шочмо школыштыжак туныкташ тӱҥалеш. Самырык туныктышо тошто илышын тӧрсыржым, осал ден торжа койышыжым ужмышудымын ончен.

Кугыжан Россий ден Японий коклаште тарваныше сар шемерын илышыжым эше чот нелемда. Чонышто кугыжан власть ваштареш шыде погына. Эрык кумыл утларак вияҥеш. Лач тыгай жапыштак Г.Микайын шӱмыштыжо шыде мут-влак шочыт. 1904 ий декабрьыште кугыжан власть ваштареш виктаралтше почеламутым воза. Тургым, неле жапыште тудо пӱтынек аралалт кодын огыл. Чон шыде дене тургыжланен возымо почеламутышто автор тошто илышын нелылыкшым, сарын шемерлан ойгым кондымыжым сӱретлен:

                         Еш деч мемнам ойыркалет.

                         Вара сӧйыш наҥгает.

                         Кола калык, эмгана... –

ойлалтын почеламутын тӱҥалтыш корнылаштыже.

1905-1907 ийласе икымше руш революций жапыште самырык туныктышын шинчаончалтышыже кумдаҥеш, илыш умылымашыже келгемеш. “1905 ийыште тарваныше революций мыйын шинчам почо,” – ойлен поэт шкенжын “Илыш корнем” возымаштыже. Тиде туткар пагытыште ончыл шонымашан, эрык верч кучедалше тале еҥ-влак дене вашлиеш, шӱм почын мутлана. А.С.Пушкинын, М.Ю.Лермонтовын да молынат эрык шӱлыш дене шыҥдаралтше куатле сылнымутшым лудеш. И.А.Крыловын басньыже-влакын илыш вийыштым, кӱлешлыкыштым шижын налеш, чоныштыжо сылнымут сескем, шке гыч возаш шонымо кумыл вияҥеш.

Г.Микайын сылнымутшым тургым илыш шкежак шочыктен. Теве илыш йыжыҥжым рашемден, сылнымут пашашке ушнымыж нерген тудо чон почын тыге серен: “ Еҥ ончылно палыме лияш, лӱмым чапландараш шонен, сылнымут пашалан пижын омыл. Тунам туге шонен омат мошто ыле – лӱмет, чапет кӱлын огытыл, рвезе годым тугакат чапле шоненам... Рвезе шӱм шолын, чон вургыжмо ташлен лекташ тӱҥалмыла чучын. Чыла тидым мастарынжак почын моштен омыл гынат, сераш тӱҥальым.” Тыге самырык мурызо шке шӱм-чон кумылжым, шонымыжым сылнымут гоч ончыкташ тыршен.

Поэтын тӱҥалтыш жапыште возымо почеламутшо-влак кокла гыч “Рестанжым” палемдаш кӱлеш. Автор тошто саманыште шемерын неле илышыжым палемда, кугыжан Российым пычкемыш тюрьма дене таҥастара. Но але почеламутын геройжо ончыкылык раш илыш корным огеш пале, садлан шӱлыкын ойгырен ойла:

Куржаш?! Шылаш?! Кузерак?!
Керек куштат тӱняжак
Ик гане гын мом ыштет?
Тышеч лектын куш пурет?..

Туге гынат почеламут волгыдо илыш ӱшан дене пыта: шемерын куатле эрык вийже тошто илышым сеҥышаш.

Марий поэзийыште Герасимов-Микай С.Чавайн дене пырля илыш, айдемын ӱмыржӧ нерген шонкалыше лирикылан тӱҥалтышым ыштыше кокла гыч иктыже лийын.

Айдеме илышым нергелыше почеламут радам гыч “Ӱмыр” поснак ойыртемалтеш. Тудын рӱдӧ чока ойжо: кажне еҥ “илышым волгыдын, суаплын илен эртарышаш, чыла неле-йӧсым сеҥен лекшаш, кӧргӧ алым мушаш. Поэт айдемын чон моторлыкшо нерген шонкала, виян, яндар шум-кылан еным мокта. “Илыш ой” почеламутышто айдемын кӱчык ӱмыржӧ вӱд ӱмбалсе пуш корно дене таҥастаралтеш. Но тудын пеш писын эртен кайыше илышыже ояр игечыште пушышто улмо гае огыл. Айдемылан кӱчык ӱмырыштыжат шуко йӧсым-нелым ужаш логалеш. Автор тале мардежан игечым, толкыналтше, мӱгырышо кугу вӱдым ончыктен. Пуш дене кайыше еҥлан моткоч йӧсӧ: чарныде шем-канде кугу толкын кыра, ончыко каяш чаракым ышта. Тыгай сӱрет гоч эрык шӱлышан мурызын икымше руш революций жап нерген туштен каласаш тыршымыжым шижына.

Шемер калыкын у илыш верч кучедалме вийжым, эрык кумылжым “Шем пыл” почеламутшо ончыктымо. Тудын мучашыже шемер калык дене мутланыме семын чоҥалтын, ӱжшӧ, кумылаҥдыше шӱлышан:

Айста, шыдым чот нӧлталын,
Шӱмеш у тулым чӱктен,
Шем пыл дечын лӱддымашын
Шогалына чумырген...

Г.Микай марий сылнымутышто В.Ӱпымарий дене пырля басня жанрлан тӱҥалтышым ыштен. Поэт шуко пӱсӧ басньым возымыж годым калык ойпогым шотыш налын. Возымо усталыкшым вияҥдаш И.А.Крылов да моло-влак деч тыршен тунемын. Илыш тӧрсырым, незер ден поян кокласе шыде кумылым ятыр басньыште ончыктымо. Нунын  коклагыч “Ӱвыра”, “Шыҥа”, “Пормо” да оло басньымат ончыкташ лиеш. “Корак” басньын пӱсӧ умдыжо шолыштшо еҥ, тудын осал койышыж ваштареш виктаралтын. Произведенийже тачат кӧргӧ вийжым йомдарен огыл.

Г.Микай шке вийжым пьесым возымаштат терген ончен. 1909 ийыште “Суд” койдарчыкым серен. Автор илыш гыч налме ик сӱретым пуэн. Коштан марий Паҥгелде йӱшӧ вуя осал койышым ончыктымыжлан кӧра суд ончыко мутым кучаш шогалеш, но чышт яндар, тӱвыт титакдыме семын лекнеже. Осал пашамжым шылташ, чыныш лекташ манын, Паҥгелде Токтамышым шоям ойлаш тарла. Но Токтамыш шоям ойлен огеш керт, суд гыч куржын лектеш. Паҥгелдын осал тӱсшӧ почылтеш.

«Суд» койдарчык почеш спектакльым ялыште, орол пӧртыштӧ, модын онкыктеныт.

“Пекши кува” драмыште илалше ӱдырамашыын поянлык верч тыршымыже сӱретлалтын. Тудо Канипа ӱдыржӧ декат поро кумылжым, лыжга койышыжым йомдарен. Пеккши куван койыш-шоктышыжо торжаҥын. Тыге Г. Микайын “Судшо”, “Пекши куваже”, С.Г. Чавайнын “Кайыклудо”, Н.Игнатьевын “Кужы ӱпанын кужы ыш”, Н.С.Мухинын “Ушан дурак” пьесышт дене пырля марий драматургийын первый саскаже лийыныт.

1915 ийыште Г.Микайым кугыжан армийыш налыт. Империалистический сар тул коклаште тыглай салтак шуко йӱштӧ-шокшым ужеш. Шке шӱм шижмашыжым, пуштыланымыжым сылнымут гоч почын пуа. Теве “Йолташ” почеламутышто поэт сусыргышо салтакын йӧсланымыжым, родо-шочшыж дене курымешлан чеверласыме орлыкшым сӱретла. А “Сӧйын пӧлекше” почеламут салтакын шонкалымыж семын чоҥалтын. Сар тул лоҥгаште самырык пӧръеҥ жап шуде шоҥгемеш, тазалыкше лунчырга.

1917 ий деч вара Г.Микай ятыр произведенийым воза. Мутлан, 1919 ийыштепоэтын “Кӱсле” почеламутшо шочеш. Тудым марий композитор И.С.Палантай калык семлан келыштарен.

Г. Микайын мурсаскаже “Сескем-влак” книгаш чумыралтын. Тудо 1920 ийлаште Елабуга олаште савыкталтын. С.Г.Чавайнын “У саска”, Н.С. Мухинын “Почеламут” ссборникышт дене пырля марий поэзийым палынак пойдарен.

Микай калык илышын мурызыжо лийын. Тудо кумлымшо ийлаштат икмыняр сылне почеламутым возен. Нунын коклаште “Радио”, “Шурно пасу” да моло почеламутымат ончыкташ лиеш.

Мурызо Кугу Отечественный сар жапыштат икмыняр виян почеламутым воза. Мутлан, “Шочмо элын ӱжмыжлан” почеламут тушманым сеҥаш лийме ӱшан дене шыҥдаралтын. Мемнан элысе армийын патырлыкше “Совет элын куатше” почеламутышто почылтеш. Но шӱмбел элысе калык-влакын кугу вийыштлан ӱшаныше поэт Сеҥымаш кечым вучен шуктен огыл. Тудын ӱмыржӧ 1944 ийыште кӱрылтын.

Г. Микай прозаик семынат пашам ыштен. Тудо калык йомак, мыскара негызеш икмыняр произведенийым возен. Мутлан, “Алдар” ойлымаш гыч йорло Алдарын ушыжо сатучо, кугыжан тӧра дечат пӱсырак.

“Йомай”, “Оразман ден Алкеч” йомак-влакат оҥай улыт, тӱрлӧ еҥын койышыжым почын пуат.

Писатель калык мурылан шӱман лийын. Тудо 1909-1910 ийлаште эрвел марий-влак коклаште ятыр мурым возен налын. Нуно шемерын илышыжым, йӱлажым, сылнын шонен моштымыжым пален налаш полшат.

Тыге Г.Микайын сылнымутан ойпогыжо калык коклаште ила. Тудо илышысе чыла йӧсым сеҥен лекташ, паша кумылым утыр вияҥдаш, ваш-ваш поро келгемдаш, икте-весе деке чакрак лияш полша.

( Г. Микай. Йошкар-Ола, 1993. С. 21–24)

Иванов И.С. Лыжга кумыл дене ойыртемалтын

Икана шочмо сылнымутан литератур нерген лекцийым лудмо годым ончыл радамыште шинчыше самырык тунемше ӱдыр чулымын кынел шогале да чолган йодо:”Г.Микайын ешыже могай лийын?” А вара ой шӱртыжым порсынлен, поснак шыма йӱк дене пелештыш: “А шӱм, илыш пелашыже кӧ лийын?”  Йодышым кошартыме семын каласыме ойжат пӱтынь кугу пӧлем мучко йоҥгыдын шергылте: “Писательын шочшыж-влак кокла гыч кызыт кӧ ила, кушто пашам ышта?”

Вучыдымын, ялт кенета пуымо йодыш радам мыйым изиш гына ӧрыктарыш , но тӱжвал тӱсем, койышем дене тидым йылтак  ыжым палдаре. Мом шинчымемым радам дене ойлен лектым, но тунамак маньым: ” Вес гана вашлийме годым утларак кумдан, тичмашрак рашемден каласем.”

Тиде паша кече деч вара тунемше ӱдырын оҥай, палаш тыршыме кумыл дене шыҥдаралтше йодышыжым эреак ушыштем кучаш тыршышым. Г.Микайын эргыже Марий Эл Республикысе Композитор-влак ушем вуйлатышын алмаштышыже шочмо музыкым шымлыше О.М.Герасимов дене лишыл жапыште вашлийын кутыраш шонен пыштышым, икмыняр кече почела телефон денат йыҥгыртен нальым. Но кеҥежымсе тӱрлӧ паша тургым коклаште шонымо семын писын вашлийын ыжым керт, но ончыкылан садыгак ӱшаным ыжым йомдаре. Но август тылзе кыдалне Г.Микайын эргыж дене шинчаваш ужын  кутыраш йӧн лекте.

– Шочмо-кушмо ял гыч кок кече ончыч гына пӧртыл тольым, ятыр сылне мурым возен нальым , – кумыл нӧлтын ойлаш тӱҥале О.М.Герасимов. Шӱмбел кундемыште ачамын йӧратыме мурыжо-влакат калык чонышто волгыдын шарналт илат.

– Мыят ачат нергенак шӱм почын кутыраш тольым, - пелештышым мый.

Олег Михайлович утыр ылыжме гае лие, чурийончалтышыже поснак волгалтме гае койо. Шергакан тошто фотосӱрет-влакым тӱткын шымлен ончаш пижна. Эн ончыч Г.Микай ден ватыжын икшыве-влак дене пырля велыме фотосӱретым ятыр жап тӱслышна. Олег Михайлович, йӱкшым изиш шуйдарен жаплыме кумыл дене ойлаш тӱҥале.  “Ачам ден авам 1920 ийыште пырля илаш тӱҥалыныт,”- мане тудо. Умбакыже шыман кутырымо мундыра ятыр жап йомартлын рончалте, ятыр тымарте палыдыме у ойым кольым.

Теве Г.Микайын пелашыж дене вашлиймыже оҥай. Писательын шӱжарже,  Ксения Степановна Красноперова, Пӱрӧ оласе педагогический техникумым тунем лекмеке, пошкудо Удмурт кундем, Кизнер районысо Марий Сармак ялыш туныкташ кая. Лыжга койыш-шоктышан самырык туныктышо вашке ялысе калык дене палыме лиеш. Илалше ма, самырык ма, кажныж ден кутыралтен колташ келшыше ойым муэш. Ӱдырамаш-влаклан гын ялт  шке лишыл еҥ гай лиеш. Нуно Ксения Степановна дене чон почын мутланат, шке куанышт да ойгышт дене палдарат,южгунамже каҥашымат йодыт. Икана туныктышо деке икмарда кап-кылан, мотор чурийвылышан, чатка вургемым чийыше самырык ӱдырамаш аптыранен лишемын, мутланымашке шыман ушнен, шке кажне ойжым шоналтен чонен. Тиде Пелагея Яковлевна Соловьева лийын. Лу икшыван кугу пашаче ешыште кушкын, пеш вашке тӱрлӧ кресаньык сомылым ышташ тунемын, кид-йолжо лывырген. Ик пайрем годым кожмак ӱдыр ӧрдыж ялысе качын чолга шинчаончалтышышкыже логалын, чон кумылжым савырен. Тыге у еш шочын. Но пиал гына лийын огыл. Икымше империалистический сар годым Пелагея Яковлевна марийже колымо нерген неле, чон коржмо уверым налеш, чот ойгыра. Вашке шочмо ялышкыже пӧртылеш, пошкудыжо-влак дене чон почын мутланен, кресаньык пашам талын ыштен, чонжым лыпландараш тыршен. Но шӱлыкан кумыл шке йӱкшым садыгак пуэн шоген, палдарен.

Поро чонан, еҥ ойгым умылышо дене чон лушкен кутырымо вийым пуа маныт. Тиде ганат лач тыгак лийын. Туныктышо Ксения Степановна ончыклык илыш пӱрымаш нерген важмалдыкын мутым луктын, у еш пиал нерген туштенрак ойлен. Чынжымак, икмыняр жап гыч Г.Микай Пелагея Яковлевна  дене вашлиеш, ваш-ваш умылымо кумыл шочеш. Икте-весым йӧратен, пагален илаш пеҥгыде ойым пидыт.

Г.Микай ден ватыже Татарстан кундемысе Элнет кугу марий ялыште ӱмырышт мучко ваш келшен, икте-весылан эҥертен, полшен иленыт. Кок гана сурт-оралтым йырым-йыр чоҥеныт. Кокымшо гана у, йоҥгыдо пӧрт 1937 ийыште ышталтын. Тудо ял тӱрыштӧ верланен. Г.Микайланат, ватыжланат ятыр тургыжланаш логалын. Уста кидан пашаче еҥ-влакым сай кочкыш-йӱыш дене сийлыме шотыштат шуко тыршаш верештын. Пелагея Яковлевна, эр ӱжара дене кынелын, тӱрлӧ сай чесым ямдылен. Кызыт тиде пӧрт уке гынат, тудым шуко еҥ поро кумыл дене шарналта. Йӱран кеҥеж игечыштат, шыже лавыра жапыштат, теле чатлама йӱштӧ годымат лишыл ялла гыч еҥ-влак кӱчык пагытлан каналташ шогалыныт, поро ойым вашталтеныт, увер-аҥарым пален налыныт. Пӧрт оза Г.Микай кеч-кунамат ласкан мутланен, кажнылан кӱлеш, келшыше ойым жапыштыже муын моштен, кумылыштым порсынлен. Ӱстел коклашкат ӱжын, чес дене сийлен. Покшым гае йӱштӧ шомакым, кумылым волтышо осал, торжа шомакым нигунамат ойлен огыл. Поэтын ватыжат шке кундемысе калыкым пагален моштышо, поро чонан лийын.

Г.Микай кеч-могай пашам ончылгоч умылышо, чыла могырым шонен пыштыше лийын. Мутлан, тудын каҥашыж почешак, пӧрт ден веранде манмым ик леведыш дене леведме.

Михаил Степанович пӧрт кӧргымат шке кидше денак тӱзаташ тыршен. Эр-кас еда паша йӱк шергылтын. Кеч-могай арвер-ӱзгарым ышташ кид-йолжо толын. Теве тыглай оҥа гычак мотор книга шӧрлыкым ыштен, сӧралын сӧрастарен. Тушко ятыр книгам вераҥден, кажныже пашалан полшышо лийын. Писательын кумылжым вес элласе, руш да марий сылнымут савырен. Устан туныкташ полшышо книга-влакат лийыныт. “Тиде книга шӧрлык таче мартеат аралалт кодын, ачамын уста кидшым шарныкта,” – манеш О.М.Герасимов.

Сурт оралте деч мӱндыр огыл Микаймытын сад-пакчашт лийын. Сурт оза да ватыжат мланде пашалан шке кумылыштым пуэныт. Эр шошо гыч тӱҥалын шыже кылмыктыме марте тӱрлӧ сомылым шуктеныт. Г.Микай сад пашам куанен ыштен. Рат ден шындыме тӱрлӧ олмапум поснак тӱткын эскерен шоген, тӱзланашышт йӧным ыштен. Тӱрлӧ шоптырвондат одарланен кушкын. Кеҥежым гын ик шоптырвондыжо шем шорык коваштым, весыже ош шорык коваштым шарныктен лӧзаҥыныт. Йошкаршоптыр орлаҥге-влак кечыште йылгыжше шер семын койыныт. Сад-пакча оза пӱртӱс деке поро, чаманыше кумылан лийын. Тудо чодыралан эҥгекым ышташ огыл манын, сурт оралте воктенсе мландышкак икмыняр вож лӱмегожым шынден куштен. Нуно чот шарленыт. Вочкым, тӱрлӧ атышӧрым шокшо вӱд дене йытыран мушмо, когартыме годым тыгыде-тыгыде лӱмегож укшым кучылтыныт.

Мӱндырчын ош шовырым чийыше гай койшо кок ладыра куэ мардеж дене мутланен. Шошым, лум шулымеке, мланде топланаш тӱҥалме годым, икшыве-влак погынен юарленыт, модыныт. Варажым шке ӱшыкшӧ дене куэ рвезе тукымым шке декше шупшын, йӱк-йӱан шоктен.

Пушенге-влак кокласе йыраҥлаште ковышта, кешыр, йошкарушмен, кияр да моло пакча саскат кушкыныт.

Эр гыч тӱҥалын кас марте сад-пакчаште мӱкш-влак чоҥештылыныт, шере мӱйым погеныт. Пелтен ырыктыше шокшо кеҥеж кечыште Г.Микай поснак эскерен шоген, у мӱкш еш лийшашым шекланен. У рамым да мӱкш ончымо моло арвер-ӱзгарымат шке кидше денак ышташ тыршен. Жапын-жапын мӱкш омартам тергыме годым ватыжат полшен.

Микаймытын сад-пакчаштышт чӱчкыдын пошкудо-влакымат ужаш лийын. Иктыже ик сомыл дене толын, весыже – весе дене. Кеч-кунамат лыжган мутланымаш шоктен. Г.Микай сад-пакча паша, мӱкшым ончымо нерген ойлен, кӱлеш ой-каҥашым пуэн. Южгунамже пошкудын пакчашкыже шкежак миен, кузе ышташ кӱлмым верыштак ончыктен коден.

Г.Микай ден ватыже тӱрлӧ вольыкым кученыт, сурт кайыкыштат лийын. Тӱрлӧ сомылым шеледен огытыл, кӧ шуктен, тудо ыштен. Кеҥежым шудо солаш лекме деч ончыч, Михаил Степанович савам сайын нӱжен ямдылен, мо кӱлешым ачален, шотыш конден. Шорвондат пашаче кидыш логалын, олыкышто кучылташ йӧршӧ лийын. Г.Микай ден ватыже яндар вургемым чиеныт, чинчылалт шогышо эр лупс дене нӧргӧ лийше шудым куштылгын соленыт. Кечеш кошкышо шудым савыраш, оварташ, удыраш йочашт-влакат полшеныт.

Кочкыш-йӱыш шотышто гын Г.Микайын ешыже моло пошкудо-влак деч кугунак ойыртемалтын огыл. Пелагея Яковлевна шукыж годым киндым шке куэштын. Телым ӱстембалне шыл шӱр, ӱяҥдыме паренге да моло чесат лийын. Кеҥежым чесым пойдараш тӱрлӧ емыж полшен.

Йоча-влак шӧр йӧре тамле чодыра снегым, эҥыжым йратен кочкыныт. Поҥго шӱарт томсык лийын. Пайрем годым сий палынак ешаралтын, тӱрлӧ мелна, когыльо, ӱян туара, малтыме торык да моло кочкышат ӱстелым чевертеныт. Сурт оза чылан пырля шинчын кочмым йӧратен.

Ешыште чийыме вургемат тыглай лийын. Г.Микай сурт коклаште тоштырак брюко, вичкыж тувыр дене кошташ йӧратен. Туныкташ але школ сомыл дене иктаж-кушко кайыме годым Михаил Степанович костюмым чиен. Телым мӱндыр корныш лекме годым ӱшанле, шокшын ырыктыше тулуп лийын. “Тудын ужашаже-влак таче кече мартеат аралалт кодыныт,”-  манеш Олег Михайлович.

Пелагея Яковлевнат чийыме вургем шотышто кычалтылын огыл. Мо кӱлешым шке кид денак урген.

Йоча-влакат суртышто ургымо вургемым чиеныт, вараракше кевытыште налаш тӱҥалыныт.

Еш паша кумыл дене илен. Ялын тӱр пӧртыштыжӧ керосин лампе тул кужу жап марте йӱлен. Михаил Степанович эрласе паша кечылан ямдылалтын, кажне урок нерген шонкален. Тудо у почеламутым, басньым возен. Пелагея Яковлевна турло кидпашам ыштен. Икшыве-влак уроклан ямдылалтыныт.

Г.Микай поро кумылан, лыжга койышан лийын. Мӧҥгыштат, школыштат нигунамат йӱкым кугемден, кычкырен ойлен огыл. Тыматле койыш-шоктыш дене ойыртемалтын. Шоҥго ен-влакын шарнымышт почеш, торжалыкым ужмыж Михаил Степанович туныктен тыге ойлен: “Э-э-э, тыге ышташ ок йӧрӧ.”

Школ вуйлатыше Михаил Степанович Герасимовын ешыже, пошкудыжо, туныктышо-влак дене келшен, татун илен. Уна-влакымат пагален, сийлен моштеныт. Пайрем годым Г.Микай ден ватыже ялысе калык дене пырля лияш тыршеныт. Кажныже уло чон кумылжым почын, эн йӧратыме мурыжым мурен. Поэт шочмо мурын сылне семжым, мотор мут аршашыжым йӧратен колыштын. Г.Микай калык коклаште кумылым савырыше ятыр мурым колын, ятыржым возен налын. Варажым нуно савыкталт лектыныт, шукылан палыме лийыныт.

Михаил Степанович Герасимовым ялыште фотограф семынат паленыт. Кӱлеш годым тудын деке толыныт, фотосӱретыш велаш йодыныт. Туныктышо вуйым шупшын огыл, еҥ кумылым шуктен, шарныктарыше поро пашам ыштен. Г.Микай ден ватыже кугу ешым йӧратеныт. Но йочашт-влакын илыш пӱрымашышт тӱрлӧ лийын. Вера  ден Ольга изинекак коленыт. Олег лӱман первый эргын индеш ияш улмыж годым шедра чер ӱмыржым кӱрлын.

Максим чулым, палаш тыршыше рвезе лийын. Ялысе школ деч вара педагогический техникумым пытарен, чолга туныктышо семын ойыртемалтын. Элнет ялысе калык самырык туныктышым пагален, кушкын толмыжлан куанен. Кугу сар жапыште Максим Михайлович Герасимов лӱддымӧ салтак лийын. Тушман дене ик неле вашпижмаште патыр рвезе салтак геройла колен. Геннадий Михайлович шке илышыжым шочмо ялже дене кылден. Йошкар-Оласе культпросветшколышто икмыняр ий тунеммеке, шӱмбел ялышкыже пӧртылын, клубышто пашам ыштен. Пошкудо-влакын паша деч вара канышышт верч азапланен. Гармонь деке шӱман лийын, устан шоктен моштен, ялысе калыкым куандарен. Варажым тӱшка озанлык пашашке чак ушнен, 61 ияш улмыж годым ӱмыржӧ курылтын. Борис Михайлович самырыкнекак техника деке шӱмаҥын, тракторист лийын. Шуко жап кресаньык пашам шуктен: мландым куралын, тырмален, ӱден. Умен шочшо шурно верч тыршен. Шке пашажым сай палыше мландын озаже шочмо мурымат пеш йӧратен, яндар йӱкшӧ дене мурен. Икмыняр мурыжо савыкталт лектын. Пашаче, йомартле рвезе эргын ӱмыржӧ кӱчык лийын, икмыняр ий ончыч илышыже кӱрылтын.

Г.Микай ден ватыжын тукымжым уныкаже-влак умбаке шуят, тӱрлӧ вере тӱрлӧ сай пашалан тунемыт, чонлан келшыше, калыклан кӱлешан сомылым шуктен толыт.

“Кайыкше кая, мурыжо кодеш,” – манеш калык. Г.Микай дене ватыже, Пелагея Яковлевна, йочаже-влак поро кумылышт, суапле пашашт дене калык чонеш волгыдо шарнымашым коденыт.

(Г.Микай. Йошкар-Ола, 1993. С. 28–33)

Иванов И.С. Басньылан тӱҥалтышым ыштен

Шочмо сылнымут памашым почаш, жапын тургымжым шижын моштышо С.Г.Чавайн, шемер калыкын кумылжым сайын палыше Н.С.Мухин дене пырля, шке шотан мурызо Герасимов-Микаят полшен.

Пашаче калык кокла гыч лекше Герасимов-Микайын илышыже оргажан, йӧсым сеҥен толшо, кӧргӧ виян айдемын корныжо лийын. Шочын тудо 1885 ий 7 октябрьыште Татарстан Республикыш пурышо, кызытсе Менделеевский районысо Элнет ялыште. Ачаж ден аваже йорлын иленыт. Ончыклык мурызо кресаньык илышым, тудын шере-кочыжым сай пален. Рвезыеҥ шке велысе оҥай калыкойпогылан шӱман лийын, чонеш логалше мурым, сылне йомакым йӧратен колыштын. Тудым шинчымашын вийже шке декыже кумылаҥден. Г.Микай 1898 ийыште ялысе тӱҥалтыш школым тунем пытарен да тыштак йоча-влакым туныкташ тӱҥалын. Утларак пален налаш, уш-акылым вияҥдаш манын, 1900 ийыште туныктышо-влакым ямдылыше  Елабугысо второклассный школыш тунемаш пура. Руш писатель-влакын эрык шӱлышан произведенийыштым лудеш, илышым кумданрак умылаш тӱҥалеш. Кум ий гыч М.С.Герасимов (Г.Микай) у вий дене, утларак ӱшанлын, шочмо школыштыжак туныкташ тӱҥалеш. Самырык туныктышо тошто илышын тӧрсыржым, осал ден торжа койышыжым ужмышудымын ончен.

Кугыжан Россий ден Японий коклаште тарваныше сар шемерын илышыжым эше чот нелемда. Чонышто кугыжан власть ваштареш шыде погына. Эрык кумыл утларак вияҥеш. Лач тыгай жапыштак Г.Микайын шӱмыштыжо шыде мут-влак шочыт. 1904 ий декабрьыште кугыжан власть ваштареш виктаралтше почеламутым воза. Тургым, неле жапыште тудо пӱтынек аралалт кодын огыл. Чон шыде дене тургыжланен возымо почеламутышто автор тошто илышын нелылыкшым, сарын шемерлан ойгым кондымыжым сӱретлен:

“Еш деч мемнам ойыркалет.
 Вара сӧйыш наҥгает.
Кола калык, эмгана...”

– ойлалтын почеламутын тӱҥалтыш корнылаштыже.

1905–1907 ийласе икымше руш революций жапыште самырык туныктышын шинчаончалтышыже кумдаҥеш, илыш умылымашыже келгемеш. “1905 ийыште тарваныше революций мыйын шинчам почо,” – ойлен поэт шкенжын “Илыш корнем” возымаштыже. Тиде туткар пагытыште ончыл шонымашан, эрык верч кучедалше тале еҥ-влак дене вашлиеш, шӱм почын мутлана. А.С.Пушкинын, М.Ю.Лермонтовын да молынат эрык шӱлыш дене шыҥдаралтше куатле сылнымутшым лудеш. И.А.Крыловын басньыже-влакын илыш вийыштым, кӱлешлыкыштым шижын налеш, чоныштыжо сылнымут сескем, шке гыч возаш шонымо кумыл вияҥеш.

Г.Микайын сылнымутшым тургым илыш шкежак шочыктен. Теве илыш йыжыҥжым рашемден, сылнымут пашашке ушнымыж нерген тудо чон почын тыге серен: “ Еҥ ончылно палыме лияш, лӱмым чапландараш шонен, сылнымут пашалан пижын омыл. Тунам туге шонен омат мошто ыле – лӱмет, чапет кӱлын огытыл, рвезе годым тугакат чапле шоненам... Рвезе шӱм шолын, чон вургыжмо ташлен лекташ тӱҥалмыла чучын. Чыла тидым мастарынжак почын моштен омыл гынат, сераш тӱҥальым.” Тыге самырык мурызо шке шӱм-чон кумылжым, шонымыжым сылнымут гоч ончыкташ тыршен.

Марий поэзийыште Герасимов-Микай С.Чавайн дене пырля илыш, айдемын ӱмыржӧ нерген шонкалыше лирикылан тӱҥалтышым ыштыше кокла гыч иктыже лийын.

Айдеме илышым нергелыше почеламут радам гыч “Ӱмыр” поснак ойыртемалтеш. Тудын рӱдӧ чока ойжо: кажне еҥ “илышым волгыдын, суаплын илен эртарышаш, чыла неле-йӧсым сеҥен лекшаш, кӧргӧ алым мушаш. Поэт айдемын чон моторлыкшо нерген шонкала, виян, яндар шум-кылан еным мокта.

“Илыш ой” почеламутышто айдемын кӱчык ӱмыржӧ вӱд ӱмбалсе пуш корно дене таҥастаралтеш. Но тудын пеш писын эртен кайыше илышыже ояр игечыште пушышто улмо гае огыл. Айдемылан кӱчык ӱмырыштыжат шуко йӧсым-нелым ужаш логалеш. Автор тале мардежан игечым, толкыналтше, мӱгырышо кугу вӱдым ончыктен. Пуш дене кайыше еҥлан моткоч йӧсӧ: чарныде шем-канде кугу толкын кыра, ончыко каяш чаракым ышта. Тыгай сӱрет гоч эрык шӱлышан мурызын икымше руш революций жап нерген туштен каласаш тыршымыжым шижына.

Марий сылнымутышто Герасимов-Микай В.Ӱпымарий дене пырля басне жанрлан тӱҥалтышым ыштен. Самырык тукым писательын басне-влакшым йӧратен лудеш.

Поэтын кажне произведенийже пӱсӧ умдан, тӱрлӧ йӧрдымӧ койышым почын ончыктышо. Автор возымыж годым пӱсӧ калыкмутым, мыскара устный ойлымашым шотыш налын. Руш баснописец И.А.Крылов дечат тунем шоген, усталыкым вияҥден толын. Шке гыч у образым, келшыше ой радамым, сылнештарыме йӧным кычалын.

Микайын басньыже-влак тӱрлӧ илыш йодышым тарватат, лончылат. Писательын сылнымут умдыжо еҥ кӱшеш илаш йӧратыше-влак ваштареш виктаралтын. Лач тыгай почкалтарыше улыт “Ӱвыра”, “Шыҥа”, “Пормо” да моло баснят. Сӱретлыме геройышт торжа, осал койыш дене ойыртемалтыт. Теве тыгаяк лӱман басне гыч пормо “изи-кугун каргаша”, шкенжым копшын куча.

“Маскаиге” басньыште гын шке верч гына азапланыше, шке илышыж нерген гына шонен илыше еҥ туштен ончыкталтеш. Тудлан гына сай лийже, моло керек. Шке кумылжым эн кӱшкӧ шында. Моло нерген шонымо чоныштыжо ялтак уке. Авторын возымыжо икте-весылан эреак поро, лыжга, полшаш ямде кумылан лияш ӱжеш. Вет айдемын чон волгыдыжо шӱм чеверлыкше моло нергенат шонымо алал кумыл гоч почылтеш. “Корак” басне шолыштмо осал койыш ваштареш виктаралтын. Тыгай еҥ чон яндарлыкшым йомдара, кидше “кужу” лияш тӱҥалеш, намысым йомдара. Йоҥылыш корныш шогалше, шолыштшо еҥын йыпше садыгак темеш, осал пашаже тӱжваке лектеш. “Водывычыраҥге” баснят йӧрдымӧ койышым когарташ полшышо. Шулдыран лиймеке, водывычыраҥге аваж деч вожылаш тӱҥалын. Микай шочмо калыкше, культуржо вияҥме верч азапланен возен.

Тыге басне жанр шочмаште да вияҥмаште Герасимов-Микайын сылнымут надырже изи огыл. Варажым тудын возымо опытшым моло-влак шотыш налыныт, тӱрлӧ ситыдымашым тӱжваке луктын, оҥай басне-шамычым сереныт. М.Казаковын, С.Вишневскийын, М.Майнын да молынат басньышт “пӱсӧ пӱян” улыт. Но тачысе сылнымутышто Микайын басне традицийже начар вияҥ толеш.

М.Герасимов-Микай кушкын толшо самырык тукымлан икмыняр йомакымат пӧлеклен. Нунын коклаште “Йомай”, “Оразман ден Алкеч” да моло йомакымат ончыкташ лиеш. Е-влакын тӱрлӧ койышыштым пален налаш полшат.

Михаил Степанович Герасимов ӱмыржӧ мучко рвезе калыкым туныктен илен. Тыматле, тыршыме кумылжо дене йоча-влакым порым, лыжга кумыланым кушташ тыршен. Нигунамат йӱкшым кугемден, кычкырен ойлен огыл, кажне икшывылан келшыше, эн сай мутым муын моштен. Школ вуйлатыше семын эреак рвезе калык верч тургыжланен, чон кумылжым, уло моштымашыжым пуэн. Татарстан Республикысе Элнет ялыште алал кумылан, поро чонан туныктышым да писательым кызытат волгыдын шарнен ойлат.

(Йоча литератур: тунемме книга. Йошкар-Ола, 1995. С. 40–46)

Кылвер-влак

Негыз

  1. Г. Микай. 110 ий. Йошкар-Ола, 1995. 15 с.
  2. Г. Микай // Писатели Марий Эл: биобиблиогр. справочник. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 2008. С. 404–406.
  3. Г. Микай: статья, шарнымаш / И.С. Иванов ямдылен. Йошкар-Ола, 1993. 40 с.
  4. Микай (М.С. Герасимов). Йошкар-Ола, 2010. 400 с.
  5. Микай Г. Эрык. Йошкар-Ола, 1980. 118 с. 

Важ-влак

  1. ↑ Обобщенный компьютерный банк данных, содержащий информацию о защитниках Отечества, погибших и пропавших без вести в годы Великой Отечественной войны, а также в послевоенный период «ОБД Мемориал».
"https://mhr.wikipedia.org/w/index.php?title=Герасимов,_Михаил_Степанович&oldid=156830" гыч налме