Герасимов, Михаил Степанович

Герасим Микай (Герасимов Михаил Степанович) – марий сылнымут корныш эн ончыч лекше писатель – влак кокла гыч иктыже. Микай – директор, учитель – методист.

Файл:Герасим - Микай.jpg

Герасимов Михаил Степанович

Илыш корныжо

Йоча жапше

Шочын 1885 ийын…Тыште вик икымше йодыш лектеш: кунам (могай числаште) шочын поэт? Ик вереат (sic!) поэтын шочмо кечыже чын палемдыме огыл. Шукынжо ончыктеныт 25 сентябрьым (тошто стиль манмет дене – тугеже у стиль дене 7 октябрь лектеш). Микай шкеже, мыняр палена тудын возымыжым але турло документым, нигуштат ни тиде числам, ни весым ончыктен огытыл. Мом ышташ? Кодеш ушанаш ик официальный кагазлан – тиде Озан оласе учительский семинарийым тунем пытарыме нерген 903 номеран Свидетельство (1905 ий, 2 майыште Микайын кидышкыже кучыктымо. Свидетельствын оригиналже (кузе палемдыме копийыштыже) Вятский губерний, Елабуга уездысе инспекцийын архивыштыже аралалтеш. Тушто возымо: «СВИДЕТЕЛЬСТВО. Предъявитель сего, Михаил Степанович Герасимов, сын крестьянина из черемис дер. ИЛЬНЕТИ Кураковской вол., Елабужского уезда, Вятской губ., родившийся 22-го сентября 1885 года и обучавшийся в Елабужской Второклассной Учительской Школе…». Шонена, ÿшанаш гына кодеш: ожно вет пашавиктем (делопроизводство) удан каен шоген огыл (мо гынат, тыгай документым тунамсе черкын кагазше деч посна, метрикет деч посна, пуэн кертын огытыл). Тугеже Микай 1885 ийын 22 сентябрьыштыже, а кызытсе стиль дене – 4 октябрьыште, шочын. Тыгак шотлаш тÿналына. Кеч-кöн илыш корныжым, биографийжым (поснак, поэтыным, писательыным, тышкак композитор-влакымат ушат) возымо годым тудын ача-аважым тÿкыде огыт кодо – кö нуно лийыныт, могай тукым гыч, могайрак малышт (поянлыкышт) лийын… Марий поэт, писатель-влак нерген возымо годым шуко авторжо кажне сылнымут мастарын тукымыштыжо ала-молан «лудын-возен моштыдымо йорло кресаньык ешым» веле ужыт. Тыгак мо тиде? Чын, марий калык нигунамат утыж дене поян илен огыл. Тиде тыгак. Тÿн шотышто марий калык эреак кресаньык сословийыште лийын. Тидат чын. Но… кресаньык, марий кресаньыкат, чылаж годымак молан эре йорло да лудын моштыдымо лийшаш? Тыште, очыни шымлыше-влаклан келгынрак шоналтыман, историйымат, марий калыкын эртыме илышыжымат тÿсленрак да… кÿлеш наре пагаленат ончалман… Чыланат вет палат: марий калык –пашаче калык. Лийынытыс марий коклаштат моткоч шотан озанлык кучышо- влакат… Чыланат нуно кресаньык гыч лекше улыт… А ынде ончалына (чынлен ончалына) марий поэзийын мастарже-влакым. Але вара Сеогей Григорьевич Григорьев (Чавайн), тунарак поян огыл гынат, чыташ лийдыме йорло да його тукым гыч лектын? Тидыже вет тыге огыл. Калык арам огыл ойла докан:

...«Шÿйшö пушенге сай, шотан да пенгыде саскам пуэн ок керт»...

. Але вара яришкан, йогын, йÿшын йочашт калыкым чапландарыше ен марте шуын кертыт? Ала-ала…

Мом шылташ: чыла тиде «йорло кресаньык тукым» манме йомак сынан ой кодшо курымын 20-39 ийлаште озаланаш тÿналын. Чын, тунамсе шучко жапыште шкендын илыш корнетым тÿрлö анкетылаште кузе эше вес семынже возаш лийын? «Икмарда кресаньык еш гыч» манын? (а «Поян еш гыч» манаш – Юмашне!). Шукыштым вет «Йорло кресаньык» манын возымат тунам арален коден кертын огыл. Кызыт тидым чылан палат да… умылат. М. Т. Сергеевын Микай «Марий кресаньык ешеш шочшо рвезе» ман мыже, шонена, эн лачеш толшо: тыште ончыклык поэтын изинек пашам ыштымыжат (куралме-тырмалме, Удымо-тÿредме), моло калык дене иктöр нужна илымыжат, тунеммаш кумыл чонжым авалтымашат- чылажымат умылен кертына. Микай возен кодымо кÿчык автобиографийыштыже шке илышыжым «пеш тыглай» манеш. Тиде, ик могырым,поэтын чынже денак моткоч (южо голым эсогыл утыж дене) скромный улмыжым ончыкта – тидыжым ме тудын йолташаже, коллегышт-влакын шарнымашышт гыч, возен кодымо мемуарышт гыч утларак палена. Вес могырым, 1940 ийыште возымо биографийже тынарак, утыж дене кучык ок лий гын, Микайын изи годсо илышыжым палаш моткоч полшен кертеш ыле. Но… мо уло…

Тукым вожшо

Чапийын ешыже тунарак йорло лийын огыл да… лийынат кертын огыл. Марпа ватыже (Микайын аваже) пошкудо Кугу Йырсе ял гыч (кызыт Удмуртийышке пура) улан, пашаче, кугу тукымвожан насл гыч лекше лийын. Ял калык тиде кугу капан ÿдырамашым суртым, озанлыкым кучен моштышо енлан шотленыт. Кÿлеш годым Марпа пенгыде койышыжым ончыктен кертын. Микайын ачажат, «Чапи айзи», аваж нарак огыл гынат, шкешотан оза улмыжым колымешкыже (1938) мондаш пуэн огыл (Чапи 1862-1938 ийлаште илен). Тыгай ешыште икте-весым туныктыде, ачан-аван мутшым «чотыш» налде илаш лийын огыл, шонем. Садлан Микайын «нигö канашым пуэн огыл». Чапи ден Марпан икшывышт, тунамсе жапын «модыжо» почеш, шуко лийын огыл- 5 веле: Микай-эн кугуракышт. Ванюшка (1887-19…) –кугыжан армийын офицерже, 20-шо ийлаште, Колчак дене пырля чакнымыж годым, йомын - вес элышке логалын ман гычат шокта ыле. Микай, мутат уке, тидын нерген нигöланат, нигуштат да нигузеат ойлен кертын огыл- жапше тунам тугакак могай лÿдыкшö лийын! Ванюшкан Элнетышке пытартыш гана толмыж нерген Микайын шÿжарже, Ксения Степановнан мутшо гыч тудын уныкаже, Олег Третьяков, каласкала: «Ванюшка, жандармский офицер, Элнетыш чÿчкыдынак йолташыже-влак дене толеш улмаш. Тыгодым Оксиня боваем айзижын тÿрлö литературыжым шылтылын. Икана боваем Сарамак гыч толын ошылак чакныме пагытыште. Микай айзиже Элнетыште лийын. Толын лектын имне дене Ванюшка. Тунам кок изаж коклашет вашшогымаш лийын каен: иктыже у илышым чонымаште, весыже-тошто илышлан шогышо. Микай шольыжым шке велышкыже куснаш ойлен. Ванюшка «Те уло Российым кумыктеда! Нигунамат сай илышышке огыда шу» манын. Микайым ошо-влак тÿкен огытыл. Ванюшка ача-аваж дене, Оксиня дене чеверласен, шпорыжым перен да «Чыла пытарышда!» мут дене лектын кудалын. Ванюшкан Миклай эргыже, кок ÿдыр уныкашт да ятыр кугезе уныкашт кодыныт. Васька, Василий Степанович (1898-1973). Озаныште Юридический институтым тунем пытарен, Параньгаште, Мари-Турекыште, Моркышто да Шернурышто ондак уголовный розыск, вара адвокат пашам нангаен шоген. Кок эргыже лийын-офицер-влак, Лёвик ден Володя (Всеволод). Уныкашт (Володя деч) да кугезе уныкашт-влак Киров олаште илат. Оксиня, Ксения Степановна Степанова-Красноперова (1895-1981) курымжо мучко туныктышылан пашам ыштен, шке жапыштыже кызытсе Агрыз районысо Куан-Энер ден Колегеш яллаште Иван шольыж дене школым почын. Тунемдыме марийжым туныктен шуктен да туныктышымак ыштен, куд йочаж гыч нылытше туныктышо лийын. Чапи тукымым эн чот пойдарыше Оксинян 21 уныкаже,33 кугезе уныкаже да (тачысе кечылан)23 кугезе-кугезе уныкаже Россий деч посна Английыште, Австрийыште, Болгарийыште, Германийыште илат. Койышыж дене, ешым, озанлыкым кучен моштымыж дене Оксиня Марпа аваже гайрак лийын. Тудым мыскара йöре «Чапи бабай» манын ойлат. Иван (1907-1946). Туныктышо пашам Агырзе кундемыште (Колегеш ялыште) туналын. Ты пашам ышташ Микай изаже ден Оксиня акаже полшеныт.

Школ Ишаев Семенын (Третьяков Олегын кочажын) портыштыжо лийын. 1930 ийыште ты сурт йулен. Вара школ вес суртышко куснен. Ик жап гыч Буймыш куснен. Вара Марий кундемыш куснымек, колымешкыже Сотнур кыдалдаш школышто туныктен. Эргыже, Леонид, авиций инженер, Адлер аэропортышто ыштен. Уныкашт, кугезе уныкашт-влак Адлерыштак илат. Кузе ужына, тиде «тунемдыме» Чапий ден Марпан йочашт-влак чыланат тунемше веле огыл, сай илыш корныш шогалше лийыныт да, ачашт-аваштым эреак порын шарнен, пенгыде кидыште кучымыштлан тауштеныт. Тугеже Микайын ачаже «первый эргыжым» веле огыл туныкташ шонен. Тачысе кечылан Чапи тукым гыч лекше але тиде тукым дене кылдалтше-влак коклаште педагогика паша кум кандидат лÿмым нумалше ен уло.

Чын, кызытсе кÿкшыт гыч ончымаште, Чапи ден Марпа тунемдыме лийыныт – тыште Микайын возымыжат, И. Филипповын, Чапимытын пошкудыжын, шарнымашыжат, манмыла, «дÿрыс» улыт. Изи огыл ешлан чылаж годым «кинде ситен огыл» гынат – тыште поэтын возымыжлан ÿшаныде огеш лий – вольыкат, шке тукым дене чонымо суртат лийын (каласаш кÿлеш, тыгак родо-тукымым, ты ганаже мÿндыр Мари-Сарамак гыч пелашыжын изаж ден шольыштым ÿжын, Микай эше 1943 ийыштак шке пытартыш илемжымат чонаш туналын улмаш, но…). А ынде… ик онай нерген. Чынак вет, чыла лÿмлö енын еш («личный» маныт вет) илышыжым чылан пален налаш шонат. Эн ондак, пелашан лиймекыже, але вара Микай нигö денат келшен мойн огыл? Чыла могырымат «шинчаш койшо» енын (пешак незер гычат огыл, тунемшат, тÿжвач ончымаштат… «ничего!»), шонена, шолып шонен коштмо енже садак лийын. Вет чылан палат: поэтын «Кан-п-лан» почеламутшо таклан шочын огыл. Тидын нерген Микай шкежат «Сöйын пöлекше» мурыштыжо шылтыде ойла: «Чарныдыме сöй» манын, Йöратыме ÿд(ы)ремат, «Танем огеш тол» манын, Марлан каен вес енлан. Чылан палат, Микайын сöйыш каймыж деч ончыч танже лийын. Тидын нерген Чапи тукым дене кок пачаш родо лийше Геннадий Александрович Мальгин тыгерак каласкала: «Михаил Степавнович рвезе пагытше годым Алексей Платонович дене кок рвезе ÿдыр дене келшеныт. Алексей Платонов- Домна лÿман ÿдыр дене, а Михаил Степанович – Насти ÿдыр дене. Нуно кужеш коштыныт,но ÿдыржö марлан каен огыл Михаил Степановичлан, молан манаш гын, Михаил Степановичын аваже пеш строгий ÿдырамаш лийын…

Нуно коктынат икте-весым пеш чот йöратеныт улмаш, но садак марлан лектын огыл- суртлан начар шешке лиеш манын, лÿдын дыр, садлан ойырленыт…(Кö пала: Настийже тынарак ок лÿд гын, танжын сöй гыч толмыжым вученак шукта гын, ала нунынат шке пиалышт лиеш ыле…Но мом ынде мужедаш?...-О.Г.). Настий ÿдыржö варажым марлан каен Петрушка лÿман эргылан, кок ÿдырым ыштен – Такияным, Аннам… Тыгак Михаил Степановия мурымат серен, маныт. Мурыжо «К-лан» маналтеш. Настийым йомдарымыжым Микай нелын чытен,садлан «Сöйын пöлекше»- тиде поэтический произведений гына огыл. Тиде сылне муро – поэтын илышыжым моткочак чын возен кодымо документ. Кузе от ÿшане Микайын нине ныл корныжлан: Чон йöсö ден кок вере Миял тольым тан ончаш. Налдымашын мый туге Коштым танемым мондаш. Тыге, Настийым мондаш толашен ял гыч ялыш коштмыжо Микайым теве-теве…Но чылажымат рат денеПали, Пелагея Яковлевна, Микайын икымше огыл ватыже лийын… Но Микаят, Михаил Степанович, Палийын кокымшо марийже лийын. Кудыжо вара… ондакрак мужыранын? Шонена, тыште шукыжак мужедманат огыл- Микай Пали деч 10 ийлан кугурак лийын, тугеже… Вик ойлаш гын, ялыште Микайын кок ватыже нерген мутат шоктен. Кö вара Микайын икымше …шÿшпыкшö? Тыште «лирический отступлений» манмет кугуак кÿлеш докан. Марий Эл Республикын Кугыжаныш архивыштыже моткоч онай докумен аралалтеш. Тиде - Микайын «Ватым нальым» очерк-ойлымаштыже. Кызыт öраш веле кодеш - мола ник шымлышат поэтын тиде моткоч онай произведенийже нерген шке возымашышт ик мутымат каласен огытыл? Шонена, ик амалже тыште: Микайын тиде очерк сынан возымыжо чылаштланат поэтын эртыше илышыжым айда лийже, мыскаран шарнымыла веле чучын, садлан мом тушто… Тидыжат, тудыжат-чаманаш веле кодеш. Мемнан шонымаште, Микайын «Ватым нальым» произведенийже моткочак кÿлешан! Вот мо дене: тиде мыскара шÿлышан ойлымашыже поэтын илышыж гыч моткочак кÿлешан фактым рашемдаш полша: кушеч, могай ял гыч налын улмаш поэт икымше пелашыжым? Тÿткын, моткоч тÿткын лудын лекна Микайын рукописьшым. Мом рашемдышна? Микайын икымше ватыже Йыгра гыч лийын( рушлаже «Карманово» маныт).Вара ÿдырым Микай кунам налын?

• Ойлымаш ончылно «1942 ий, 1 май. 25 ий эртымöнгö» манын палемдыме.

Тугеже пожт ÿдырым 1917 ийыште налын, лектеш. Но тидыже лийын кертын огыл: поэтын возымыж почеш тудо 1915-1918 ий марте фронтлаште лийын;

• Ойлымаште лудына: «Мыйже, чынак, рвезе омыл – 26 ияш улам». Тугеже

1885 ийыште шочшо 26 ияш качымарий ÿдырым 1911 ийыште налын. А икымше пелашыже (тунам 18 ияш лийын гын) тугеже 1893 ийыште шочын. Тидыже шуко шотышто чыныш лектеш.Но варажым Микай ден нуно ойырлат.Тиддеч вара Опрось ÿдырет весылан марлан каен, шочын кок ÿдыр. Иктыже Палий лÿманже, Элнет ялыш марлан толын. Эше мо онайже- вара тиде «пелашыже» Микайлан омешыже кончен.

Микай ден Палийын 8 йочашт лийын, но 1929-1930 ийлаште озаланыше шучко шедра чер нунын икымше эргыштым, Олегым (1921 ийыште шочын), почела шочшо кок ÿдырыштым, Вера ден Ольгам (1925 ден 1927 ийыште шочыныт улмаш) нангаен. Манаш веле вет: 1930 ий 1 февральыште Олег эргыжым, ту ийына)эше рашемдым еогыл могай тылзыште ты ийынак Вера ÿдыржö колен). Кузе чытен лектын тыгай ойгым Микай –умылаш тыршаш веле лиеш. Но мо лийын тыгодым тудын коргыштыжö- ала-ала… Эргыжлан да Вера ÿдыржылан элнет шÿгареш кок изи гына обелискым шындыктен, а Олегыныште (ик могырыштыжо) почеламутымат веранден. Эргымлан Тÿня ÿмбал эрыкыште Кÿчык лие ÿмырет. Ынде, Олег, шонымаште Ÿмыр мучко койышет. Олег деч вара (1923 ий 11 июльышто) шочшо Максим эргыже Микайын кугу куанже лийын. Красноуфимск олаште марий педтехникумым тунем пытарен, Элнет школыштак туныкташ тÿналын улмаш. Архивыште аралалтше ик тетрадьын комыштыжо Микай возен: «Максим Красный армийыш 21 январьыште 1942 ийыште порт гыч лектын кайыш», а вес тетрадьыште 1942 ий 3 февральыште возен:

«…Маргиз гыч, “Марий коммуна” газет редакций гыч (Осмин деч да Асылбаев деч), Максимем деч 2 серышым нальым. Максим 26 январьыште Озан гыч серен, весыжым Арзамас гыч серен 26 деч вара». Мо лиеш ыле ачана дене тудын ончыклык ÿшанже да йöратыме Максимжын колымыжым колеш ыле гын – шоналташат шучко. Но эргыжын илышыже ачаж деч варарак кÿрылтын. Максим, старший лейтенант, ротын командирже, 1944 ий 14 августышто мÿндыр Литващте вуйжым пыштен. Тоеныт Биржай районысо Серголиски лÿман ялыште. Максим Элнетыште шкеж нерген моткочак поро шарнымашым коден. Палымыже, йолташыже-влак деч чÿчкыдынак колаш логалын: кеч-могай игечыштат, лавыран годым поснак, максим эре яндар катан але кеман коштын. Микайын вес эргыже, Геннадий (1930-1992)- Микайлан (ала мыскаралат шокта) уныка-влакым пуаш тÿналше икымше эргыже. Путырак пушкыдо кумылан. Тудын тумо гай пенгыде кок эргыже ( иктыже туныктымо паша дене кылдалтын), кум ÿдыржö да 10 уныкаже! Изирак эргыже, Борис (1934- 1978) ,койышыж денат, чурийже денат Максим изажгай лийын. Тыгай еным калыкыште «шуршо гай» маныт, жре ен коклаште,эре мом гынат ыштылын. Тыгай яса койышыжланак ятыр гана тÿрлö историйыш логаледылын. Мураш, кушташ Юмак пуэн, арган шокташат пеш кертын. Кумылжо дене поро, шуко жап сырен-öпкелен коштшо лийын огыл.Борисын кок эргыже да кок ÿдыржö лийын. Иктыже туныктышо! Ок кÿрл Микайын пашаже! Микайын эн изи эргыже, Васяже (22.06.1940-14.08.1946), изиж годым окна тÿрыштö модын щинчышыжла уремыш камвозын, садлан тудын илыш корныжо кужу лийын огыл.

Микайын тунемме корныжо

1893-1898 ийлаште Микай Элнет тÿналтыш школышто тунемеш. Тиде церковно-приходской (варарак – Миссионерский) школжо такшым Элнетыште огыл, а вÿд гоч гына верланыше Ямаслонго ялыште верланен. Тиде школын пöртшö таче мартеат шога – черкат, школат, шурно аралыме клатат). 1898 ийыште школым Похвальный лист дене пытарымеке, 14 ияшак школышто туныкташ тÿналеш. Поэт манмыла, «Могай туныктышо тунам мые, шкат йоча!». 1900 ийыште Алабогашке (Елабугышко) «Второклассный учительский школыш» тунемаш пура. Тиде школышто тунемаш куштылго лийын огыл: руш йылмым сайын палыме деч посна эше тунеммылан шагал огыл тÿлаш кÿлын. Тыште Микайын тунемшыже, вара, колымекше, тудын олмеш школ директор лийше И.Ф.Филипповын шарнымыже моткочак кÿлешан: «…тунеммылан ий еда кажне тунемше школышко 13 пуд уржа ложашым, 9 пуд паренгым, моло тÿрлö продуктым да 50 тенге оксам пуышаш улмаш…» Садлан тиде школым пытарымек, Микай шонымыж семын умбакыже тунем кертын огыл. Лач 1905 ийыште веле туемде, экстерн дене, кÿшнö ончыктымо Озанысе Учительский Семинарийыште «Учитель сельскаго инородческаго начальнаго училища» лÿмым да Свидетельствым налеш. Тыге тудо 1903 ий гыч колымешкыже (1994), шке шочмо кундемыштыже (армийыште кум ий арам йомдарыме жапым шотлаш огыл гын) пашам ыштен. Ончыклык туныктышын да поэтын школышто тунеммыж годымак черкын туныктымыж дене келшыдымаш-влак лектедаш тÿналыныт – тидыже вара тудым Элнет гыч колташат, моло верлаштат шуко тÿн амал лийыныт. Микай шарналта: «…Тÿнясе илыш нерген Юмын закон урокышто поп семын ойла… Ойлымыштым терген налат – учитель чыныш лектеш. Адак… поп прихожан-влакым пÿтÿ годым шылым, ÿйым да монь кочкаш язык манын туныкта, а шке пачерыштыже шылым кочкеш, тамле аракам йÿэш…». Чыла тидым изи рвезе, тунемше Микай, вара самырык туныктышо Михаил Степанович, кажне кечын гаяк ужын (школ тунам черке дене пырля лийын: ик пöлемыште черке, весыште школ. Тудо суртыштак, посна кÿ пöртыштö, поп илен). Тиде ок сите – кажне рушарнян да пайрем годым черкыш коштмо деч посна эше церковный хорышто шке ученикше-влак дене пырля мурышаш улмаш, уке гын, неблагонадежный лият. Чыла тиде самырык вуйышто шуко пудыранымаш тарванен.

Микайын салтак илышыже да революций пашаже

Микайын революций корныш солналтмыж нерген ме шкенжын возымыж гычат, моло-влакын шымлымышт гычат, манаш лиеш, тичмашынак палена, садлан тиде возымыштына поэтын илышыжым тидын могырым огына тÿкö. Тидын шотышто ты савыктышын пуртымо ятыр статья ден шымлымаш кÿлешан материалым ситышынак пуэн кертыт. Садлан шке савыктышышкына Микайын революций дене кылдалтше пашажым шкенжын шарнымашыж гыч веле кÿчыкын кÿсенлена. «1904 ийыште япон сöй тÿнале… Тунам революций нерген ойлымым колын омыл. Мый шкетак кугыжа ваштареш лийынам шонышым…Тÿрлö умылыдымаш 1905 ий деч вара рашеме. Кугыжа ваштареш мый шкет огыл, а армий, революционер-влак шогеныт. 1905 ийыште тарваныше революций мыйын шинчам почо. Революционер-влак дене кыл кучаш тунальым. Книга, листовка, газет-влак шукемыч. Ту ийыштак марла почеламут-влакыфм серышым: «Рестаным», варарак «ÿмырым», молымат. Чынжым гын, мый чылажымат шке шинчам дене ужым: тюрьма шаланымымат, жрык дене илаш тÿналмымат. 1905-1908 ий кокла - пеш неле пагыт. Тÿрлö вере – арест, тюрьма. Забастовкым кугыжан власть вий дене темдалеш. Кошташат, шонашат, илашат шыгыр. Туге гынат, ола да заводла гыч толын, кожлаште да монь митингым погат. Ме, самырык-влак, нимо деч лÿдмаш уке – митингыш эн ончыч миена. 1915 ийыште кугыжан армийыш нальыч да 1918 ий марте фронтлаште лийынам. Эмганышым, тазалык йомо. Фронт гыч пöртылмешкем, рядовой лийынам. Офицерлан каяш шым кöнö». Тидын шотышто Москошто 1925 ийыште лекше «Чодра пеледыш» сылнымут аршашыште тудын редакторжо (С. Чавайн) Микайын кÿчык биографийжым пуэн да тыге палемден: «Микай – марий кресаньык…1903 гыч тÿналын тымарте ялысе учитыллан шога… Кугу сар (сöй) годым салтаклан лийын, кÿрылтде ганьак окопышто кия. Тудо шке тыге манеш: “мынь ганемак учитыл-влак, шöртньö погоным чиен, осалыш лекмыштым ужын, мый аписар (офицер) лиймем ыш шу. Ик тыгань учитыл гыч лийше аписар мыйым изиш гына ыш лÿйö, садлан салтаклан мыйым йöратат иле”. 1915 ийын 25 сентябрьыште Микай сареш эмгана. Ты кечым тудо весканарак «Йолташ» манме почеламутышто ончыктен…тыгайрак вот Микайын туныктымо да творческий паша корнышкыжо шынен пурышо изирак «революций» эпизод. Но Микайын илышыштыже 1904 ий дене кылдалтше ик лаштык нерген чыла шымлышат ала-молан лач поэтын возымыж дене гына серлагат: «1904 ий 20 декабрьыште кугыжан ваштареш первый почеламутым шолып гына серышым. Серымемлан шкат лÿдым. Тунамак кушкед йÿлатышым. Чылажым кызыт ом шарне, тыгай тÿналтышан ыле: …Еш деч мемнам ойыркалет, Вара сöйыш нангает. Кола калык, эмгана… Шужен, кылмен черлана… Осал вуйлык – мÿндырнö, Шокшо, мотор – пöртыштö…». А вет тиде, кеч – мом ойлыза, марий сылнымутышто икымше почеламут лийын! Уке, тÿрлö корнылам айда – лийже ушкалыме мут ора огыл, а чынже денак мастарын возымо, рифмым, ойлымын – лудмын ритмжым шотыш налын возымо почеламут (шкеже манмыла, сескем) лийын! Молан тидым нигöат каласашат, возашат тоштын огыл? Кÿшнö ончыктымо почеламутым «арален налмемым» лудшо-влак чын умылышт манын, теве мом каласыме шуэш:вет Микайын 1904 ийыште возыымо вуймутдымо почеламутшым кÿлеш семын да чын аклаш темлымым – моло поэт- влакын возымыштым - эн ончычак Чавайнын чапшым волтымо семын умылаш огеш кÿл (кеч – мом ман, а шукышт лач мемнан возымым тыгак але тыгакрак умылен кертыт але тöчат).Уке! Марий сылнымутын ик эн кугу ийготан, моло деч палынак ондак возаш тÿналше мастарышт, кажныже шке корныж дене каен, кажныже шке пашажым ыштен: Чавайн – курымжо мучко сылнымут аланыште, Микай – тыгак, пытартыш кечыже марте – туныктымо пашаште. Мутат уке, Чавайн виянрак лийын сылнымут тÿняште, тыгак тале лийын Микай йоча – влакым туныктымаште. Уке, возымаште нуно «конкурент» лийын огытыл да лийынжак кертын огытыл. Шуко шотышто – лектыш, йылме (стиль) да, мом шылташ, мастарлык шотыштат нине кок «аксакал» - икте – весышт деч палынак ойыртемалтыныт. Вара, иктыжын сылнымут тÿн паша, а школ паша, манмыла, «хобби» веле лийын гын, весыжын – чыла мöгешла. Тидын нерген, шке «кугорныжым» раш да вик палемден, Микай возен: «кызытсе чумыр пашам гыч лектын (школ директор да туныктышо паша гыч – О. Г.) литература пашам гына ышташ – лийшашлык огыл».

Школ, туныктымо паша

Кудыжым вара Микай утларак йöратен – возаш але туныкташ? «Литература пашам гаяк йöратыме туныктымо пашаште нылле ик ийлан шогем. Кинде шочдымо ийынат, вÿр йÿшö Колчак толмо годымат туныктымо паша гыч шым курж. Тунам шуко учитель вес пашаш пурыш». Шонена, поэтын, туныктышын тиде чон почын ойлымыжо чыла умылтара: Микай, поэзийым моткоч йöратен гынат, шке илышыжым Юмын, Пÿртÿсын эн кугу да эн суапле сомылыштышт – калыкым туныктымаште, «ойгым, шыдым вийгак коден», эрыкышке лукмо пашаште ужын. «Чапи изай», Микайын ачаже, «лудын – возен моштыдымо лийын» манын ойлат гынат, шке мунло койышыж дене, илышым умылымыж дене вич икшывыжымат туныктен луктын кертын (мутат уке, «мурен – шÿшкен» огыл, ятыр нелылык ден), Микай эргыж гоч шкешотан «туныктышо» тукымвожым (династийым) воранден колтен. Микай туныктымо пашаште шке веле огыл вожанын, тышкак тудо Оксиня шÿжаржым, Иван шольыжым, Максим эргыжым шогалтен кертын. Илен – толын, Чапи тукым гыч лекше да тудын дене кылдалтше 600 ийымат эртыше стажым погеныт. Элнет ялыште школ, палена, вик лийын шогалын огыл: ондак тудо изи черке пелен почылтын, вара Микайын суртышкыжат куснен. 1918 ийыште салтак пашам пытарен Элнетыш толмекыже , Микай вик школ почма гыч тÿналеш. Тудын тыршымыж дене тиде ийынак кундемлан эн кугу марий школ почылтеш – 2 ступенян школ. Тышке уло йырге марий ялла гыч ÿдыр – рвезе – влак коштыныт (тиде поро йÿла тачысе кече мартеат шенжын кÿлешлыкшым йомдарен огыл). У совет школышто туныкташ чыла предмет денат у программа – влак кÿлыныт, а тиде, у программым возаш, туныктышо – влак палат, моткоч куштылго паша огыл. Садлан Микай, тошто школышто мо сай улыжым налын, кертмыж семын кучылтын, шке у программым ышташ тÿналеш. Кугыжаныш архивыште 1918 ий 11 июньыштак марий йылме дене возымо ик тетрадь аралалтеш. Тушто Микай марий глагол – влак нерген моткоч онай конспектым ыштен. Кызыт тудо йылмызе – влаклан «Условно – желательное наклонение», «Многократный вид глагола» тема – влакым Микай моткоч радамлен ончен лектын да чыла каласымыжым пример дене пенгыдемден коден. А Элнет школын изи тоштер – пöлемыштыже тудын руш йылме да литература дене 1935 – 36 тунемме ийын 2-шо пелийжылан кÿжгÿ тетрадеш ыштыме поурочный план – влак аралалтыт. Тыште ондак туныктышо 3-шо да 4-ше четвертьлан, кажне предмет дене, кажне класслан (6-шо ден 7-ше), кажне кечылан (адак кажне урокшын №-жым палемден!) паша радамым возен коден. Умылаш лиеш – лач тиде возымыжо гына (сай каллиграфий дене!) мыняр жапым налын. Чыла тиде Поволжье кундем калыкын илышыштыже неле жапыште - кинде шочдымо ийлаште – ышталтын. Микайын шарнымашыж гыч ме палена: тиде неле пагытыште шуко учитель вес пашаш пурен гынат, тудо туныктымо паша гыч каен огыл. Ту жапыште, тидымат ме палена, учительский семинарийлаште моткоч пенгыде шинчымашан туныктышо – влакым ямдыленыт: налза В.Упымарийымак. Могай гына корнышто (отрасльыште) ыштен огыл – йылме денат, этнографий да историй денат, калык ойпогым да культурым шын ойлыманат огыл! Ну кузе ыштен! Чыла вере келге шинчымашан сай лектыш! Але Унчо марий Т. Ефремовым налына! Тыгаяк келге да ÿшандарыше шымлымаш – влак! Тыгай лийын жап! Тунамсе интеллигенцийлан чынже денак шуко палаш, шагал огыл кÿлын. Тидын могырым ончалаш гын, Микаят шке «статусшым» кÿшнö кучен: туны ктышо- предметник (марий ден руш йылмым да сылнымутым нангаен), вуйлатыше – организатор (курымжо мучко школ директор да «Тул»газетым лукмаште инициатор), ял илыш да тунемме пашам чонымаште активист (Элнетыште колхозым ыштыме гыч тÿналын колмешкыже ревизионный комисийым вуйлатен да калык образованийын Уездный отделыште марий школ – влакын инспект оржо лийын). Тылеч посна эше «внешкольный» манме моткоч кÿлешан паша! Тыштыже теорий деч посна эше практический моштымашат кÿлын. Таклан огыл эше С. Чавайнак Микайын «мланде паша тунемме кружокым» вуйлатымыже нерген палемден коден (кружокыштыжо эртарыме чыла пашам иктешлен, Микай варажым тудым посна книга дене савыктен луктын). Пакча саскам, мÿкш ончымо пашам Микай моткочак сайын пален – кодшо курымын 60-шо ийлаже марте Чапийын озанлыкыштыже могай гына олмапу, шоптырвондо кушкын огыл! Кÿшнö ончыктымо архивыште Микайын эше кок онай документшым мумо. Иктыже – 1929 ий 5 январьыште тÿналме Кооператив нерген пеш проста йылме дене возымо лекций. Шижалтеш: тудым Микай ял калыклан ямдылен да лудын. Весат шижалтеш – паша руш йылме гыч кусарыме. Икманаш, тиде Микайын вес, общественный пашам эртарен шогымыж нерген ойла . Вес документше – Варшава гыч 1910 ий 14 мартыште посылка налме нерген увертарен возымаш. Микайлан директор семын школын статусшым кугемдыме нергенат шонаш логалын, а тидлан у, самырык туныктышо – влак кÿлыныт. 1932 ийыште Элнетыште шымияш школ почылтеш. Элнет школ чонымаште йырге ялла гыч калык мастар-влак, тыгак проста ял калык, тунемше-влак полшеныт.Мутат уке, чыла тидым шукташ – школ чонаш, самырык кадр-влакым ямдылаш – шуко вий, шке йыр калыкым чумырен, пашам чые эртарен моштымаш кÿлын. Тидын шотышто теве мом поснак палемдыман: туныктышо-влак ситыдымым шижын, микай 1938 ийыште Алабога педагогический училище пелен кÿчык жаплан туныктышо-влакым ямдылыме (краткосрочный) курсым почаш темлен. Тунемше-влакым шкеак поген, педпрактикымат Элнет школыштак эртарен. Мутат уке, шукынжо тиде курс пытарымек варажым Элнет кыдалаш школышто пашам ышташ тÿналыныт. Тыге Кугу сар тÿналме жапланЭлнет школ ÿшанлын пенгыде йолышто шоген – туныктышат ситен, тунемшыжат 300 утла лийын. Садлан, эше 1926 ийыштак Микайым «Герой Труда» лÿм дене, а варарак, кодшо курымын 50-ше ийлаштыже Элнет школын вес туныктышыжо, тале географ Алексей Платонович Платоновым Ленин орден дене палемдымаш – тиде Элнет школын да пÿтынь педагогический коллектившын пашажым кÿкшын аклымаш лийын.

Сылнымут аланыште

Микайын сылнымут пашаж нерген такшым шагал огыл возымо – архив материалымат тергыме да шымлыме. Кере мут деч поснат лийын огыл. Кöлан южо возымыжо келша, кöлан – чылажак огыл, кö нине возымылаште ситыдымаш – влакымат муын кертеш ( мый шкеже кумшо тÿшкаш пурем).Кöн, мом да кузе возымыжым, тиде савыктышыш пуртымо – влакым, ме тöрлашат, кÿчыкемдашат ышна тÿнал – тиде историй, тöрлаш тудым – тиде моткоч кÿлдымаш да… йöндымö паша. Микайын сылнымут аланыште пашам ыштымыжым кок могырым ончал лекнен. Икымше ужашыштыже Кугыжаныш архивыште аралалтше материал негызеш поэтын сылнымут тÿняшке кажне кечын гаяк «пуреден лекмыжым», шке изи тÿняжым мо дене гынат пойдарен шогымыжым ончалнена. А кокымшо ужашыштыже поэтын тÿрлö жапыште савыкталтше вариант – влакым ончал лектын, нуным танастарен, поэтын возымыжым чот тöрлымö дене чын пашам ыштеныт мо манын, шке шонымашнам луктын ончена. Архивыште икымше папкыштыже Микайын возаш тÿналме ятыр почеламутшын «эскизышт» аралалтыт. Южышт почеламут марте «кÿынат» шуын огытылла койыт. Ик тыгайыштыже Микай тунамак эше шкенжын марла моштымыжлан – моштыдымыжлан акым пуэн, чын, вожылде каласен: «…мотор серем иле, тунеммашем вел изи, малам тунемаш ыш воч…». Илен – илени тÿнчаште Волгыдыжым раш ужна. Колышт – колышт калык деч Тÿрлö мутым колынна.

Ушан, шонго калык – влак Тошто ен деч колыныт: Лийына гын меат сак, Шинчена ме тудымат.

Раш, мотор серем иле, Тунеммашем вел изи. Кидем мотор вет ыш шоч, Малам тунеммаш ыш лий.

1908, 11 январь

Микай шкенжын сылнымут корнышко шогалмаштыже руш поэзийын полшымыжым, тудын вийжым, шонена, чын палемден. Мутлан, И. А. Крыловын «полшымыжым» ме поэтын басне – влакыштыже вик ужына гын, М. Лермонтовын романтике шÿлышан, самырык вÿр модшо кумылан возымыжым тудын эше кодшо курым тÿналтышыштак возымыштыжо шижын кертына. Шарнеда, докан, руш поэтын кумдан палыме «Тамара» романсшым («В глубокой теснине Даръяла…»), але тиде темымак умбакыже шуйышо А. Кольцовын «Хуторок» романсшым («За рекой, на горе, лес зеленый шумит…»). Микай, тунам эше самырык, «ярамарий», але вара тыгай онай, чон пудыратыше тема деч öрдыжеш кодын кертын? Тидым, шонена, поэтын «Рвезе» почеламут – романсыштыже шижына: Кÿкшö сер кокла гыч Кама вÿдшö йога. Толкын дене вÿд ÿмбач Таг(ы)на ганье пуш кая.

Сер тÿрыш шуылден, Пушыжым йолыштен, (Ы)шке кÿшкö кÿзен, Шÿшпык гань шÿшкалтен.

Пуш кöргеш шинчылден, Рвезе мотор иеш. Кок могырым улен ден Вÿдым йыр шыжыктен.

Кÿкшö сер тÿрыштö Мотор пöрт кöргыштö Пешат мотор – мотор Ÿдырамаш илалын.

Моторын марийже Осалак огыл маш. Утларак марийж(е) деч (Ы)рвезым йöратен… 5 – ше папкыште Микайын «Кок тÿрлö илшыш» ден «Чонан колышо» пьесышт да кок – кум изи эссеже деч посна «Марий ял» ден «Сола» почеламут – влак аралалтыныт. Эн ончычак - тиде папкыште ожно школлаште кучылтмо изи гына тетрадьым шергалына. Тушто «Модыш муро» манын палемдыме йымалне «Мотор ÿдыр» почеламутым ужына – уэш-пачаш, моткочак чот тöрлен пытарыме. Шенгелныже уэш возымо: Ÿдыр кодо кайдегеч – Налын огыл иктыжат. Тудым налын палдегеч «Порым ом уж» манылдат… Черновикыщтыже улшо кок корныжо, векат, калыкын пÿсö йылман улмыжым, а поэтын калык мутым палымыжым ончыкта: «Копшо енын вуйжо тиян» Манме мутым вел ойлат. 2. Мом шонен возен гын поэт 1936 ий 13 февральыште? Теве тудын кок строфаште каласен кодымо чон ойгыжо: Каем тевыч, йыле каем, Шерем теммеш куанышымак. Öпке уке, ышке шинчем – Мотор илмаш кодеш тышак

Кодем чыла, ом нал нымом, Кодеш изишак пайдажат. Кагаз тÿчам чувартышым, Кемен пытен куатемат.

Кугу сар тÿналмым Микай ала – молан нигузеат шке Дневникыштыже палемден коден огыл. Ала тунам поэзий деке кид шуын огыл, ала вес сомыл. Иктаж кок тылзе гыч веле (17 августышто) поэт шучкылыкшым эше сайын умылен шуктен огыл? Тиде почеламутыштыжо тыгай оптимизм! Сай илыш мемнан – Колхозна поян! Поген нална шурнынам, Ышна нöртö киндынам. Ме адакат кинде ден Ойгыдегеч илена! Шокшо пöртеш теле гоч Ме ямлын эртарена! 1941 ийым поэт тыгайрак почеламут дене пытара(29 декабрь): Шучко сарым поктена, Немец – влакым тошкена. Огеш утло пирыжат, Шылын ок керт бандитшат.

Вуйконгражым шалатен, Шучко капшым йÿлатен, Мардеж вашеш лугылден, Кышкал(ы)на пурактарен. Январь тылзыште поэт шуко возен, шуко удыркален, тöрлен – векат шÿм – чонжо верыштыже лийын огыл. Шкешотан «графикше» тыгайрак: 6 январь – «Вÿранше кидышке налнеже тÿням», 8 числаште – эсогыл 3 почеламут: «Совет элын куатше», «Ок воч, немец, Русь тылат!», «Молан сöй?» 12 январь – Микай проза жанрыш кусна, поэзийыште изирак «тайм – аутым» налеш. Тиде кечын тудо «Телым эрдене» изирак лирический эссем воза. 14 январь – Микай лÿмдымö почеламутым воза. Тудо вара «Эрык» сборникышке пурен. 18 февральыште Микай «Шуйге шÿшка мардежет» мут дене тÿналше почеламутым воза. Март тылзыште поэтын дневникыштыже ик почеламутат уке, ла чик изи информаций гына возалтын: «Таче 23 март. Леверак, тигыде лум йога. Касвелеш саяк лумеш, мардежат изыш пуалеш. Таче марте эреак кылма. Сöйышкö тачат 7 ен налылте.ю эрла адак коктын каят. Учитель кокла гыч Иванов ден Искаковналылтыч – ынде визытын гына кодна школеш – мый, А. Платонов, Е. Березкин, ÿдыржö да Маньой». Апрельыштат поэт кум кечым веле поэзийлан ойырен: 20 апрельыште возымо почеламутыштыжо «Тушманым сенашна куатна уке мо?», йодеш да шкеак вашешта: «Сита шол вийна! Кузела ит шоно – фашизмет шула, Йыгарышт ок сите эсенын утлаш…». 1942 ий, 23 да 30 апрельыште тудо адак «Шошо» да «Шошым кече» почеламут – влакым воза. 1 майыште Микай шке дневникыштыже пытартыш пашажым возен кода. Тиде – «Ватым нальым» икшотан очеркше. Шке жапыштыже Упымарий «Марла ойлымаш – влак» книгашкыже Микайын кум ойлымашыжым пуртен – «Йомайым», «Оразман ден Алкечым» да «Алдарым». Кумшо ойлымашыжым К. Васин 1985 ийыште «Ончыко» журналеш савыктен. «Колхоз пасу»почеламутым Г. Зайниев 1980 ий 7 октябрьыште «Марий комунна»газетеш савыктен.

Кылвер-влак

• 1.Г. Микай. 110 ий. – Йошкар-Ола, 1995.
• 2.Писатели Марий Эл. – Йошкар-Ола, 2008. – С . 404 – 405.