Higgs bosoi: berrikuspenen arteko aldeak
t r2.7.3) (robota Erantsia: pnb:ہگز بوسن |
No edit summary Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin |
||
| (14 erabiltzailek tartean egindako 25 berrikusketa ez dira erakusten) | |||
| 1. lerroa: | 1. lerroa: | ||
{{partikula infotaula}} |
|||
'''Higgs bosoia''' [[funtsezko partikula]] hipotetiko masibo bat da. Bere existentzia [[partikulen fisikako eredu estandarra]]k iragartzen du. Paper garrantzitsu bat betetzen du beste funtsezko partikula batzuen masaren azalpenean, batez ere masarik gabeko [[fotoi]]aren eta [[W eta Z bosoi]] astunen arteko diferentzia. [[Masa]]dun funtsezko partikulak eta fotoiek eragindako elkarreragin elektromagnetikoaren eta W eta Z bosoiek eragindako [[elkarreragin nuklear ahul]]aren arteko diferentzia kritikoak dira materiaren egitura mikroskopikoaren (eta hala makroskopikoaren) arlo askotan. Honekin, partikula existitzen bada, Higgs bosoiak eragin handia izango luke fisikan eta egungo munduan. Egundaino, aztertu eta argitaratutako datu enpirikoen metaketa ez da nahikoa zuzenean Higgs bosoiaren existentzia baieztatzeko, hala ere, eredu estandarreko funtsezko partikulen artean oraindik esperimentalki behatua izan ez den bakarra da. |
'''Higgs bosoia''' [[funtsezko partikula]] hipotetiko masibo bat da. Bere existentzia [[partikulen fisikako eredu estandarra]]k iragartzen du. Paper garrantzitsu bat betetzen du beste funtsezko partikula batzuen masaren azalpenean, batez ere masarik gabeko [[fotoi]]aren eta [[W eta Z bosoi]] astunen arteko diferentzia. [[Masa]]dun funtsezko partikulak eta fotoiek eragindako elkarreragin elektromagnetikoaren eta W eta Z bosoiek eragindako [[elkarreragin nuklear ahul]]aren arteko diferentzia kritikoak dira materiaren egitura mikroskopikoaren (eta hala makroskopikoaren) arlo askotan. Honekin, partikula existitzen bada, Higgs bosoiak eragin handia izango luke fisikan eta egungo munduan. Egundaino, aztertu eta argitaratutako datu enpirikoen metaketa ez da nahikoa zuzenean Higgs bosoiaren existentzia baieztatzeko, hala ere, eredu estandarreko funtsezko partikulen artean oraindik esperimentalki behatua izan ez den bakarra da. |
||
[[Fitxategi:AIP-Sakurai-best.JPG|thumb |
[[Fitxategi:AIP-Sakurai-best.JPG|thumb|180px|2010 APS J.J. Sakurai Saria - Kibble, Guralnik, Hagen, Englert, Brout]] |
||
[[Higgs mekanismo]]a, bosoi bektoreari masa ematen diona [[1964]]an teorizatu zuten [[Peter Higgs]]ek, [[François Englert]]ek eta [[Robert Brout]]ek ([[Philip Anderson]]en ideiekin lanean ari zirenak), baita modu independentean [[Gerald Guralnik]]ek, [[Carl Richard Hagen]]ek eta [[T. W. B. Kibble]]k. Higgsek -Physical Review aldizkarira zuzendutako gutun bati gehitutako iruzkin batean- partikula eskalar masibo baten existentzia teoriaren froga bat izango litzatekeela proposatu zuen. [[Steven Weinberg]] eta [[Abdus Salam]] izan ziren Higgsen mekanismoa [[simetria elektroahularen hauste espontaneo]]ari aplikatzen lehenak. [[Teoria elektroahul]]ak W eta Z bosoien antzeko masa duen partikula neutro bat iragartzen du. |
[[Higgs mekanismo]]a, bosoi bektoreari masa ematen diona [[1964]]an teorizatu zuten [[Peter Higgs]]ek, [[François Englert]]ek eta [[Robert Brout]]ek ([[Philip Anderson]]en ideiekin lanean ari zirenak), baita modu independentean [[Gerald Guralnik]]ek, [[Carl Richard Hagen]]ek eta [[T. W. B. Kibble]]k. Higgsek -Physical Review aldizkarira zuzendutako gutun bati gehitutako iruzkin batean- partikula eskalar masibo baten existentzia teoriaren froga bat izango litzatekeela proposatu zuen. [[Steven Weinberg]] eta [[Abdus Salam]] izan ziren Higgsen mekanismoa [[simetria elektroahularen hauste espontaneo]]ari aplikatzen lehenak. [[Teoria elektroahul]]ak W eta Z bosoien antzeko masa duen partikula neutro bat iragartzen du. |
||
| 7. lerroa: | 8. lerroa: | ||
Higgs bosoia deitutako partikula [[Higgsen eremu]]ko osagaietako baten [[kuanto]] bat da. Toki huts batean Higgsen eremuaren esperotako hustasun balioa (EHB) zeroren ezberdina da eta konstante mantentzen da denboran zehar eta unibertsoko toki guztietan. Higgsen eremu baten EHBa konstantea da eta 246 [[elektronvolt|GeVekoa]]. Hutsa ez den EHB baten existentziak ezinbesteko garrantzia du: masa bat ematen dio funtsezko partikula bakoitzari, Higgs bosoiari berari barne. Bereziki zero balioa ez duen EHB bat espontaneoki hartzeak gaugetar simetria elektroahula hausten du, [[Higgsen mekanismo]]a bezala ezagutzen den fenomenoa. Hau da [[gauge bosoi]] bati masa emateko gai den mekanismo sinplea, [[gauge eremu teoria]]rekin ere bateragarria dena. |
Higgs bosoia deitutako partikula [[Higgsen eremu]]ko osagaietako baten [[kuanto]] bat da. Toki huts batean Higgsen eremuaren esperotako hustasun balioa (EHB) zeroren ezberdina da eta konstante mantentzen da denboran zehar eta unibertsoko toki guztietan. Higgsen eremu baten EHBa konstantea da eta 246 [[elektronvolt|GeVekoa]]. Hutsa ez den EHB baten existentziak ezinbesteko garrantzia du: masa bat ematen dio funtsezko partikula bakoitzari, Higgs bosoiari berari barne. Bereziki zero balioa ez duen EHB bat espontaneoki hartzeak gaugetar simetria elektroahula hausten du, [[Higgsen mekanismo]]a bezala ezagutzen den fenomenoa. Hau da [[gauge bosoi]] bati masa emateko gai den mekanismo sinplea, [[gauge eremu teoria]]rekin ere bateragarria dena. |
||
[[Partikulen fisikako eredu estandar]]rean Higgsen eremu bat kargatutako bi eremu eta neutroak diren beste bitan datza. Kargatutako bi osagaiak eta neutroetako bat [[Goldstonen bosoi]]ak dira, masarik ez dutenak eta hurrenez hurren W eta Z bosoi masiboen hirugarren polarizazioko luzekako osagaietan bihurtzen direnak. Gainontzeko osagai neutroen kuantikotasuna Higgsen bosoi masiboei dagokie. [[Higgsen eremu]] bat [[eremu eskalar]]ra da, Higgsen bosoiak zero [[ |
[[Partikulen fisikako eredu estandar]]rean Higgsen eremu bat kargatutako bi eremu eta neutroak diren beste bitan datza. Kargatutako bi osagaiak eta neutroetako bat [[Goldstonen bosoi]]ak dira, masarik ez dutenak eta hurrenez hurren W eta Z bosoi masiboen hirugarren polarizazioko luzekako osagaietan bihurtzen direnak. Gainontzeko osagai neutroen kuantikotasuna Higgsen bosoi masiboei dagokie. [[Higgsen eremu]] bat [[eremu eskalar]]ra da, Higgsen bosoiak zero [[spin|espina]] du eta ez du berezko [[momentu angeluar]]rik. Higgs bosoia bere [[antipartikula]] propioa ere bada eta [[CPT simetria]] du. |
||
Eredu estandarrak ez du Higgs bosoiaren masaren balioa iragartzen. Bosoi honen masa 115 eta 180 GeV artean baldin badago, orduan eredu estandarra baliozkoa izan daiteke eskala energetiko guztietan [[Plancken eskala]]raino (10<sup>16</sup> [[elektronvolt|TeV]]). Teoria asko TeVeko eskalan sor daitekeen eredu estandarretik haratagoko fisika berri baten zain daude, eskala hauek eredu estandarren gabezietan oinarrituta egongo liratekeelarik. Higgs bosoian onartutako masa eskala posiblerik altuena (edo simetria elektroahuleko haustura espontaneo batean) TeV batekoa da; hortik aurrera eredu estandarra ez da baliozkoa mota horretako mekanismorik izan gabe, bateratasuna zenbait dispertsio prozesutan hautsia bait da. [[Supersimetria]]zko eredu askok Higgsen bosoiak egungo muga esperimentaletatik apurtxo bat gorago dagoen masa bat izango lukeela iragartzen dute, 120 GeV edo gutxiagokoa. |
Eredu estandarrak ez du Higgs bosoiaren masaren balioa iragartzen. Bosoi honen masa 115 eta 180 GeV artean baldin badago, orduan eredu estandarra baliozkoa izan daiteke eskala energetiko guztietan [[Plancken eskala]]raino (10<sup>16</sup> [[elektronvolt|TeV]]). Teoria asko TeVeko eskalan sor daitekeen eredu estandarretik haratagoko fisika berri baten zain daude, eskala hauek eredu estandarren gabezietan oinarrituta egongo liratekeelarik. Higgs bosoian onartutako masa eskala posiblerik altuena (edo simetria elektroahuleko haustura espontaneo batean) TeV batekoa da; hortik aurrera eredu estandarra ez da baliozkoa mota horretako mekanismorik izan gabe, bateratasuna zenbait dispertsio prozesutan hautsia bait da. [[Supersimetria]]zko eredu askok Higgsen bosoiak egungo muga esperimentaletatik apurtxo bat gorago dagoen masa bat izango lukeela iragartzen dute, 120 GeV edo gutxiagokoa. |
||
== Kanpo estekak == |
|||
| ⚫ | |||
{{autoritate kontrola}} |
|||
[[Kategoria:Oinarrizko partikulak]] |
|||
[[af:Higgs-boson]] |
|||
| ⚫ | |||
[[als:Higgs-Boson]] |
|||
[[Kategoria:Teoria elektroahula]] |
|||
[[ar:بوزون هيغز]] |
|||
[[ast:Bosón de Higgs]] |
|||
[[az:Hiqqs bozonu]] |
|||
[[bg:Хигс бозон]] |
|||
[[br:Boson Higgs]] |
|||
[[bs:Higgsov bozon]] |
|||
[[ca:Bosó de Higgs]] |
|||
[[ckb:تەنۆلکەی هیگز بۆسۆن]] |
|||
[[cs:Higgsův boson]] |
|||
[[de:Higgs-Boson]] |
|||
[[el:Σωματίδιο του Χιγκς]] |
|||
[[en:Higgs boson]] |
|||
[[eo:Bosono de Higgs]] |
|||
[[es:Bosón de Higgs]] |
|||
[[et:Higgsi boson]] |
|||
[[fa:بوزون هیگز]] |
|||
[[fi:Higgsin bosoni]] |
|||
[[fr:Boson de Higgs]] |
|||
[[gl:Bosón de Higgs]] |
|||
[[he:בוזון היגס]] |
|||
[[hi:हिग्स बोसॉन]] |
|||
[[hr:Higgsov bozon]] |
|||
[[hu:Higgs-bozon]] |
|||
[[id:Boson Higgs]] |
|||
[[is:Higgs-bóseind]] |
|||
[[it:Bosone di Higgs]] |
|||
[[ja:ヒッグス粒子]] |
|||
[[ka:ჰიგსის ბოზონი]] |
|||
[[ko:히그스 보손]] |
|||
[[lt:Higso bozonas]] |
|||
[[lv:Higsa bozons]] |
|||
[[mk:Хигсов бозон]] |
|||
[[ml:ഹിഗ്സ് ബോസോൺ]] |
|||
[[mr:हिग्ज बोसॉन]] |
|||
[[ms:Boson Higgs]] |
|||
[[mzn:بوزون هیگز]] |
|||
[[nds:Higgs-Boson]] |
|||
[[ne:हिग्स बोसोन]] |
|||
[[nl:Higgsboson]] |
|||
[[nn:Higgs-boson]] |
|||
[[no:Higgs-boson]] |
|||
[[pa:ਹਿੱਗਸ ਬੋਸੋਨ]] |
|||
[[pl:Bozon Higgsa]] |
|||
[[pnb:ہگز بوسن]] |
|||
[[pt:Bóson de Higgs]] |
|||
[[ro:Bosonul Higgs]] |
|||
[[ru:Бозон Хиггса]] |
|||
[[scn:Bosoni di Higgs]] |
|||
[[sh:Higgsov bozon]] |
|||
[[simple:Higgs Boson]] |
|||
[[sk:Higgsov bozón]] |
|||
[[sl:Higgsov bozon]] |
|||
[[sr:Хигсов бозон]] |
|||
[[sv:Higgsboson]] |
|||
[[ta:ஹிக்ஸ் போசான்]] |
|||
[[th:อนุภาคฮิกส์]] |
|||
[[tl:Higgs boson]] |
|||
[[tr:Higgs bozonu]] |
|||
[[uk:Бозон Гіггса]] |
|||
[[ur:ہگ بوسون]] |
|||
[[uz:Higgs bozoni]] |
|||
[[vi:Hạt Higgs]] |
|||
[[war:Higgs boson]] |
|||
[[zh:希格斯玻色子]] |
|||
[[zh-yue:希格斯玻色子]] |
|||
Hauxe da oraingo bertsioa, 01:13, 17 abendua 2022 data duena
| Higgs bosoi | |
|---|---|
 | |
| Konposaketa | baliorik ez () |
| Elkarreraginak | elkarrekintza nuklear ahul, elkarrekintza elektromagnetiko eta grabitazio |
| Antipartikula | Higgs bosoi |
| Aurkitua | CERN, ATLAS experiment (en)  eta CMS experiment (en) 2012 |
| Masa inbariantea | 125,26 GeV/c², 124,97 GeV/c² eta 125,11 GeV/c² |
| Bataz besteko bizitza | 0,000156 as eta 0 as |
| Partikula desegitea | W eta Z bosoi elektroi fotoi |
| Karga elektrikoa | 0 e |
Higgs bosoia funtsezko partikula hipotetiko masibo bat da. Bere existentzia partikulen fisikako eredu estandarrak iragartzen du. Paper garrantzitsu bat betetzen du beste funtsezko partikula batzuen masaren azalpenean, batez ere masarik gabeko fotoiaren eta W eta Z bosoi astunen arteko diferentzia. Masadun funtsezko partikulak eta fotoiek eragindako elkarreragin elektromagnetikoaren eta W eta Z bosoiek eragindako elkarreragin nuklear ahularen arteko diferentzia kritikoak dira materiaren egitura mikroskopikoaren (eta hala makroskopikoaren) arlo askotan. Honekin, partikula existitzen bada, Higgs bosoiak eragin handia izango luke fisikan eta egungo munduan. Egundaino, aztertu eta argitaratutako datu enpirikoen metaketa ez da nahikoa zuzenean Higgs bosoiaren existentzia baieztatzeko, hala ere, eredu estandarreko funtsezko partikulen artean oraindik esperimentalki behatua izan ez den bakarra da.
Higgs mekanismoa, bosoi bektoreari masa ematen diona 1964an teorizatu zuten Peter Higgsek, François Englertek eta Robert Broutek (Philip Andersonen ideiekin lanean ari zirenak), baita modu independentean Gerald Guralnikek, Carl Richard Hagenek eta T. W. B. Kibblek. Higgsek -Physical Review aldizkarira zuzendutako gutun bati gehitutako iruzkin batean- partikula eskalar masibo baten existentzia teoriaren froga bat izango litzatekeela proposatu zuen. Steven Weinberg eta Abdus Salam izan ziren Higgsen mekanismoa simetria elektroahularen hauste espontaneoari aplikatzen lehenak. Teoria elektroahulak W eta Z bosoien antzeko masa duen partikula neutro bat iragartzen du.
Ikuspegi teoriko orokorra[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Higgs bosoia deitutako partikula Higgsen eremuko osagaietako baten kuanto bat da. Toki huts batean Higgsen eremuaren esperotako hustasun balioa (EHB) zeroren ezberdina da eta konstante mantentzen da denboran zehar eta unibertsoko toki guztietan. Higgsen eremu baten EHBa konstantea da eta 246 GeVekoa. Hutsa ez den EHB baten existentziak ezinbesteko garrantzia du: masa bat ematen dio funtsezko partikula bakoitzari, Higgs bosoiari berari barne. Bereziki zero balioa ez duen EHB bat espontaneoki hartzeak gaugetar simetria elektroahula hausten du, Higgsen mekanismoa bezala ezagutzen den fenomenoa. Hau da gauge bosoi bati masa emateko gai den mekanismo sinplea, gauge eremu teoriarekin ere bateragarria dena.
Partikulen fisikako eredu estandarrean Higgsen eremu bat kargatutako bi eremu eta neutroak diren beste bitan datza. Kargatutako bi osagaiak eta neutroetako bat Goldstonen bosoiak dira, masarik ez dutenak eta hurrenez hurren W eta Z bosoi masiboen hirugarren polarizazioko luzekako osagaietan bihurtzen direnak. Gainontzeko osagai neutroen kuantikotasuna Higgsen bosoi masiboei dagokie. Higgsen eremu bat eremu eskalarra da, Higgsen bosoiak zero espina du eta ez du berezko momentu angeluarrik. Higgs bosoia bere antipartikula propioa ere bada eta CPT simetria du.
Eredu estandarrak ez du Higgs bosoiaren masaren balioa iragartzen. Bosoi honen masa 115 eta 180 GeV artean baldin badago, orduan eredu estandarra baliozkoa izan daiteke eskala energetiko guztietan Plancken eskalaraino (1016 TeV). Teoria asko TeVeko eskalan sor daitekeen eredu estandarretik haratagoko fisika berri baten zain daude, eskala hauek eredu estandarren gabezietan oinarrituta egongo liratekeelarik. Higgs bosoian onartutako masa eskala posiblerik altuena (edo simetria elektroahuleko haustura espontaneo batean) TeV batekoa da; hortik aurrera eredu estandarra ez da baliozkoa mota horretako mekanismorik izan gabe, bateratasuna zenbait dispertsio prozesutan hautsia bait da. Supersimetriazko eredu askok Higgsen bosoiak egungo muga esperimentaletatik apurtxo bat gorago dagoen masa bat izango lukeela iragartzen dute, 120 GeV edo gutxiagokoa.
Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q402
Multimedia: Higgs boson / Q402