Registaro: Malsamoj inter versioj

 

'''Registaro''' (de la [[latina]]: ''regere''; gvidi, konduki) estas organizo, kiu havas eblon krei kaj altrudi [[leĝo]]jn (kaj ties plenumadon) en difinita teritorio. Registaro povas regi grandajn teritoriojn (kiel [[ŝtato]]j) aŭ malgrandajn (kiel la estroj de [[urbo|urbeto]]).<ref>Vidu ekzemple la artikolojn [[Registaro de Kantabrio]] aŭ [[Registaro de Bonaero]].</ref> Ŝtata registaro estas unu inter la plej altaj institucioj post la [[ŝtatestro]], kutime lastatempe formita de ''[[Ministro|ministraro]]''.<ref>Tiele oni povas uzi la terminon "registaro" kiel sinonimo de ''ministraro''. Vidu ekzemple la artikolojn [[2-a registaro de Jean-Marc Ayrault]] aŭ [[1-a registaro de Manuel Valls]].</ref> Ĝi gvidas, kondukas kaj superrigardas la ŝtatan [[Interna politiko|internan]] kaj [[Ekstera politiko|eksteran politikon]]. Registaro konsistas kutime el registarestro kaj aliaj [[ministro]]j kun la rilataj koncernaj [[ministerio]]j.

Ĉiaj ajn regadoformo nune efikas sur ĉia homa aktiveco en multaj gravaj manieroj. Pro tiu tialo, [[Politika scienco|politikaj sciencistoj]] ĝenerale polemikas, ke registaro ne estu studita laŭ si mem; sed ĝi estu studita kun [[antropologio]], [[ekonomiko]], [[historio]], [[filozofio]], [[scienco]], kaj [[sociologio]].

 

{{Ĉefartikolo|Politika filozofio}}

=== Fruaj registaroj ===

La momento kaj loko kie tiu fenomeno de homa registaro disvolviĝis perdiĝas en la tempo. Plej verŝajne en fruaj komunumoj de [[ĉasistoj kaj kolektistoj]] jam aperis [[elito]] plej verŝajne de pli spertaj ĉasistoj kaj militistoj kun fruaj funkcioj de regado; ĉiuokaze, historio de fruaj socioj jam registras la formadon de fruaj registaroj. Antaŭ ĉirkaŭ 5 000 jaroj, la unuaj malgrandaj urbo-ŝtatoj aperis.{{sfn|Christian|2004|p=245}} Ĉirkaŭ la tria aŭ dua jarmilo a.n.e., kelkaj el tiuj jam estis disvolviĝintaj en pli grandaj areoj regataj de registaroj: [[Sumero]], [[antikva Egipto]], [[Induso-civilizacio]], kaj la civilizacio de la [[Flava Rivero]].{{sfn|Christian|2004|p=294}}

 

=== Modernaj registaroj ===

Startinte en la fino de la 17-a jarcento, la hegemonio de la respublikaj formoj de regado kreskiĝis malprofite al la registaroj je la servo de [[monarkio]]j, partikulare de heredaj monarkioj. La [[Angla enlanda milito]] kaj la [[Glora Revolucio]] en Anglio, la [[Usona revolucio]], kaj la [[Franca revolucio]] kontribuis al la kresko de reprezentaj formoj de regado. La [[Sovetunio]] estis la unua granda lando kiu havis [[komunismo|komunisman]] registaron.{{sfn|Smelser|Baltes|2001|p=}} Ekde la [[Falo de la Berlina Muro]], [[liberala demokratio]] iĝis eĉ la plej hegemonia formo de regustaro,{{sfn|Kuper|Kuper|2008|p=}} dum komunistaj registaroj malpliiĝis tra la tuta mondo kaj eĉ akceptis elementojn de nekomunismaj sintenoj.

 

== Politika scienco ==

=== Klasado de registaroj ===

En [[politika scienco]], estis delonga celo krei tipologion aŭ [[taksonomio]]n de [[politikaj sistemoj]], same kiel tipologioj de politikaj sistemoj ne estas tiom evidentaj.<ref>Lewellen, Ted C. ''Political Anthropology: An Introduction Third Edition''. Praeger Publishers; 3a eldono (30a Novembro 2003)</ref> Speciale gravas en [[politika scienco]] kampoj de [[kompara politiko]] kaj [[internaciaj rilatoj]].

 

 

Ĉiu lando en la mondo estas regata de sistemo de registaro kiu kombinas almenaŭ 2 (aŭ pliajn) el la jenaj atributoj (ekzemple, ĉe [[Ĉinio]], kiu laŭteorie estas komunisma ŝtato sed enhavas [[Kapitalismo|kapitalisman ekonomion]], dum Usono laŭ kelkaj teoriistoj ne estus tutkapitalisma ŝtato ĉar havigas [[Bonfaro|socialajn servojn]] por siaj civitanoj). Aldone la opinio de unu persono pri la tipo de registaro povus diferenci kaj fakte diferencas unu de alia (ekzemple, multaj opinias, ke Usono estas [[plutokratio]] pli ol demokratio ĉar ĝi fakte estas regata de riĉuloj).<ref>[http://www.us.penguingroup.com/nf/Book/BookDisplay/0,,9781594204098,00.html "Plutocrats – The Rise of the New Global Super-Rich and the Fall of Everyone Else"] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20140407045309/http://www.us.penguingroup.com/nf/Book/BookDisplay/0,,9781594204098,00.html |date=2014-04-07 }} Chrystia Freeland estas eldonisto ĉe Reuters, post jarojn da servo ĉe ''Financial Times''. Ŝi estis eldonisto de kanada ''Globe and Mail'' kaj verkis por ''Financial Times'', ''Economist'', kaj ''Washington Post''. Ŝi loĝas en Novjorko.</ref> Estas ĉiam ombroj ĉe ĉiu ajn registaro. Eĉ plej liberalaj demokratioj limigas rivalan politikan aktivecon je unu etendo aŭ alia, kaj eĉ plej tiranecaj diktaturoj devas organizi larĝan bazon por ties elteno, kaj tiele malfacilas simpligite "klasigi" ĉiajn registaron en mallarĝajn kategoriojn.

 

La [[koalicia registaro]] estas tiu formita kiam [[Frakcio (parlamento)|parlamenta frakcio]] ne havas sufiĉan majoritaton por formi registaron, pro kio ĝi bezonas interkonsenti kun alia grupo aŭ frakcio, normale de proksima politika [[ideologio]], por kune formi registaron. La koaliciaj registaroj estas propraj de la [[Parlamenta demokratio|parlamentaj demokratioj]], hegemoniaj en Eŭropo kaj en aliaj mondoregionoj, en kiuj la formado de la registaro postulas la [[konfido]]n de la [[parlamento]]. Tiu registaro plu funkcias ĝis la tempo ke la [[Opozicio (politiko)|opozicio]] sukcesas venki [[Mocio de demisio|mocion de demisio]] en la parlamento. En la [[Prezidenta respubliko|prezidentaj sistemoj]], majoritataj en [[Ameriko]], la [[registarestro]] estas elektita per popola [[voĉdonado]] kaj povas plenumi la regopovon sendepende de la partio kiu havas majoritaton en la parlamento.

 

[[Platono]] en sia libro ''[[Respubliko (Platono)|Respubliko]]'' dividis registarojn en kvin bazaj tipoj (kvar ekzistantaj formoj kaj unu la ideala formo de Platono, kiu ekzistas "nur en parolo"):<ref name="Abjorensen2019">{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=cNSSDwAAQBAJ&pg=PA288|titolo=Historical Dictionary of Democracy|aŭtoro=Norman Abjorensen|dato=2019-06-15|eldoninto=Rowman & Littlefield|ISBN=978-1-5381-2074-3|OCLC=1081354236|paĝoj=288–}}</ref>

 

En sia verko ''[[Politiko (Aristotelo)|Politiko]]'', Aristotelo prilaboras pri la kvin reĝimoj de Platono studante ilin rilate al la regado fare de unu, de malmultaj, kaj de multaj.<ref name="Jordović2019">{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=if7vxwEACAAJ|titolo=Taming Politics: Plato and the Democratic Roots of Tyrannical Man|aŭtoro=Ivan Jordović|dato=2019|eldoninto=Franz Steiner Verlag|ISBN=978-3-515-12457-7|OCLC=1107421360|paĝo=intro}}</ref> El tio sekvas la klasigo de formoj de registaro depende de kiuj personoj havas la aŭtoritaton por regadi: ĉu nur unu persono ([[aŭtokratio]], kiel ĉe monarkio), elektita grupo de personoj (aristokratio), aŭ la popolo kiel tuto (demokratio, kiel ĉe respubliko).

 

Laŭ la profesoro de [[Yale]] nome [[Juan José Linz]] estas tri ĉefaj tipoj de [[Politika sistemo|politikaj sistemoj]] nuntempe: [[demokratio]]j, [[Totalismo|totalismaj reĝimoj]] kaj, mezvoje inter ambaŭ, [[Aŭtoritatismo|aŭtoritatismaj reĝimoj]] kun hibridaj reĝimoj.<ref name="LinzLinz2000">{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=8cYk_ABfMJIC&pg=PA143|titolo=Totalitarian and Authoritarian Regimes|aŭtoro=[[Juan José Linz]]|dato=2000|eldoninto=Lynne Rienner Publisher|ISBN=978-1-55587-890-0|OCLC=1172052725|paĝoj=143}}</ref><ref name="Michie2014">{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=ip_IAgAAQBAJ&pg=PA95|titolo=Reader's Guide to the Social Sciences|dato=3a de Februaro 2014|eldoninto=Routledge|ISBN=978-1-135-93226-8|paĝo=95|redaktinto=Jonathan Michie}}</ref> Alia moderna klasiga sistemo inkludas [[monarkio]]jn kiel sendependa ento aŭ kiel hibrida sistemo de la ĉefa triopo.<ref name="Garcia-AlexanderWooCarlson2017">{{cite book | author1 = Ginny Garcia-Alexander | author2 = Hyeyoung Woo | author3 = Matthew J. Carlson | date = 3a de Novembro 2017 | title = Social Foundations of Behavior for the Health Sciences | publisher = Springer | pages = 137– | isbn = 978-3-319-64950-4 | oclc = 1013825392 | url = https://books.google.com/books?id=y-M8DwAAQBAJ&pg=PA137}}</ref> Fakuloj ĝenerale referencas al [[diktatoreco]] ĉu kiel formo de aŭtoritatismo aŭ de totalismo.<ref name="LinzLinz2000"/><ref name="ToddWaller2015">{{cite book | editor1 = Allan Todd | editor2 = Sally Waller | author1 = Allan Todd | author2 = Sally Waller | date = 10a de Septembro 2015 | title = History for the IB Diploma Paper 2 AuthoritariaAuthoritarian States (20th Century) | publisher = Cambridge University Press | pages = 10– | isbn = 978-1-107-55889-2 | url = https://books.google.com/books?id=y_pfCgAAQBAJ&pg=PA10}}</ref><ref name="Sondrol">{{Cite journal |last1 = Sondrol |first1 = P. C. |s2cid = 144333167 |title = Totalitarian and Authoritarian Dictators: A Comparison of Fidel Castro and Alfredo Stroessner |journal = Journal of Latin American Studies |volume = 23 |issue = 3 |year = 2009 |pages = 599–620 |doi = 10.1017/S0022216X00015868|jstor = 157386 |url=https://www.jstor.org/stable/157386}}</ref>

 

{{Ĉefartikolo|Aŭtokratio}}

Aŭtokratio estas sistemo de regado en kiu suprema [[povo]] estas koncentrita en la manoj de unu persono, kies decidoj estas celo de neniu ekstera laŭleĝa limigo nek de regularigitaj mekanismoj de popola kontrolo (escepte eble pri la eventuala minaco de [[puĉo]] aŭ homamasa [[insurekcio]]).<ref>{{Cite web |last=Johnson |first=Paul M. |title=Autocracy: A Glossary of Political Economy Terms |url=http://www.auburn.edu/~johnspm/gloss/autocracy |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20181226063927/http://www.auburn.edu/~johnspm/gloss/autocracy%20 |archive-date=26a de Decembro 2018 |access-date=14a de Septembro 2012 |publisher=Auburn.edu}}</ref> [[Absoluta monarkio]] estas historie la hegemonia formo de aŭtokratio, en kiu [[monarko]] regas kiel nura [[suvereno]] sen limigon per reĝa prerogativo. Plej el la absolutaj monarkioj estas [[Hereda monarkio|hereda]], tamen kelkaj, notinde ĉe la [[Apostola Seĝo]], estas [[Elekto|elektitaj]] de elekta institucio (kiel la [[Kardinala Kolegio]], aŭ [[Princo-elektisto|princ-elektistoj]]). Aliaj formoj de aŭtokratio esta [[tiraneco]], [[despotismo]], kaj [[diktatoreco]].

 

{{Ĉefartikolo|Aristokratio}}

Aristokratio (el greka ἀριστοκρατία, aristokratía, el greka ἄριστος, aristos, "elstara", kaj el greka κράτος, kratos, "povo") estas formo de regado kiu metas la povon en la manoj de malgranda, [[elito|elita]] [[reganta klaso]], kiel hereda [[nobelaro]] aŭ [[privilegio|privilegiita]] [[kasto]]. Tiu klaso plenumas [[minoritato|minoritatan regadon]], ofte kiel [[terposedanto|terposeda]] [[timokratio]], riĉa [[plutokratio]], aŭ [[oligarkio]]. Historie aristokratio trudis sian regadon simple perforte kaj kun la ekskuzo, ke temas pri heredo kaj di-volo; en pli modernaj tempoj aristokratio justigis sin kiel klaso klera kaj preparita por la regado, dum la malaltaj klaso ne povus regi pro preparmanko.

 

Multaj monarkioj estis aristokrataj, kvankam en modernaj konstituciaj monarkioj, la monarko povas havi malmultan efektivan povon, kaj nur simbolan kaj ceremonian rolon. La termino ''aristokratio'' povas referenci historie ankaŭ al la ne-[[kamparano|kamparanaj]], ne-servistaj, kaj ne-[[burĝaro|burĝaj]] klasoj en la [[feŭdismo|feŭda sistemo]].

 

{{Ĉefartikolo|Demokratio}}

Demokratio estas sistemo de regado en kiu [[civitano]]j plenumas povon per [[voĉdonado]]. En sistemo de [[rekta demokratio]], la civitanaro kiel tuto rekte formas [[Partoprena demokratio|partoprenan]] registaran korpuson kaj rekte voĉdonas pri ĉiu afero en malfermaj asembleoj; tiel ke ne ekzistas diferenco inter registaro kaj regitaro. En [[Reprezenta demokratio|nerekta demokratio]], la civitanaro regas nerekte pere de la elektado de [[Reprezenta demokratio|reprezentantoj]] aŭ delegitoj el inter ili mem, tipe per [[Voĉdono|elektado]] aŭ, malpli ofte, per [[sorto|sortado]]. Tiuj elektitaj civitanoj poste kunsidas por formi registaran korpuson, kiel povas esti leĝodona asembleo aŭ [[ĵurio]].

 

==== Respublikoj ====

{{Ĉefartikolo|Respubliko}}

Respubliko estas formo de regado en kiu la lando estas konsiderata "publika afero" ({{lang-la|res publica}}), ne privata koncerno aŭ propraĵo de la regantoj, kaj en kiu oficoj, postenoj kaj registoj de ŝtatoj estas konsekvence rekte aŭ nerekte elektitaj aŭ nomumitaj anstataŭ hereditaj. La popolo, aŭ iom grava parto el tiu, havas supreman kontrolon super la registaro kaj super ki kaj kiel la oficoj de ŝtato estas elektitaj definitive aŭ elektitaj de elektitaj personoj.{{sfn|Montesquieu|1748|loc=book 2, chapters 1}}<ref name="Britannica">{{cite encyclopedia|title=Republic|encyclopedia=Encyclopædia Britannica}}</ref>

 

 

== Estiĝo de registaro ==

Laŭ ŝtata formo la estiĝo de registaro varias, kaj povas okazi jene:

* per [[baloto]]j en [[demokratio]], [[aristokratio]], [[plutokratio]], [[monarkio]]

{{Div col|cols = 4}}

* [[Federacia Registaro de Usono]]

{{Div col end}}

 

{{Referencoj|2}}

 

* American Heritage Dictionary of the English Language (4th ed.). 222 Berkeley Street, Boston, MA 02116: Houghton Mifflin Company. ISBN 0-395-82517-2

* Ulrich von Alemann, Politisches System der Bundesrepublik, in: ders., Grundlagen der Politikwissenschaft, Opladen 1952, 89-98

* Ziai, A., ''Zwischen Global Governance und Post-Development. Entwicklungspolitik aus diskursanalytischer Perspektive'', Münster 2006.

* Zürn, M., ''Gesellschaftliche Denationalisierung und Regieren in der OECD-Welt'', in: Kohler-Koch, B. (Hg.), Regieren in entgrenzten Räumen (= PVS-SH 29/1998), Opladen, Wiesbaden 1998, 91-120.

 

{{Leginda|2023|4|11}}