Registaro: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Sj1mor (diskuto | kontribuoj) ĉefe ligiloj k VA |
LiMrBot (diskuto | kontribuoj) esperantigita parametro, formatigo de buloj, formatigo de titoloj, kosmetikaj ŝanĝoj |
||
| (43 mezaj versioj de 4 uzantoj ne montriĝas) | |||
Linio 1:
[[Dosiero:Forms_of_government_2021.svg|eta|400ra|La ŝtatoj de la mondo kolorigitaj laŭ formo de registaro:
<br />Blua: plenaj prezidentaj respublikoj.
<br />Flava: duonprezidentaj respublikoj.
<br />Verda: respublikoj kun plenuma prezidanto elektita de aŭ nomumita de la parlamento kiu povas aŭ eble ne estas kondiĉigita de parlamenta fido.
<br />Oranĝa: parlamentaj respublikoj.
<br />Ruĝa: parlamentaj konstituciaj monarkioj
<br />Rozkolora: Parlamentaj duonkonstituciaj monarkioj kiuj havas apartan registarecon sed kie regeco tenas signifan administracin kaj/aŭ leĝdonan povon.
<br />Purpura: absolutaj monarkioj.
<br />Bruna: unupartiaj ŝtatoj.
<br />Malhelverda: landoj kie konstituciaj provizaĵoj por registaro estis suspenditaj (ekz. [[Diktatoreco|armeaj diktatorecoj]]).
<br />Griza: landoj kiuj ne konformas al iuj el ĉi-supraj sistemoj (ekz. provizoraj registaroj/neklaraj politikaj situacioj)]]
[[Dosiero:Emancipation proclamation.jpg|eta|225ra|[[Abraham Lincoln]] kunsidas kun sia ministraro por la unua legado de la Sendependiga Proklamo, (26a de Julio, 1862).]]
'''Registaro''' (de la [[latina]]: ''regere''; gvidi, konduki) estas organizo, kiu havas eblon krei kaj altrudi [[leĝo]]jn (kaj ties plenumadon) en difinita teritorio. Registaro povas regi grandajn teritoriojn (kiel [[ŝtato]]j) aŭ malgrandajn (kiel la estroj de [[urbo|urbeto]]).<ref>Vidu ekzemple la artikolojn [[Registaro de Kantabrio]] aŭ [[Registaro de Bonaero]].</ref> Ŝtata registaro estas unu inter la plej altaj institucioj post la [[ŝtatestro]], kutime lastatempe formita de ''[[Ministro|ministraro]]''.<ref>Tiele oni povas uzi la terminon "registaro" kiel sinonimo de ''ministraro''. Vidu ekzemple la artikolojn [[2-a registaro de Jean-Marc Ayrault]] aŭ [[1-a registaro de Manuel Valls]].</ref> Ĝi gvidas, kondukas kaj superrigardas la ŝtatan [[Interna politiko|internan]] kaj [[Ekstera politiko|eksteran politikon]]. Registaro konsistas kutime el registarestro kaj aliaj [[ministro]]j kun la rilataj koncernaj [[ministerio]]j.
En multaj ŝtatoj oni ofte konsideras registaro la [[Ekzekutiva branĉo|ekzekutivan potencon]] de la ŝtato. Meze de la [[20-a jarcento]] ŝanĝiĝis la rolo de registaro kiel nura ekzekutiva potenco al politika gvidado de la ŝtato.
Ĉiaj ajn regadoformo nune efikas sur ĉia homa aktiveco en multaj gravaj manieroj. Pro tiu tialo, [[Politika scienco|politikaj sciencistoj]] ĝenerale polemikas, ke registaro ne estu studita laŭ si mem; sed ĝi estu studita kun [[antropologio]], [[ekonomiko]], [[historio]], [[filozofio]], [[scienco]], kaj [[sociologio]].
== Historio ==
{{Ĉefartikolo|Politika filozofio}}
[[Dosiero:President Barack Obama with full cabinet 09-10-09.jpg|eta|maldekstre|225ra|La unua ministraro de [[Obama]] (9a de Oktobro, 2009).]]
=== Fruaj registaroj ===
La momento kaj loko kie tiu fenomeno de homa registaro disvolviĝis perdiĝas en la tempo. Plej verŝajne en fruaj komunumoj de [[ĉasistoj kaj kolektistoj]] jam aperis [[elito]] plej verŝajne de pli spertaj ĉasistoj kaj militistoj kun fruaj funkcioj de regado; ĉiuokaze, historio de fruaj socioj jam registras la formadon de fruaj registaroj. Antaŭ ĉirkaŭ 5 000 jaroj, la unuaj malgrandaj urbo-ŝtatoj aperis.{{sfn|Christian|2004|p=245}} Ĉirkaŭ la tria aŭ dua jarmilo a.n.e., kelkaj el tiuj jam estis disvolviĝintaj en pli grandaj areoj regataj de registaroj: [[Sumero]], [[antikva Egipto]], [[Induso-civilizacio]], kaj la civilizacio de la [[Flava Rivero]].{{sfn|Christian|2004|p=294}}
La disvolvigo de agrikulturo kaj sekvaj projektoj por akvokontrolo estis katalizilo por la disvolvigo de registaroj.<ref name="Britannica2010">The New Encyclopædia Britannica (15a eldono)</ref> Foje tribestro estis elektita pere de variaj ritoj aŭ testoj de forto por regadi sian tribon, foje kun grupo de aĝaj tribanoj kiel konsilantaro. La homa kapablo precize komuniki abstraktan, lernitan informaron ebligis homojn iĝi pli efektivaj je agrikulturo,{{sfn|Christian|2004|pp=146–147}} kaj tio ebligis por ĉiam pliigon de populacidensecoj.{{sfn|Christian|2004|p=245}} La historiisto David Christian klarigis kiel tio rezultis en [[ŝtato]]j kun leĝoj kaj registaroj.
{{Citaĵo|Dum farmistaj populacioj ariĝis en pli grandaj kaj pli densaj komunumoj, interagado inter diversaj grupoj pliiĝis kaj la socia premo pliiĝis ĝis, en rimarkinda paralelo kun la formado de steloj, novaj strukturoj subite aperis, kune kun nova nivelo de komplekseco. Kiel steloj, urboj kaj ŝtatoj reorganizas kaj energiigas pli malgrandajn objektojn ene de sia gravitaj kampoj.{{sfn|Christian|2004|p=245}}}}
=== Modernaj registaroj ===
[[Dosiero:Kiev Cabinet of Ministers.jpg|eta|225ra|Konstruaĵo de la Ministraro de [[Ukrainio]].]]
Startinte en la fino de la 17-a jarcento, la hegemonio de la respublikaj formoj de regado kreskiĝis malprofite al la registaroj je la servo de [[monarkio]]j, partikulare de heredaj monarkioj. La [[Angla enlanda milito]] kaj la [[Glora Revolucio]] en Anglio, la [[Usona revolucio]], kaj la [[Franca revolucio]] kontribuis al la kresko de reprezentaj formoj de regado. La [[Sovetunio]] estis la unua granda lando kiu havis [[komunismo|komunisman]] registaron.{{sfn|Smelser|Baltes|2001|p=}} Ekde la [[Falo de la Berlina Muro]], [[liberala demokratio]] iĝis eĉ la plej hegemonia formo de regustaro,{{sfn|Kuper|Kuper|2008|p=}} dum komunistaj registaroj malpliiĝis tra la tuta mondo kaj eĉ akceptis elementojn de nekomunismaj sintenoj.
En la 19-a kaj 20-a jarcentoj, estis grava pliiĝo en la grando kaj skalo de regado je nacia nivelo.{{sfn|Haider-Markel|2014|p=}} Tio inkludas la regularon de korporacioj kaj la disvolvigo de la [[Socialema ŝtato|bonfara ŝtato]].{{sfn|Kuper|Kuper|2008|p=}}
== Politika scienco ==
=== Klasado de registaroj ===
[[Dosiero:Kremlin Senate-1.jpg|eta|225ra|maldekstre|Konstruaĵo de la Ministraro de la iama [[Sovetunio]].]]
En [[politika scienco]], estis delonga celo krei tipologion aŭ [[taksonomio]]n de [[politikaj sistemoj]], same kiel tipologioj de politikaj sistemoj ne estas tiom evidentaj.<ref>Lewellen, Ted C. ''Political Anthropology: An Introduction Third Edition''. Praeger Publishers; 3a eldono (30a Novembro 2003)</ref> Speciale gravas en [[politika scienco]] kampoj de [[kompara politiko]] kaj [[internaciaj rilatoj]].
Supraĵe, identigi formon de registaro ŝajnas facile, ĉar ĉiaj registaroj havas oficialan formon. [[Usono]] estas [[federacia respubliko]], dum la iama [[Sovetunio]] estis [[socialisma respubliko]]. Tamen mem-identigo povas esti ne objektiva, kaj laŭ kaj Kopstein kaj Lichbach asertas, difini
Identigi formojn de registaro estas komplika ankaŭ pro granda nombro de [[politikaj sistemoj]] originitaj de la diverseco de [[Sociekonomiko|soci-ekonomiaj]] movadoj kaj estas spegulitaj en tipoj de registaroj fare de specifaj [[politika partio|partioj]]
[[Dosiero:Complexe Guy-Favreau.JPG|eta|240x240px|Sidejo de la registaro de [[Kanado]].]]
Alia kompliko estas ĝenerala manko de interkonsento aŭ intenca "dismontro aŭ [[biaso]]" de raciaj teknikaj difinoj de politikaj ideologioj kaj asociaj formoj de regado, pro la naturo de politiko en tiu moderna epoko. Ekzemple: la signifo de "[[konservatismo]]" en [[Usono]] havas malmulte komune kun la sistemo kiel la vorta difino estas uzata aliloke. Kiel Ribuffo (2011) notas, "tio kion usonanoj nune nomas konservatismo multo el la mondo nomas ĝin [[liberalismo]] aŭ [[novliberalismo]]".<ref>Leo P. Ribuffo, "20 Suggestions for Studying the Right now that Studying the Right is Trendy," ''Historically Speaking'' Jan 2011 v.12#1 pp 2–6, cito ĉe p. 6</ref> Ekde la [[1950-aj jaroj]] konservatismo en Usono estis ĉefe asocia kun la [[Respublikana Partio (Usono)|Respublikana Partio]]. Tamen, dum la epoko de [[rasa segregacio]] en Usono ankaŭ multaj [[Sudaj ŝtatoj de Usono|Sudaj Demokratoj]] estis konservativuloj, kaj ili ludis gravan rolon en la Konservativa [[Koalicio]] kiu kontrolis la [[Usona Kongreso|Kongreson]] el 1937 ĝis 1963.<ref>Kari Frederickson, ''The Dixiecrat Revolt and the End of the Solid South, 1932–1968'', p. 12, "...conservative southern Democrats viewed warily the potential of New Deal programs to threaten the region's economic dependence on cheap labor while stirring the democratic ambitions of the disfranchised and undermining white supremacy.", The University of North Carolina Press, 2000, ISBN 978-0-8078-4910-1</ref>
Ĉiu lando en la mondo estas regata de sistemo de registaro kiu kombinas almenaŭ 2 (aŭ pliajn) el la jenaj atributoj (ekzemple, ĉe [[Ĉinio]], kiu laŭteorie estas komunisma ŝtato sed enhavas [[Kapitalismo|kapitalisman ekonomion]], dum Usono laŭ kelkaj teoriistoj ne estus tutkapitalisma ŝtato ĉar havigas [[Bonfaro|socialajn servojn]] por siaj civitanoj). Aldone la opinio de unu persono pri la tipo de registaro povus diferenci kaj fakte diferencas unu de alia (ekzemple, multaj opinias, ke Usono estas [[plutokratio]] pli ol demokratio ĉar ĝi fakte estas regata de riĉuloj).<ref>[http://www.us.penguingroup.com/nf/Book/BookDisplay/0,,9781594204098,00.html "Plutocrats – The Rise of the New Global Super-Rich and the Fall of Everyone Else"] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20140407045309/http://www.us.penguingroup.com/nf/Book/BookDisplay/0,,9781594204098,00.html |date=2014-04-07 }} Chrystia Freeland estas eldonisto ĉe Reuters, post jarojn da servo ĉe ''Financial Times''. Ŝi estis eldonisto de kanada ''Globe and Mail'' kaj verkis por ''Financial Times'', ''Economist'', kaj ''Washington Post''. Ŝi loĝas en Novjorko.</ref> Estas ĉiam ombroj ĉe ĉiu ajn registaro. Eĉ plej liberalaj demokratioj limigas rivalan politikan aktivecon je unu etendo aŭ alia, kaj eĉ plej tiranecaj diktaturoj devas organizi larĝan bazon por ties elteno, kaj tiele malfacilas simpligite "klasigi" ĉiajn registaron en mallarĝajn kategoriojn.
[[Dosiero:Shri Modi at Planning Commission Meet in New Delhi (9123711411).jpg|eta|200ra|maldekstre|Ĉefministro [[Narendra Modi]] kaj ministroj dum kunsido ĉe Novdelhio, 2013.]]
La [[koalicia registaro]] estas tiu formita kiam [[Frakcio (parlamento)|parlamenta frakcio]] ne havas sufiĉan majoritaton por formi registaron, pro kio ĝi bezonas interkonsenti kun alia grupo aŭ frakcio, normale de proksima politika [[ideologio]], por kune formi registaron. La koaliciaj registaroj estas propraj de la [[Parlamenta demokratio|parlamentaj demokratioj]], hegemoniaj en Eŭropo kaj en aliaj mondoregionoj, en kiuj la formado de la registaro postulas la [[konfido]]n de la [[parlamento]]. Tiu registaro plu funkcias ĝis la tempo ke la [[Opozicio (politiko)|opozicio]] sukcesas venki [[Mocio de demisio|mocion de demisio]] en la parlamento. En la [[Prezidenta respubliko|prezidentaj sistemoj]], majoritataj en [[Ameriko]], la [[registarestro]] estas elektita per popola [[voĉdonado]] kaj povas plenumi la regopovon sendepende de la partio kiu havas majoritaton en la parlamento.
== Formoj ==
[[Dosiero:Politeia beginning. Codex Parisinus graecus 1807.jpg|eta|dekstre|230ra|[[Platono]] en sia libro ''[[Respubliko (Platono)|Respubliko]]'' dividis registarojn en kvin bazaj tipoj.]]
[[Platono]] en sia libro ''[[Respubliko (Platono)|Respubliko]]'' dividis registarojn en kvin bazaj tipoj (kvar ekzistantaj formoj kaj unu la ideala formo de Platono, kiu ekzistas "nur en parolo"):<ref name="Abjorensen2019">{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=cNSSDwAAQBAJ&pg=PA288|titolo=Historical Dictionary of Democracy|aŭtoro=Norman Abjorensen|dato=2019-06-15|eldoninto=Rowman & Littlefield|ISBN=978-1-5381-2074-3|OCLC=1081354236|paĝoj=288–}}</ref>
* [[Aristokratio]] (regado laŭ leĝo kaj ordo, kiel idealaj tradiciaj “bonvolemaj” regnoj kiuj ne estas tiranecaj)
* [[Timokratio]] (regado laŭ honoro kaj devo, kiel “bonvolema” militistaro; [[Sparto]] kiel ekzemplo)
* [[Oligarkio]] (regado laŭ riĉo kaj merkat-bazita etiko, kiel ĉe liberkomerca kapitalisma ŝtato)
* [[Demokratio]] (regado laŭ pura libereco kaj egaleco, kiel libera civitano)
* [[Tirano|Tiraneco]] (regado laŭ timo, kiel despoto)
Tiuj kvin reĝimoj iom post ioim degeneriĝis starte kun aristokratio pinte kaj tiraneco sube.{{sfn|Brill|2016}}
En sia verko ''[[Politiko (Aristotelo)|Politiko]]'', Aristotelo prilaboras pri la kvin reĝimoj de Platono studante ilin rilate al la regado fare de unu, de malmultaj, kaj de multaj.<ref name="Jordović2019">{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=if7vxwEACAAJ|titolo=Taming Politics: Plato and the Democratic Roots of Tyrannical Man|aŭtoro=Ivan Jordović|dato=2019|eldoninto=Franz Steiner Verlag|ISBN=978-3-515-12457-7|OCLC=1107421360|paĝo=intro}}</ref> El tio sekvas la klasigo de formoj de registaro depende de kiuj personoj havas la aŭtoritaton por regadi: ĉu nur unu persono ([[aŭtokratio]], kiel ĉe monarkio), elektita grupo de personoj (aristokratio), aŭ la popolo kiel tuto (demokratio, kiel ĉe respubliko).
=== Bazaj politikaj sistemoj ===
Laŭ la profesoro de [[Yale]] nome [[Juan José Linz]] estas tri ĉefaj tipoj de [[Politika sistemo|politikaj sistemoj]] nuntempe: [[demokratio]]j, [[Totalismo|totalismaj reĝimoj]] kaj, mezvoje inter ambaŭ, [[Aŭtoritatismo|aŭtoritatismaj reĝimoj]] kun hibridaj reĝimoj.<ref name="LinzLinz2000">{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=8cYk_ABfMJIC&pg=PA143|titolo=Totalitarian and Authoritarian Regimes|aŭtoro=[[Juan José Linz]]|dato=2000|eldoninto=Lynne Rienner Publisher|ISBN=978-1-55587-890-0|OCLC=1172052725|paĝoj=143}}</ref><ref name="Michie2014">{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=ip_IAgAAQBAJ&pg=PA95|titolo=Reader's Guide to the Social Sciences|dato=3a de Februaro 2014|eldoninto=Routledge|ISBN=978-1-135-93226-8|paĝo=95|redaktinto=Jonathan Michie}}</ref> Alia moderna klasiga sistemo inkludas [[monarkio]]jn kiel sendependa ento aŭ kiel hibrida sistemo de la ĉefa triopo.<ref name="Garcia-AlexanderWooCarlson2017">{{cite book | author1 = Ginny Garcia-Alexander | author2 = Hyeyoung Woo | author3 = Matthew J. Carlson | date = 3a de Novembro 2017 | title = Social Foundations of Behavior for the Health Sciences | publisher = Springer | pages = 137– | isbn = 978-3-319-64950-4 | oclc = 1013825392 | url = https://books.google.com/books?id=y-M8DwAAQBAJ&pg=PA137}}</ref> Fakuloj ĝenerale referencas al [[diktatoreco]] ĉu kiel formo de aŭtoritatismo aŭ de totalismo.<ref name="LinzLinz2000"/><ref name="ToddWaller2015">{{cite book | editor1 = Allan Todd | editor2 = Sally Waller | author1 = Allan Todd | author2 = Sally Waller | date = 10a de Septembro 2015 | title = History for the IB Diploma Paper 2 AuthoritariaAuthoritarian States (20th Century) | publisher = Cambridge University Press | pages = 10– | isbn = 978-1-107-55889-2 | url = https://books.google.com/books?id=y_pfCgAAQBAJ&pg=PA10}}</ref><ref name="Sondrol">{{Cite journal |last1 = Sondrol |first1 = P. C. |s2cid = 144333167 |title = Totalitarian and Authoritarian Dictators: A Comparison of Fidel Castro and Alfredo Stroessner |journal = Journal of Latin American Studies |volume = 23 |issue = 3 |year = 2009 |pages = 599–620 |doi = 10.1017/S0022216X00015868|jstor = 157386 |url=https://www.jstor.org/stable/157386}}</ref>
=== Aŭtokratio ===
{{Ĉefartikolo|Aŭtokratio}}
Aŭtokratio estas sistemo de regado en kiu suprema [[povo]] estas koncentrita en la manoj de unu persono, kies decidoj estas celo de neniu ekstera laŭleĝa limigo nek de regularigitaj mekanismoj de popola kontrolo (escepte eble pri la eventuala minaco de [[puĉo]] aŭ homamasa [[insurekcio]]).<ref>{{Cite web |last=Johnson |first=Paul M. |title=Autocracy: A Glossary of Political Economy Terms |url=http://www.auburn.edu/~johnspm/gloss/autocracy |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20181226063927/http://www.auburn.edu/~johnspm/gloss/autocracy%20 |archive-date=26a de Decembro 2018 |access-date=14a de Septembro 2012 |publisher=Auburn.edu}}</ref> [[Absoluta monarkio]] estas historie la hegemonia formo de aŭtokratio, en kiu [[monarko]] regas kiel nura [[suvereno]] sen limigon per reĝa prerogativo. Plej el la absolutaj monarkioj estas [[Hereda monarkio|hereda]], tamen kelkaj, notinde ĉe la [[Apostola Seĝo]], estas [[Elekto|elektitaj]] de elekta institucio (kiel la [[Kardinala Kolegio]], aŭ [[Princo-elektisto|princ-elektistoj]]). Aliaj formoj de aŭtokratio esta [[tiraneco]], [[despotismo]], kaj [[diktatoreco]].
=== Aristokratio ===
{{Ĉefartikolo|Aristokratio}}
[[Dosiero:Le bal paré.jpg|eta|280ra|maldekstre|Francaj aristokratoj, ĉirkaŭ 1774.]]
Aristokratio (el greka ἀριστοκρατία, aristokratía, el greka ἄριστος, aristos, "elstara", kaj el greka κράτος, kratos, "povo") estas formo de regado kiu metas la povon en la manoj de malgranda, [[elito|elita]] [[reganta klaso]], kiel hereda [[nobelaro]] aŭ [[privilegio|privilegiita]] [[kasto]]. Tiu klaso plenumas [[minoritato|minoritatan regadon]], ofte kiel [[terposedanto|terposeda]] [[timokratio]], riĉa [[plutokratio]], aŭ [[oligarkio]]. Historie aristokratio trudis sian regadon simple perforte kaj kun la ekskuzo, ke temas pri heredo kaj di-volo; en pli modernaj tempoj aristokratio justigis sin kiel klaso klera kaj preparita por la regado, dum la malaltaj klaso ne povus regi pro preparmanko.
Multaj monarkioj estis aristokrataj, kvankam en modernaj konstituciaj monarkioj, la monarko povas havi malmultan efektivan povon, kaj nur simbolan kaj ceremonian rolon. La termino ''aristokratio'' povas referenci historie ankaŭ al la ne-[[kamparano|kamparanaj]], ne-servistaj, kaj ne-[[burĝaro|burĝaj]] klasoj en la [[feŭdismo|feŭda sistemo]].
=== Demokratio ===
{{Ĉefartikolo|Demokratio}}
[[Dosiero:Votingwomen.jpg|eta|dekstre|230ra|Balotado en [[Bangladeŝo]].]]
Demokratio estas sistemo de regado en kiu [[civitano]]j plenumas povon per [[voĉdonado]]. En sistemo de [[rekta demokratio]], la civitanaro kiel tuto rekte formas [[Partoprena demokratio|partoprenan]] registaran korpuson kaj rekte voĉdonas pri ĉiu afero en malfermaj asembleoj; tiel ke ne ekzistas diferenco inter registaro kaj regitaro. En [[Reprezenta demokratio|nerekta demokratio]], la civitanaro regas nerekte pere de la elektado de [[Reprezenta demokratio|reprezentantoj]] aŭ delegitoj el inter ili mem, tipe per [[Voĉdono|elektado]] aŭ, malpli ofte, per [[sorto|sortado]]. Tiuj elektitaj civitanoj poste kunsidas por formi registaran korpuson, kiel povas esti leĝodona asembleo aŭ [[ĵurio]].
Kelkaj registaroj kombinas kaj rektan kaj nerektan demokratiajn regosistemojn, en kiuj la civitanaro elektas reprezentantojn por administri la ĉiutagan regadon, dum ankaŭ rezervas la rektan regadon rekte al la [[popoliniciato]]j, [[referendumo]]j (plebiscitoj), kaj la rajto al renverso. En [[konstitucia demokratio]] la povoj de la majoritato estas plenumitaj ene de la kadro de reprezenta demokratio, sed la [[konstitucio]] plej ofte limigas la regadon de la majoritato, kutime pere de la respektoj al la [[homaj rajtoj|universalaj rajtoj]], ekz. [[parollibereco]], aŭ [[asocilibero]].<ref>''[[Oxford English Dictionary]]'': "democracy".</ref><ref name="britannica">{{Cite encyclopedia |title=Democracy |encyclopedia=Encyclopædia Britannica |publisher=William Benton |date=1970 |edition=Expo '70 hardcover |volume=7 |pages=215–23 |language=en |isbn=978-0-85229-135-1 |last1=Watkins |first1=Frederick}}</ref>
==== Respublikoj ====
{{Ĉefartikolo|Respubliko}}
[[Dosiero:Proclamação República Portuguesa.jpg|eta|maldekstre|Proklamo de la Respubliko en [[Portugalio]] en 1910.]]
Respubliko estas formo de regado en kiu la lando estas konsiderata "publika afero" ({{lang-la|res publica}}), ne privata koncerno aŭ propraĵo de la regantoj, kaj en kiu oficoj, postenoj kaj registoj de ŝtatoj estas konsekvence rekte aŭ nerekte elektitaj aŭ nomumitaj anstataŭ hereditaj. La popolo, aŭ iom grava parto el tiu, havas supreman kontrolon super la registaro kaj super ki kaj kiel la oficoj de ŝtato estas elektitaj definitive aŭ elektitaj de elektitaj personoj.{{sfn|Montesquieu|1748|loc=book 2, chapters 1}}<ref name="Britannica">{{cite encyclopedia|title=Republic|encyclopedia=Encyclopædia Britannica}}</ref>
Ofta simpligita difino de respubliko estas registaro en kiu la ŝtatestro ne estas [[monarko]].<ref name="WordNet">{{Cite journal |title=republic |url=http://dictionary.reference.com/browse/republic |url-status=live |journal=WordNet 3.0 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090312065659/http://dictionary.reference.com/browse/republic |archive-date=12a de Marto 2009 |access-date=12a de Marto 2009}}</ref><ref name="M-W">{{Cite encyclopedia |title=Republic |encyclopedia=Merriam-Webster |url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/republic |access-date=14a de Aŭgusto 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180612162708/https://www.merriam-webster.com/dictionary/republic |archive-date=12a de Junio 2018 |url-status=live}}</ref> Tiukadre oni povas diri, ke en [[Eŭropo]] respublikoj anstataŭis monarkiojn laŭlonge de la 19-a kaj 20-a jarcentoj, dum restis monarkioj nur en ses nordokcidentaj landoj, plus nur unu en suda Eŭropo nome [[Hispanio]], sen enkalkuli ŝtatetojn. En [[Ameriko]] la modernaj ŝtatoj kreitaj en la 19-a jarcento ĉiam turnis sin al la respublika sistemo, escepte ĉe mallongdaŭraj periodoj en [[Brazilo]], [[Meksiko]] kaj [[Haitio]]. En [[Afriko]] estis monarkioj historie, sed la modernaj ŝtatoj kreitaj en la 20-a jarcento same turnis sin al la respublika sistemo, escepte en historia periodo en [[Etiopio]] kaj ekde la mezo de la jarcento en [[Maroko]]. En Azio kaj Oceanio la tendenco estas ne tiom klara, sed ankaŭ kun ĝenerala evoluo al la respublika registaro.
[[Montesquieu]] inkludis kaj [[demokratio]]jn, en kiuj la tuta popolo kunhavas regadon, kaj [[aristokratio]]jn aŭ [[oligarkio]]jn, en kiu nur malgranda parto de la popolo regas, kiel respublikaj formoj de registaro. {{sfn|Montesquieu|1748|loc=book 2, chapters 2–3}} Ĉiuokaze kvankam teorie respublikoj estas pli demokratiaj ol monarkioj, ne ĉiam tio okazas: povas esti parlamentaj monarkioj, en kiuj demokratia nivelo pli altas ol ĉe kelkaj respublikoj kiuj alproksimiĝas al diktatoreco.
Aliaj terminoj uzataj por priskribi diferencajn respublikajn tipojn estas [[Demokratio|demokratia respubliko]], [[parlamenta respubliko]], [[Duonprezidenta sistemo|duonprezidenta respubliko]], [[prezidenta respubliko]], [[Federacio|federacia respubliko]], [[popola respubliko]], kaj [[Islama respubliko]].
==== Federismo ====
{{Ĉefartikolo|Federismo}}
Federismo estas politika koncepto en kiu ''grupo'' de membroj de asocio aŭ de apartaj homoj estas engaĝiĝintaj kaj kunligitaj pere de [[Sigelo|sigelita kontrakto]] kun registaro de reprezenta federacia regado. La termino "federismo" estas uzata por priskribi sistemon de regado en kiu [[suvereneco]] estas konstitucie dividata inter centra registara aŭtoritato kaj konstituantaj politikaj unuoj, varie nomitaj subŝtatoj, ŝtatoj, provincoj aŭ alimaniere. Federismo estas sistemo bazita sur demokratiaj principoj kaj institucioj en kiuj la povo por regado estas kunhavata inter naciaj (tutlandaj) kaj provincaj/ŝtataj registaroj, kreante tion kio estas ofte nomata [[federacio]]. La defendantoj de tiu sistemo estas ofte nomataj "federistoj".
Tiu kunhavo de povo inter centra registaro kaj subregistaroj povas ganmi inter sistemoj en kiuj la subŝtataj unuoj apenaŭ havas kompetencojn ĝis aliaj en kiuj la subŝtatoj povas havi same centran registaron, parlamenton, proprajn leĝojn diferencajn disde tiuj de aliaj subŝtatoj en la sama landoŝtato ktp. Tre federaciaj ŝtatoj estas [[Usono]], [[Meksiko]], [[Barato]] ktp.
== Estiĝo de registaro ==
[[Dosiero:Gobierno Provisional 1869 (J.Laurent).jpg|300ra|eta|dekstra|La Ministraro de Hispanio kunside en [[1869]]. [[Laureano Figuerola]], [[Práxedes Mateo Sagasta|Sagasta]], [[Manuel Ruiz Zorrilla|Ruiz Zorrilla]], [[Juan Prim|Prim]], [[Francisco Serrano y Domínguez|Serrano]], [[Juan Bautista Topete|Topete]], [[Adelardo López de Ayala]], [[Antonio Romero Ortiz]] kaj Lorenzana (foto de J. Laurent).]]
Laŭ ŝtata formo la estiĝo de registaro varias, kaj povas okazi jene:
* per [[baloto]]j en [[demokratio]], [[aristokratio]], [[plutokratio]], [[monarkio]]
* per nomumo aŭ [[Heredo (juro)|heredo]]: [[aŭtokratio]], [[aristokratio]], absoluta aŭ neparlamenta [[monarkio]]
* perforte: [[aŭtokratio]], ekzemple [[Militreĝimo|militista diktaturo]], plej ofte post [[puĉo]]
Evidente plej ĝusta maniero estas elekteblo en kiu ĉiu kandidato havu saman oportunon atingi registaran postenon. Tamen tio dependas de multaj faktoroj laŭ kiuj teoria demokratio povas esti eĉ pli maljusta ol aliaj teorie nedemokratiaj registarsistemoj, ekzemple ekonomiaj postuloj por aliri al propagando, premoj de interesataj grupoj, postuloj de balotregularoj ktp. Pli maljustaj estis iamaj heredaj monarkioj kiuj funkciis sen demokratie elektita registaro. Puĉoj krom, atakoj al demokratiaj registaroj, povas rezulti en maltrankvileco, mortigaj tumultoj, militoj ktp.
La elektebleco de registarano povas dependi de iaj kondiĉoj, kiel [[aĝo]] (en demokratio), [[socia sekso]] (en demokratio), [[posedaĵo]]j (en plutokratio), deveno (Familia [[genealogio]], en aristokratio, monarkio).
En [[anarkio]] ekzistas nek registaro, nek [[hierarkio]], sed memorganizado kaj [[memadministrado]], kiu estiĝas foje el desuba asemblearo. Ĉiuokaze, diversfoje en la historio, estiĝis anarkiecaj preskaŭŝtatoj kies memorganizaj sistemoj povus esti iel konsiderataj kiel tre specifa formo de registaro, foje eĉ kun militista povo.
== Registaroj ==
{{Div col|cols = 4}}
* [[Federacia Registaro de Usono]]
* [[Registaro de Rusio]]
* [[Registaro de Moskvo]]
* [[Registaro de Ĉinio]]
* [[Registaro de Barato]]
* [[Registaro de Brazilo]]
* [[Registaro de Kanado]]
* [[Registaro de Nov-Zelando]]
* [[Registaro de Francio]]
* [[Registaro de Hispanio]]
* [[Registaro de Kantabrio]]
* [[Registaro de Aŭstralio]]
* [[Registaro de Litovio]]
* [[Registaro de Nacia Savo de Serbio]]
{{Div col end}}
==
{{
==
* American Heritage Dictionary of the English Language (4th ed.). 222 Berkeley Street, Boston, MA 02116: Houghton Mifflin Company. ISBN 0-395-82517-2
* Ulrich von Alemann, Politisches System der Bundesrepublik, in: ders., Grundlagen der Politikwissenschaft, Opladen 1952, 89-98
* Badura, P., Regierung, in: Herzog, R. u. a. (Hg.), Evangelisches Staatslexikon, Bd. II, Stuttgart 1973, 1093-1147.
Linio 107 ⟶ 148:
* Bodin, J., Sechs Bücher über den Staat, 1576, München 1981ff.
* Böhret, C., Wewer, G. (Hg.), Regieren im 21. Jahrhundert. Zwischen Globalisierung und Regionalisierung, Opladen 1993.
* Boldt, H., ''Gewaltenteilung'',
* Braun, D., ''Steuerungstheorien'',
* Brill, Sara (2016). [https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/apeiron-2015-0003/html "Political Pathology in Plato's Republic".] Apeiron. 49 (2): 127–161. doi:10.1515/apeiron-2015-0003. ISSN 2156-7093. S2CID 148505083.
* Brunnengräber, A., C. Stock, Global Governance. Ein Jahrhundertprojekt, in: Prokla 29, 1999, 445-468.
* Christian, David (2004). [https://archive.org/details/mapsoftimeintrod00chri ''Maps of Time: an Introduction to Big History''.] Berkeley, CA: University of California Press. ISBN 978-0-520-24476-4. OCLC 966003275.
* Dean, M., Gouvernmentality. Power and Rule in Modern Society, London 1999.
* Draude, A., Wer regiert wie? Für eine äquivalenzfunktionalistische Beobachtung von Governance in Räumen begrenzter Staatlichkeit (= DFG Sonderforschungsbereich SFB-Governance Working Paper Series Nr. 2), Berlin 2007.
Linio 116 ⟶ 159:
* [[Michel Foucault]], Geschichte der Gouvernementalität, Bd. I-II (Bd I: Sicherheit, Territorium, Bevölkerung. Vorlesung am Collège de France 1977-78; Bd. II: Die Geburt der Biopolitik. Vorlesung am Collège de France 1978-79), Frankfurt/M. 2006.
* Grande, E., Die neue Architektur des Staates. Aufbau und Transformation nationalstaatlicher Handlungskapazität – untersucht am Beispiel der Forschungs- und Technologiepolitik, in: Czada, R., Schmidt, M. G. (Hrsg.), Verhandlungsdemokratie, Interessenvermittlung, Regierbarkeit, Opladen 1993, 51-71.
* Haider-Markel, Donald P. (2014). ''The Oxford Handbook of State and Local Government''. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-957967-9. OCLC 904484428.
* Haus, Michael, ''Transformation des Regierens und Herausforderungen der Institutionenpolitik'', Baden-Baden 2010.
* Wilhelm Hennis u. a. (Hg.), Regierbarkeit. Studien zu ihrer Problematisierung, Bd. 1-2, Stuttgart 1977 u. 1979.
* Hennis, W., Aufgaben einer modernen Regierungslehre, in: Politische Vierteljahresschrift, PVS 6, 1965, 422-437.
Linio 128 ⟶ 172:
* Korte, K.-R., Fröhlich, M., Politik und Regieren in Deutschland, Paderborn u. a. 20062.
* Korte, K.-R., Was kennzeichnet modernes Regieren? Regierungshandeln von Staats- und Regierungschefs im Vergleich, in: Aus Politik und Zeitgeschichte (B 5/2001).
* Krader, Lawrence (1968). ''Formation of the State'', en ''Foundations of Modern Anthropology Series''. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall. x, 118 p.
* Krasmann, S., ''Die Kriminalität der Gesellschaft. Zur Gouvernementalität der Gegenwart'', Konstanz 2003.
* Kerchner, VL Regierungssystem der BRD, WS 2007/08 41
* Krasner, S. D., ''Compromising Westphalia'', en: ''International Security'', 20, 1995/96, 115-151.
* Kuper, Adam; Kuper, Jessica, eld. (2008). ''The Social Science Encyclopedia''. London: Routledge. ISBN 978-0-415-47635-5. OCLC 789658928.
* Lemke, T., Governance, Gouvernementalität und die Dezentrierung der Ökonomie, in: Reichert, R. (Hg.) Governmentality Studies. Analysen liberal-demokratischer Gesellschaften im Anschluss an Michel Foucault, Münster 2004, 63-73.
* Loewenstein, K., Verfassungslehre, Tübingen 1957.
Linio 150 ⟶ 195:
* Scharpf, F. W., Die Handlungsfähigkeit des Staates am Ende des Zwanzigsten Jahrhunderts, in: Kohler-Koch, B. (Hg.), Staat und Demokratie in Europa, Darmstadt 1992, 93-115.
* Sellin, V., Regierung, Regime, Obrigkeit, in: Brunner, O., Conze, W., Reinhart Koselleck (Hg.), Geschichtliche Grundbegriffe, Bd. 5, Stuttgart 1984, 361-421.
* Smelser, Neil J.; Baltes, Paul B. (2001). ''International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences''. New York: Elsevier Science. ISBN 978-0-08-043076-8. OCLC 43548228.
* Rudolf Smend, ''Die politische Gewalt im Verfassungsstaat und das Problem der Staatsform'', en: ders., Staatrechtliche Abhandlungen, Berlin 1924.
* Theo Stammen, Staatslehre, en: Dieter Nohlen, Schultze, R.-O. (Hg.), Politische Theorien (=Lexikon der Politik, Bd. 1), München 1995, 597-602.
* Teschke, B., ''The Myth of 1648. Class, Geopolitics and the Making of Modern International Relations'', London, New York 2003.
* Klaus Dieter Wolf, ''Internationale Organisationen und grenzüberschreitendes Regieren'', en: Herfried Münkler (Hrsg.), Politikwissenschaft. Ein Grundkurs, Reinbek 2003, 412-446.
* Ziai, A., ''Zwischen Global Governance und Post-Development. Entwicklungspolitik aus diskursanalytischer Perspektive'', Münster 2006.
* Zürn, M., ''Gesellschaftliche Denationalisierung und Regieren in der OECD-Welt'', in: Kohler-Koch, B. (Hg.), Regieren in entgrenzten Räumen (= PVS-SH 29/1998), Opladen, Wiesbaden 1998, 91-120.
== Vidu ankaŭ ==
{{Div col|cols = 3}}
* [[Formoj de registaro]]
** [[Monarkio]]
** [[Demokratio]]
** [[Respubliko]]
** [[Diktatoreco]]
** [[Unupartiismo]]
** [[Totalismo]]
** [[Junto (politiko)|Junto]]
* [[Politika scienco]]
* [[Anarkiismo]]
* [[Monda registaro]]
* [[Centra administracio]]
* [[Konstitucio]]
* [[Statuto]]
* [[Politika sistemo]]
* [[Politiko]]
* [[Ŝtato]]
* [[Balotsistemo]]
* [[Parlamento]]
* [[Parlamenta Asembleo ĉe la Unuiĝintaj Nacioj]]
* [[Unuiĝintaj Nacioj]]
* [[Ligo de Nacioj]]
* [[Sennaciismo]]
* [[Kontraŭnaciismo]]
* [[Kosmopolitismo]]
* [[Mondcivitanismo]]
* [[Naciismo]]
* [[Nacio]]
* [[Diktaturo]]
* [[Plenuma povo]]
* [[Disigo de povoj]]
* [[Reĝimo (politiko)]]
* [[Prezidento]]
* [[Ĉefministro]]
* [[Ministro]]
* [[Ministerio]]
* [[Kabineto]]
* [[Ĉeombra kabineto]]{{Div col end}}
{{Leginda|2023|4|11}}
* {{Tradukita|lingvo= en |artikolo=Government|revizio=1118238996}}
{{Havenda artikolo|Registaro}}
{{Projektoj|n=Kategorio:Registaro}}
{{Bibliotekoj}}
[[Kategorio:Registaroj| ]]
| |||