(Go: >> BACK << -|- >> HOME <<)
Перайсьці да зьместу

Амстэрдам: розьніца паміж вэрсіямі

Правіць спасылкі
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Інтэрактыўны прагляд гісторыі
← Папярэдняя зьменаНаступная зьмена →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразьметка
абнаўленьне зьвестак
д афармленьне
Радок 67: Радок 67:
|Пазыцыя подпісу на мапе =
|Пазыцыя подпісу на мапе =
|Водступ подпісу на мапе =
|Водступ подпісу на мапе =
|Commons = Category:Amsterdam
|Сайт = http://www.amsterdam.nl/
|Сайт = http://www.amsterdam.nl/
|Колер = {{Колер|Нідэрлянды}}
}}
}}
'''Амстэрда́м''' ({{мова-nl|Amsterdam}}) — [[сталіца]] і найбуйнейшы горад [[Нідэрлянды|Нідэрляндаў]]. Месьціцца ў правінцыі [[Паўночная Галяндыя]] на захадзе краіны ў вусьці рэк [[Амстэл (рака)|Амстэл]] і [[Эй]]. Амстэрдам злучаны з [[Паўночнае мора|Паўночным морам]] каналам. Па стане на 1 красавіка [[2016]] году насельніцтва муніцыпалітэту Амстэрдам складала 838 338 жыхароў, а разам з прыгарадамі (гарадзкая акруга) — 2,2 мільёну чалавек. Назва гораду ўтварылася ад складаньня дзьвюх словаў: Амстэл і дам. Амстэл — гэта рака, на якой месьціцца горад, а дам азначае ў перакладзе «[[дамба]]». У [[12 стагодзьдзе|XII стагодзьдзі]] гэта была невялічкая рыбацкая вёска, але ў часы найвышэйшага разьвіцьця Нідэрляндаў Амстэрдам стаў адным са значных партоў у сьвеце й буйным гандлёвым цэнтрам.
'''Амстэрда́м''' ({{мова-nl|Amsterdam}}) — [[сталіца]] і найбуйнейшы горад [[Нідэрлянды|Нідэрляндаў]]. Месьціцца ў правінцыі [[Паўночная Галяндыя]] на захадзе краіны ў вусьці рэк [[Амстэл (рака)|Амстэл]] і [[Эй]]. Амстэрдам злучаны з [[Паўночнае мора|Паўночным морам]] каналам. Па стане на 1 красавіка 2016 году насельніцтва муніцыпалітэту Амстэрдам складала 838 338 жыхароў, а разам з прыгарадамі (гарадзкая акруга) — 2,2 мільёну чалавек. Назва гораду ўтварылася ад складаньня дзьвюх словаў: Амстэл і дам. Амстэл — гэта рака, на якой месьціцца горад, а дам азначае ў перакладзе «[[дамба]]». У [[12 стагодзьдзе|XII стагодзьдзі]] гэта была невялічкая рыбацкая вёска, але ў часы найвышэйшага разьвіцьця Нідэрляндаў Амстэрдам стаў адным са значных партоў у сьвеце й буйным гандлёвым цэнтрам.


Горад зьяўляецца месцам канцэнтрацыі розных культураў — на красавік 2009 году тут пражывалі прадстаўнікі 177 нацыянальнасьцяў. Амстэрдам таксама зьяўляецца фінансавай і культурнай сталіцай Нідэрляндаў. У горадзе месьцяцца офісы 7 з 500 найбуйнейшых сусьветных кампаніяў, як то [[Філіпс]] і [[ING]]. Таксама ў цэнтры гораду знаходзіцца найстарэйшая ў сьвеце [[фондавая біржа]]. Мноства славутасьцяў, як то [[Рэйксмюзэўм]], [[Музэй Вінцэнта ван Гога]], [[Эрмітаж на Амстэле]], [[квартал чырвоных ліхтароў]] штогод прывабліваюць у горад каля 4,2 мільёну турыстаў.
Горад зьяўляецца месцам канцэнтрацыі розных культураў — на красавік 2009 году тут пражывалі прадстаўнікі 177 нацыянальнасьцяў. Амстэрдам таксама зьяўляецца фінансавай і культурнай сталіцай Нідэрляндаў. У горадзе месьцяцца офісы 7 з 500 найбуйнейшых сусьветных кампаніяў, як то [[Філіпс]] і [[ING]]. Таксама ў цэнтры гораду знаходзіцца найстарэйшая ў сьвеце [[фондавая біржа]]. Мноства славутасьцяў, як то [[Рэйксмюзэўм]], [[Музэй Вінцэнта ван Гога]], [[Эрмітаж на Амстэле]], [[квартал чырвоных ліхтароў]] штогод прывабліваюць у горад каля 4,2 мільёну турыстаў.


== Гісторыя ==
== Гісторыя ==
[[Файл:Cornelis anthonisz vogelvluchtkaart amsterdam.JPG|міні|150пс|зьлева|Амстэрдам паводле выявы [[1544]] году]]
[[Файл:Cornelis anthonisz vogelvluchtkaart amsterdam.JPG|міні|150пс|зьлева|Амстэрдам паводле выявы 1544 году]]
[[Файл:AmsterdamDamsquar.jpg|міні|225пкс|зьлева|Плошча Дам напрыканцы XVII стагодзьдзя]]
[[Файл:AmsterdamDamsquar.jpg|міні|225пкс|зьлева|Плошча Дам напрыканцы XVII стагодзьдзя]]
[[Файл:AmstelAmsterdamNederland.jpg|міні|225пкс|зьлева|На адным з каналаў Амстэрдама каля [[1900]] году]]
[[Файл:AmstelAmsterdamNederland.jpg|міні|225пкс|зьлева|На адным з каналаў Амстэрдаму каля 1900 году]]
Самыя раньнія зьвесткі аб паселішчы пад назовам «Амстэрдам» датуюцца [[27 кастрычніка]]м [[1275]] году, калі чалавек, які пабудаваў мост з [[плаціна]]й праз раку [[Амстэл]], быў вызвалены ад выплаты падаткаў на мост графам [[Флёрыс V|Флёрысам V]]<ref>Berns, Jan; Daan, Jo (1993). «''Hij zeit wat: de Amsterdamse volkstaal''». The Hague: BZZTôH. ст. 91. ISBN 90-6291-756-9. {{ref-nl}}</ref>. Сэртыфікат апісваў жыхароў, як людзей, што жывуць каля «дамбы на рацэ Амстэл» ({{мова-nl|Amestelledamme|скарочана}})<ref>[http://stadsarchief.amsterdam.nl/english/amsterdam_treasures/trade/toll_privilege/index.en.html «The toll privilege of 1275 in the Amsterdam City Archives»] Stadsarchief.amsterdam.nl. {{ref-en}}</ref>. Да [[1327]] году горад прыняў канчатковую назву Амстэрдам. Заснаваны Амстэрдам адносна нядаўна ў параўнаньні са значна старэйшымі нідэрляндзкімі гарадамі, як то [[Нэймэген]], [[Ратэрдам]] і [[Утрэхт]]. У кастрычніку [[2008]] году, гістарычны географ [[Крыс дэ Бонт]] выказаў здагадку, што землі вакол Амстэрдаму былі мэліяраваны яшчэ ў канцы [[X стагодзьдзе|X стагодзьдзя]]. Гэта не абавязкова азначае, што мэліярацыя праводзілася з мэтай заснаваньня паселішча, а, магчыма, дзеля здабычы [[торф]]у, які выкарыстоўваўся як паліва<ref>[http://www.nu.nl/news/1801750/80/rss/%27Amsterdam_200_jaar_ouder_dan_aangenomen%27.html «Amsterdam 200 jaar ouder dan aangenomen»]. Nu.nl. {{ref-nl}}</ref>.
Самыя раньнія зьвесткі аб паселішчы пад назовам «Амстэрдам» датуюцца 27 кастрычніка 1275 году, калі чалавек, які пабудаваў мост з [[плаціна]]й праз раку [[Амстэл]], быў вызвалены ад выплаты падаткаў на мост графам [[Флёрыс V|Флёрысам V]]<ref>Berns, Jan; Daan, Jo (1993). «''Hij zeit wat: de Amsterdamse volkstaal''». The Hague: BZZTôH. ст. 91. {{ISBN|90-6291-756-9}}. {{ref-nl}}</ref>. Сэртыфікат апісваў жыхароў, як людзей, што жывуць каля «дамбы на рацэ Амстэл» ({{мова-nl|Amestelledamme|скарочана}})<ref>[http://stadsarchief.amsterdam.nl/english/amsterdam_treasures/trade/toll_privilege/index.en.html «The toll privilege of 1275 in the Amsterdam City Archives»] Stadsarchief.amsterdam.nl. {{ref-en}}</ref>. Да 1327 году горад прыняў канчатковую назву Амстэрдам. Заснаваны Амстэрдам адносна нядаўна ў параўнаньні са значна старэйшымі нідэрляндзкімі гарадамі, як то [[Нэймэген]], [[Ратэрдам]] і [[Утрэхт]]. У кастрычніку 2008 году, гістарычны географ [[Крыс дэ Бонт]] выказаў здагадку, што землі вакол Амстэрдаму былі мэліяраваны яшчэ ў канцы [[X стагодзьдзе|X стагодзьдзя]]. Гэта не абавязкова азначае, што мэліярацыя праводзілася з мэтай заснаваньня паселішча, а, магчыма, дзеля здабычы [[торф]]у, які выкарыстоўваўся як паліва<ref>[http://www.nu.nl/news/1801750/80/rss/%27Amsterdam_200_jaar_ouder_dan_aangenomen%27.html «Amsterdam 200 jaar ouder dan aangenomen»]. Nu.nl. {{ref-nl}}</ref>.


Амстэрдам атрымаў гарадзкія правы, гэтак званае [[магдэбурскае права]], у [[1300]] альбо [[1306]] гадох<ref>[http://amsterdam.nl/stad_in_beeld/geschiedenis/de_geschiedenis_van#Stadsrechten «De geschiedenis van Amsterdam»]. Municipality of Amsterdam. {{ref-nl}}</ref>. З [[XIV стагодзьдзе|XIV стагодзьдзя]], Амстэрдам квітнеў, у асноўным дзякуючы гандлю з [[Ганза|Ганзэйскім зьвязам]]. З [[1345]] году горад зьяўляўся цэнтрам пілігрымства да прыняцьця Нідэрляндамі [[пратэстанцтва]]<ref>[http://www.trouw.nl/laatstenieuws/laatstenieuws/article936256.ece/Katholieken_verzameld_voor_Mirakel_van_Amsterdam «Mirakel van Amsterdam»]. Trouw.nl {{ref-nl}}</ref>. У [[XVI стагодзьдзе|XVI стагодзьдзі]] галяндцы паўсталі супраць караля [[Гішпанія|Гішпаніі]] [[Філіп II (кароль Гішпаніі)|Філіпа II]] і ягоных намесьнікаў. Асноўнымі прычынамі паўстаньня было ўвядзеньне новых падаткаў і рэлігійнага перасьледу пратэстантаў гішпанскай [[інквізыцыя]]й. Паўстаньне ператварылася ў [[Васьмідзесяцігадовая вайна|Васьмідзесяцігадовую вайну]], якая ў канчатковым выніку прывяла краіну да незалежнасьці<ref>[http://web.archive.org/web/20080512110316/http://dutchrevolt.leidenuniv.nl/nederlands/default.htm «Eighty Years' War»]. Leiden University {{ref-nl}}</ref>. Моцна паўплываў на посьпех галяндзкага паўстаньня [[Вільгельм Аранскі]], а ўтвораная галяндзкая рэспубліка стала вядомай сваёй адноснай рэлігійнай талерантвасьцю. [[Габрэі]] зь [[Пірэнэйскі паўвостраў|Пірэнэйскага паўвострава]], [[гугеноты]] з [[Францыя|Францыі]], буйныя купцы й друкары з [[Фляндрыя|Фляндрыі]], а таксама эканамічныя й рэлігійныя ўцекачы з тэрыторыяў, якія кантраляваліся Гішпаніяй знайшлі прытулак у Амстэрдаме.
Амстэрдам атрымаў гарадзкія правы, гэтак званае [[магдэбурскае права]], у 1300 альбо 1306 гадох<ref>[http://amsterdam.nl/stad_in_beeld/geschiedenis/de_geschiedenis_van#Stadsrechten «De geschiedenis van Amsterdam»]. Municipality of Amsterdam. {{ref-nl}}</ref>. З [[XIV стагодзьдзе|XIV стагодзьдзя]], Амстэрдам квітнеў, у асноўным дзякуючы гандлю з [[Ганза|Ганзейскім зьвязам]]. З 1345 году горад зьяўляўся цэнтрам пілігрымства да прыняцьця Нідэрляндамі [[пратэстанцтва]]<ref>[http://www.trouw.nl/laatstenieuws/laatstenieuws/article936256.ece/Katholieken_verzameld_voor_Mirakel_van_Amsterdam «Mirakel van Amsterdam»]. Trouw.nl {{ref-nl}}</ref>. У [[XVI стагодзьдзе|XVI стагодзьдзі]] галяндцы паўсталі супраць караля [[Гішпанія|Гішпаніі]] [[Філіп II (кароль Гішпаніі)|Філіпа II]] і ягоных намесьнікаў. Асноўнымі прычынамі паўстаньня было ўвядзеньне новых падаткаў і рэлігійнага перасьледу пратэстантаў гішпанскай [[інквізыцыя]]й. Паўстаньне ператварылася ў [[Васьмідзесяцігадовая вайна|Васьмідзесяцігадовую вайну]], якая ў канчатковым выніку прывяла краіну да незалежнасьці<ref>[http://web.archive.org/web/20080512110316/http://dutchrevolt.leidenuniv.nl/nederlands/default.htm «Eighty Years' War»]. Leiden University {{ref-nl}}</ref>. Моцна паўплываў на посьпех галяндзкага паўстаньня [[Вільгельм Аранскі]], а ўтвораная галяндзкая рэспубліка стала вядомай сваёй адноснай рэлігійнай талерантвасьцю. [[Габрэі]] зь [[Пірэнэйскі паўвостраў|Пірэнэйскага паўвострава]], [[гугеноты]] з [[Францыя|Францыі]], буйныя купцы й друкары з [[Фляндрыя|Фляндрыі]], а таксама эканамічныя й рэлігійныя ўцекачы з тэрыторыяў, якія кантраляваліся Гішпаніяй знайшлі прытулак у Амстэрдаме.


[[XVII стагодзьдзе]] лічыцца залатым стагодзьдзем Амстэрдама, на працягу якога ён стаў самым замож горадам у сьвеце<ref name="Haverkamp-Bergmann">E. Haverkamp-Bergmann, Rembrandt; The Night Watch (New Jersey: Princeton University Press, 1982), ст. 57 {{ref-en}}</ref>. Судны адплывалі з Амстэрдаму ў [[Балтыйскае мора]], [[Паўночная Амэрыка|Паўночную Амэрыку]] й [[Афрыка|Афрыку]], а таксама ў сучасную [[Інданэзія|Інданэзію]], [[Індыя|Індыю]], [[Шры-Ланка|Шры-Ланку]] й [[Бразылія|Бразылію]], якія лічыліся аднымі з галоўных рэгіёнаў гандлёвай сеткі. Амстэрдамскія купцы мелі важкі адсотак у абедзьвюх гандлёвых кампаніях: [[Галяндзкая Ост-Індыя|Галяндзкай Ост-Індзкай]] і [[Галяндзкая Вэст-Індыя|Галяндзкай Вэст-Індзкай]]. Гэтыя кампаніі набылі значныя заморскія ўладаньні, якія пазьней сталі нідэрляндзкімі [[калёнія (залежная тэрыторыя)|калёніямі]]. Амстэрдам быў самым важным цэнтрам Эўропы па адгрузцы тавараў і быў вядучым фінансавым цэнтрам сьвету<ref name="Haverkamp-Bergmann"/>. У [[1602]] годзе ў Амстэрдаме кампаніяй Галяндзкай Ост-Індыі быў адчынены офіс, які стаў першай [[фондавая біржа|фондавай біржай]] у сьвеце па гандлі ўласных [[акцыя]]ў<ref>[http://www.oldest-share.com/ The oldest share] {{ref-en}}</ref>.
[[XVII стагодзьдзе]] лічыцца залатым стагодзьдзем Амстэрдама, на працягу якога ён стаў самым замож горадам у сьвеце<ref name="Haverkamp-Bergmann">E. Haverkamp-Bergmann, Rembrandt; The Night Watch (New Jersey: Princeton University Press, 1982), ст. 57 {{ref-en}}</ref>. Судны адплывалі з Амстэрдаму ў [[Балтыйскае мора]], [[Паўночная Амэрыка|Паўночную Амэрыку]] й [[Афрыка|Афрыку]], а таксама ў сучасную [[Інданэзія|Інданэзію]], [[Індыя|Індыю]], [[Шры-Ланка|Шры-Ланку]] й [[Бразылія|Бразылію]], якія лічыліся аднымі з галоўных рэгіёнаў гандлёвай сеткі. Амстэрдамскія купцы мелі важкі адсотак у абедзьвюх гандлёвых кампаніях: [[Галяндзкая Ост-Індыя|Галяндзкай Ост-Індзкай]] і [[Галяндзкая Вэст-Індыя|Галяндзкай Вэст-Індзкай]]. Гэтыя кампаніі набылі значныя заморскія ўладаньні, якія пазьней сталі нідэрляндзкімі [[калёнія (залежная тэрыторыя)|калёніямі]]. Амстэрдам быў самым важным цэнтрам Эўропы па адгрузцы тавараў і быў вядучым фінансавым цэнтрам сьвету<ref name="Haverkamp-Bergmann"/>. У [[1602]] годзе ў Амстэрдаме кампаніяй Галяндзкай Ост-Індыі быў адчынены офіс, які стаў першай [[фондавая біржа|фондавай біржай]] у сьвеце па гандлі ўласных [[акцыя]]ў<ref>[http://www.oldest-share.com/ The oldest share] {{ref-en}}</ref>.


Амстэрдам страціў больш за 10% свайго насельніцтва ад чумы ў [[1623]]—[[1625]], а затым у [[1635]]—[[1636]], [[1655]] і [[1664]] гадох. Тым ня менш, насельніцтва Амстэрдама стала расло ў [[XVII стагодзьдзе|XVII стагодзьдзі]], дзякуючы вялікаму прытоку іміграцыі й павялічылася з 50 тыс. да 200 тыс.<ref>[http://history.wisc.edu/sommerville/351/351-012.htm Geography, climate, population, economy, society]. J.P.Sommerville {{ref-en}}</ref>
Амстэрдам страціў больш за 10% свайго насельніцтва ад чумы ў 1623—1625, а затым у 1635—1636, 1655 і 1664 гадох. Тым ня менш, насельніцтва Амстэрдаму стала расло ў [[XVII стагодзьдзе|XVII стагодзьдзі]], дзякуючы вялікаму прытоку іміграцыі й павялічылася з 50 тыс. да 200 тыс.<ref>[http://history.wisc.edu/sommerville/351/351-012.htm Geography, climate, population, economy, society]. J.P.Sommerville {{ref-en}}</ref>


Росквіт Амстэрдама зьнізіўся ў [[XVIII стагодзьдзе|XVIII]] і пачатку [[XIX стагодзьдзе|XIX стагодзьдзяў]]. Войны [[Галяндзкая рэспубліка|Галяндзкай рэспублікі]] супраць [[Ангельшчына|Ангельшчыны]] й [[Францыя|Францыі]] зрабілі сваю справу. Падчас [[напалеонаўскія войны|напалеонаўскіх войнаў]], значэньне Амстэрдама дасягнула сваёй ніжняй кропкі, а Галяндыя ўвайшла ў склад [[Француская імпэрыя|Францускай імпэрыі]], але пазьнейшае стварэньне Злучанага Каралеўства Нідэрлянды ў [[1815]] годзе стала паваротнай кропкай у справе незалежнасьці гораду й рэгіёну.
Росквіт Амстэрдама зьнізіўся ў [[XVIII стагодзьдзе|XVIII]] і пачатку [[XIX стагодзьдзе|XIX стагодзьдзяў]]. Войны [[Галяндзкая рэспубліка|Галяндзкай рэспублікі]] супраць [[Ангельшчына|Ангельшчыны]] й [[Францыя|Францыі]] зрабілі сваю справу. Падчас [[напалеонаўскія войны|напалеонаўскіх войнаў]], значэньне Амстэрдама дасягнула сваёй ніжняй кропкі, а Галяндыя ўвайшла ў склад [[Француская імпэрыя|Францускай імпэрыі]], але пазьнейшае стварэньне Злучанага Каралеўства Нідэрлянды ў 1815 годзе стала паваротнай кропкай у справе незалежнасьці гораду й рэгіёну.


Канчатак [[XIX стагодзьдзе|XIX стагодзьдзя]] часам называюць другім залатым стагодзьдзем Амстэрдама<ref>[http://www.amsterdamcitywalks.com/english/agenda.html «Amsterdam through the ages -A medieval village becomes a global city»] {{ref-en}}</ref>. Новыя музэі, вакзал і [[Канцэртгебаў]] былі пабудаваныя менавіта ў гэтыя часы. Акрамя таго горад заглынула прамысловая рэвалюцыя. У гэтыя часы быў пабудаваны [[Амстэрдам-Райнскі канал]], які даў магчымасьць злучыць Амстэрдам напрамую з [[Райн]]ам, таксама быў пабудаваны й канал, які злучаў горад з [[Паўночнае мора|Паўночным морам]]. Абодва праекты значна палепшылі гандаль з астатняй [[Эўропа]]й і сьветам. У [[1906]] годзе [[Джозэф Конрад]] даў кароткае апісаньне Амстэрдама як марскога курорта. Неўзабаве перад [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайной]] горад пачаў пашырацца, дзякуючы будаўніцтву новых прыгарадаў. Нягледзячы на тое, што Нідэрлянды захоўвалі нэўтралітэт у гэтай вайне, Амстэрдам пакутаваў з-за недахопу харчаваньня й мазуту. Недахоп выклікаў масавыя бунты, у якіх некалькі чалавек былі забітыя, яны атрымалі назоў «Бульбяных бунтаў». Людзі рабавалі крамы й склады, дзеля атрыманьня прадуктаў харчаваньня<ref>[http://www.collectie.legermuseum.nl/sites/strategion/contents/i004516/arma39%20het%20aardappeloproer%20in%201917.pdf «Aardappeloproer – Legermuseum»] {{ref-nl}}</ref>.
Канчатак [[XIX стагодзьдзе|XIX стагодзьдзя]] часам называюць другім залатым стагодзьдзем Амстэрдама<ref>[http://www.amsterdamcitywalks.com/english/agenda.html «Amsterdam through the ages -A medieval village becomes a global city»] {{ref-en}}</ref>. Новыя музэі, вакзал і [[Канцэртгебаў]] былі пабудаваныя менавіта ў гэтыя часы. Акрамя таго горад заглынула прамысловая рэвалюцыя. У гэтыя часы быў пабудаваны [[Амстэрдам-Райнскі канал]], які даў магчымасьць злучыць Амстэрдам напрамую з [[Райн]]ам, таксама быў пабудаваны й канал, які злучаў горад з [[Паўночнае мора|Паўночным морам]]. Абодва праекты значна палепшылі гандаль з астатняй [[Эўропа]]й і сьветам. У 1906 годзе [[Джозэф Конрад]] даў кароткае апісаньне Амстэрдама як марскога курорта. Неўзабаве перад [[Першая сусьветная вайна|Першай сусьветнай вайной]] горад пачаў пашырацца, дзякуючы будаўніцтву новых прыгарадаў. Нягледзячы на тое, што Нідэрлянды захоўвалі нэўтралітэт у гэтай вайне, Амстэрдам пакутаваў з-за недахопу харчаваньня й мазуту. Недахоп выклікаў масавыя бунты, у якіх некалькі чалавек былі забітыя, яны атрымалі назоў «Бульбяных бунтаў». Людзі рабавалі крамы й склады, дзеля атрыманьня прадуктаў харчаваньня<ref>[http://www.collectie.legermuseum.nl/sites/strategion/contents/i004516/arma39%20het%20aardappeloproer%20in%201917.pdf «Aardappeloproer – Legermuseum»] {{ref-nl}}</ref>.


[[Нямеччына]] ўварвалася ў Нідэрлянды [[10 траўня]] [[1940]] году і ўзяла пад свой кантроль краіну. Некаторыя грамадзяне Амстэрдама хавалі габрэяў, тым самым падвяргаючы сябе й сваі сем’і высокай рызыкі адпраўленьня за краты альбо ў [[канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйныя лягеры]], ў якія былі дэпартаваны звыш за 100 тысячаў галяндзкіх габрэяў. Напрыканцы [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]], сувязь з астатняй часткай краіны была страчана, з-за чаго ў горадзе пачаўся голад. Многія грамадзяне зьехалі ў вёску, астанія харчаваліся [[сабака]]мі, [[котка]]мі, [[цукровы бурак|цукровымі буракамі]] й цыбулінамі [[тульпан]]аў, каб застацца ў жывых<ref>[http://www.nos.nl/nosjournaal/dossiers/60jaarbevrijding/60jaar_hongerwinter.html «Kou en strijd in een barre winter»]. NOS. {{ref-nl}}</ref>. Большасьць дрэваў у Амстэрдаме было высечана на паліва.
[[Нямеччына]] ўварвалася ў Нідэрлянды 10 траўня 1940 году і ўзяла пад свой кантроль краіну. Некаторыя грамадзяне Амстэрдама хавалі габрэяў, тым самым падвяргаючы сябе й сваі сем’і высокай рызыкі адпраўленьня за краты альбо ў [[канцэнтрацыйны лягер|канцэнтрацыйныя лягеры]], ў якія былі дэпартаваны звыш за 100 тысячаў галяндзкіх габрэяў. Напрыканцы [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]], сувязь з астатняй часткай краіны была страчана, з-за чаго ў горадзе пачаўся голад. Многія грамадзяне зьехалі ў вёску, астанія харчаваліся [[сабака]]мі, [[котка]]мі, [[цукровы бурак|цукровымі буракамі]] й цыбулінамі [[тульпан]]аў, каб застацца ў жывых<ref>[http://www.nos.nl/nosjournaal/dossiers/60jaarbevrijding/60jaar_hongerwinter.html «Kou en strijd in een barre winter»]. NOS. {{ref-nl}}</ref>. Большасьць дрэваў у Амстэрдаме было высечана на паліва.


Многія новыя прыгарады, як то Осдарп, Сьлётэваарт, Сьлётэрмэер й Гэўзэнвэлд, былі пабудаваны ў гады пасьля Другой сусьветнай вайны<ref>[http://www.slotervaart.amsterdam.nl/stadsdeel_in_beeld/geschiedenis «Stadsdeel Slotervaart – Geschiedenis»]. Municipality Amsterdam. {{ref-nl}}</ref>. Гэтыя прыгарады зьмяшчаюць шмат грамадзкіх паркаў і маюць шырокія й адкрытыя прасторы. З-за вайны й іншых інцыдэнтаў [[XX стагодзьдзе|XX стагодзьдз]]я, амаль увесь цэнтар гораду прыйшоў у непрыдатнасьць. Многія палітыкі й іншыя ўплывовыя асобы выказвалі пляны перабудовы большай часткі гораду. Таксама існаваў рост попыту на офісныя будынкі й будаўніцтва новых аўтамабільным дарог<ref>[http://www.stadsherstelamsterdam.nl/ «Stadsherstel Missie/Historie»]. Stadsherstelamsterdam.nl/</ref>. [[Амстэрдамскі мэтрапалітэн]] быў адчынены ў [[1977]] годзе.
Многія новыя прыгарады, як то Осдарп, Сьлётэваарт, Сьлётэрмэер й Гэўзэнвэлд, былі пабудаваны ў гады пасьля Другой сусьветнай вайны<ref>[http://www.slotervaart.amsterdam.nl/stadsdeel_in_beeld/geschiedenis «Stadsdeel Slotervaart – Geschiedenis»]. Municipality Amsterdam. {{ref-nl}}</ref>. Гэтыя прыгарады зьмяшчаюць шмат грамадзкіх паркаў і маюць шырокія й адкрытыя прасторы. З-за вайны й іншых інцыдэнтаў [[XX стагодзьдзе|XX стагодзьдз]]я, амаль увесь цэнтар гораду прыйшоў у непрыдатнасьць. Многія палітыкі й іншыя ўплывовыя асобы выказвалі пляны перабудовы большай часткі гораду. Таксама існаваў рост попыту на офісныя будынкі й будаўніцтва новых аўтамабільным дарог<ref>[http://www.stadsherstelamsterdam.nl/ «Stadsherstel Missie/Historie»]. Stadsherstelamsterdam.nl/</ref>. [[Амстэрдамскі мэтрапалітэн]] быў адчынены ў 1977 годзе.


== Геаграфія ==
== Геаграфія ==
Радок 192: Радок 190:
Тры крыжы [[Сьвяты Андрэй|Сьвятога Андрэя]] пазначаюць тры вартасьці гораду: мужнасьць, цьвёрдасьць і літасьць. Народная традыцыя таксама зьвязвае гэтыя тры крыжы з трыма пагрозамі гэтаму гораду: вадой, агнём і эпідэміяй.
Тры крыжы [[Сьвяты Андрэй|Сьвятога Андрэя]] пазначаюць тры вартасьці гораду: мужнасьць, цьвёрдасьць і літасьць. Народная традыцыя таксама зьвязвае гэтыя тры крыжы з трыма пагрозамі гэтаму гораду: вадой, агнём і эпідэміяй.


Герб Амстэрдаму складаецца з трох крыжоў Сьвятога Андрэя (хоць заступнікам гораду лічыцца [[Сьвяты Мікалай]], таксама гэтыя крыжы зьяўляецца састаўной часткай сьцяга). Таксама на гербе прысутнічае Аўстрыйская імпэратарская карона. У [[1489]] годзе [[Максімілян I Габсбург|Максімілян I]] ва ўдзячнасьць за заслугі і займы дараваў права Амстэрдаму ўпрыгожыць свой герб каралеўскай каронай, у [[1508]] годзе пасьля каранацыі Максыміліяна I імпэратара [[Сьвяшчэнная Рымская імпэрыя|Сьвяшчэннай Рымскай імпэрыі]] яна была замененая на імпэратарскую. У [[XVII стагодзьдзе|XVII стагодзьдзі]] яна была ізноў замененая на карону [[Рудольф II (імпэратар Сьвяшчэннай Рымскай імпэрыі)|Рудольфа II]]. Львы зьявіліся на гербе ў [[XVI стагодзьдзе|XVI стагодзьдзі]], калі Нідэрлянды былі рэспублікай.
Герб Амстэрдаму складаецца з трох крыжоў Сьвятога Андрэя (хоць заступнікам гораду лічыцца [[Сьвяты Мікалай]], таксама гэтыя крыжы зьяўляецца састаўной часткай сьцяга). Таксама на гербе прысутнічае Аўстрыйская імпэратарская карона. У 1489 годзе [[Максімілян I Габсбург|Максімілян I]] ва ўдзячнасьць за заслугі і займы дараваў права Амстэрдаму ўпрыгожыць свой герб каралеўскай каронай, у 1508 годзе пасьля каранацыі Максыміліяна I імпэратара [[Сьвяшчэнная Рымская імпэрыя|Сьвяшчэннай Рымскай імпэрыі]] яна была замененая на імпэратарскую. У [[XVII стагодзьдзе|XVII стагодзьдзі]] яна была ізноў замененая на карону [[Рудольф II (імпэратар Сьвяшчэннай Рымскай імпэрыі)|Рудольфа II]]. Львы зьявіліся на гербе ў [[XVI стагодзьдзе|XVI стагодзьдзі]], калі Нідэрлянды былі рэспублікай.


== Эканоміка ==
== Эканоміка ==
Радок 198: Радок 196:
Амстэрдам зьяўляецца фінансавай і бізнэсовай сталіцай Нідэрляндаў<ref>[http://www.ez.amsterdam.nl/page.php?menu=24&page=6 Amsterdam – Economische Zaken]. ez.amsterdam.nl {{ref-nl}}</ref>. Горад у цяперашні час зьяўляецца адным з цэнтраў міжнароднага бізнэсу. У Эўропе па гэтаму паказчыку Амстэрдам займае пятае месца, прайграючы толькі [[Лёндан]]у, [[Парыж]]у, [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]у й [[Барсэлёна|Барсэлёне]]<ref>[http://web.archive.org/web/20080108130938/http://www.iamsterdam.com/press_room/press_releases_0/2007/european_cities European Cities Monitor 2007]. {{ref-nl}}</ref>. Многія буйныя карпарацыі й банкі маюць свае штаб-кватэры ў Амстэрдаме, у тым ліку [[Royal Bank of Scotland|Каралеўскі банк Шатляндыі]], [[Akzo Nobel]], [[Heineken International]], [[ING Group]], [[Ahold]], [[TomTom]], [[Delta Lloyd Group]] і [[Philips]]. Штаб-кватэра кампаніі [[KPMG International]] знаходзіцца ў суседнім Амстэлвіне, дзе многія кампаніі месьцяцца з-за таго, што навакольныя супольнасьці дазваляюць мець поўную ўласнасьць на зямлю, у адрозьненьне ад сыстэмы арэнды зямлі ў Амстэрдаме.
Амстэрдам зьяўляецца фінансавай і бізнэсовай сталіцай Нідэрляндаў<ref>[http://www.ez.amsterdam.nl/page.php?menu=24&page=6 Amsterdam – Economische Zaken]. ez.amsterdam.nl {{ref-nl}}</ref>. Горад у цяперашні час зьяўляецца адным з цэнтраў міжнароднага бізнэсу. У Эўропе па гэтаму паказчыку Амстэрдам займае пятае месца, прайграючы толькі [[Лёндан]]у, [[Парыж]]у, [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурт]]у й [[Барсэлёна|Барсэлёне]]<ref>[http://web.archive.org/web/20080108130938/http://www.iamsterdam.com/press_room/press_releases_0/2007/european_cities European Cities Monitor 2007]. {{ref-nl}}</ref>. Многія буйныя карпарацыі й банкі маюць свае штаб-кватэры ў Амстэрдаме, у тым ліку [[Royal Bank of Scotland|Каралеўскі банк Шатляндыі]], [[Akzo Nobel]], [[Heineken International]], [[ING Group]], [[Ahold]], [[TomTom]], [[Delta Lloyd Group]] і [[Philips]]. Штаб-кватэра кампаніі [[KPMG International]] знаходзіцца ў суседнім Амстэлвіне, дзе многія кампаніі месьцяцца з-за таго, што навакольныя супольнасьці дазваляюць мець поўную ўласнасьць на зямлю, у адрозьненьне ад сыстэмы арэнды зямлі ў Амстэрдаме.


Нягледзячы на тое, што шматлікія невялікія офісы па-ранейшаму знаходзіцца ў старым горадзе на каналах, кампаніі ўсё часьцей перамяшчаюцца за межы цэнтру гораду. Дзякуючы гэтаму паўднёвы раён Зёйдас стаў новым фінансавым і юрыдычным цэнтрам гораду<ref>[http://web.archive.org/web/20071224035945/http://www.zuidas.nl/smartsite.dws?id=1044&curindex=2 Zuidas]. {{ref-nl}}</ref>. Пяць найбуйнейшых юрыдычных фірмаў Нідэрляндаў, вялікая колькасьць галяндзкіх філіялаў буйных [[кансалтынг]]авых фірмаў, як то [[Boston Consulting Group]] і [[Accenture]], а таксама Амстэрдамскі міжнародны гандлёвы цэнтар разьмешчаны ў Зёйдасе.
Нягледзячы на тое, што шматлікія невялікія офісы па-ранейшаму знаходзіцца ў старым горадзе на каналах, кампаніі ўсё часьцей перамяшчаюцца за межы цэнтру гораду. Дзякуючы гэтаму паўднёвы раён Зёйдас стаў новым фінансавым і юрыдычным цэнтрам гораду<ref>[http://web.archive.org/web/20071224035945/http://www.zuidas.nl/smartsite.dws?id=1044&curindex=2 Zuidas]{{ref-nl}}</ref>. Пяць найбуйнейшых юрыдычных фірмаў Нідэрляндаў, вялікая колькасьць галяндзкіх філіялаў буйных [[кансалтынг]]авых фірмаў, як то [[Boston Consulting Group]] і [[Accenture]], а таксама Амстэрдамскі міжнародны гандлёвы цэнтар разьмешчаны ў Зёйдасе.


Акрамя таго існуюць яшчэ тры іншыя больш дробныя фінансавыя раёны ў Амстэрдаме. Першы зь іх знаходзіцца ў навакольлях чыгуначнага вакзалу Сьлётэрдайку, дзе некалькі газэтаў, як то [[De Telegraaf]], маюць свае офісы. Тут жа знаходзяцца муніцыпальная грамадзкая транспартная кампанія «''Gemeentelijk Vervoersbedrijf''» і галяндзкі падатковы орган «''Belastingdienst''». Другі фінансавы раён знаходзіцца ў навакольлях [[Амстэрдам Арэна|Амстэрдам Арэны]]. Трэці ў навакольлях чыгуначнага вакзалу Амстэл. Самы высокі будынак Амстэрдаму, [[Вежа Рэмбранта]], у якой знаходзіцца штаб-кватэра кампаніі [[Philips]], таксама месьціцца ў гэтым раёне<ref>[http://www.emporis.com/en/wm/ci/bu/sk/li/?id=100759&bt=2&ht=2&sro=0 Rembrandt Tower]. emporis.com {{ref-en}}</ref><ref>[http://www.philips.nl/about/index.page Philips] {{ref-nl}}</ref>.
Акрамя таго існуюць яшчэ тры іншыя больш дробныя фінансавыя раёны ў Амстэрдаме. Першы зь іх знаходзіцца ў навакольлях чыгуначнага вакзалу Сьлётэрдайку, дзе некалькі газэтаў, як то [[De Telegraaf]], маюць свае офісы. Тут жа знаходзяцца муніцыпальная грамадзкая транспартная кампанія «''Gemeentelijk Vervoersbedrijf''» і галяндзкі падатковы орган «''Belastingdienst''». Другі фінансавы раён знаходзіцца ў навакольлях [[Амстэрдам Арэна|Амстэрдам Арэны]]. Трэці ў навакольлях чыгуначнага вакзалу Амстэл. Самы высокі будынак Амстэрдаму, [[Вежа Рэмбранта]], у якой знаходзіцца штаб-кватэра кампаніі [[Philips]], таксама месьціцца ў гэтым раёне<ref>[http://www.emporis.com/en/wm/ci/bu/sk/li/?id=100759&bt=2&ht=2&sro=0 Rembrandt Tower]. emporis.com {{ref-en}}</ref><ref>[http://www.philips.nl/about/index.page Philips]{{ref-nl}}</ref>.


[[Амстэрдамская фондавая біржа]] (''AEX''), якая ў цяперашні час ёсьць часткай [[Euronext]], зьяўляецца найстарэйшай фондавай біржай у сьвеце й адной з найбуйнейшых у Эўропе. Яна разьмешчаны побач з плошчай Дам у самым цэнтры гораду.
[[Амстэрдамская фондавая біржа]] (''AEX''), якая ў цяперашні час ёсьць часткай [[Euronext]], зьяўляецца найстарэйшай фондавай біржай у сьвеце й адной з найбуйнейшых у Эўропе. Яна разьмешчаны побач з плошчай Дам у самым цэнтры гораду.
Радок 209: Радок 207:


=== Паветраны транспарт ===
=== Паветраны транспарт ===
Аэрапорт [[Схіпхол]] знаходзіцца ў 20 хвілінах цягніком ад цэнтральнага вакзалу. Гэта найбуйнейшы аэрапорт Нідэрляндаў і чацьверты па велічыні аэрапорт [[Эўропа|Эўропы]]. Ён быў пабудаваны ў [[1916]] годзе на месцы асушанага Гарлемскага возера. Схіпхол мае шэсьць узьлётна-пасадкавых палос, у цяперашні час распрацоўваюцца пляны па ягоным пашырэньні.
Аэрапорт [[Схіпхол]] знаходзіцца за 20 хвілінаў цягніком ад цэнтральнага вакзалу. Гэта найбуйнейшы аэрапорт Нідэрляндаў і чацьверты па велічыні аэрапорт [[Эўропа|Эўропы]]. Ён быў пабудаваны ў 1916 годзе на месцы асушанага Гарлемскага возера. Схіпхол мае шэсьць узьлётна-пасадкавых палос, у цяперашні час распрацоўваюцца пляны па ягоным пашырэньні.


== Музыка ==
== Музыка ==
У Амстэрдаме знаходзіцца адна з найвядомейшых канцэртовых заляў сьвету — [[Канцэртгебаў]] ({{мова-nl|Concertgebouw}}). Яна ёсьць сядзібай [[Каралеўскі аркестар Канцэртгебаў|Каралеўскага аркестру Канцэртгебаў]]. Ад [[2004]] году галоўным [[дырыгент]]ам гэтага аркестру зьяўляецца [[Марыс Янсанс]].
У Амстэрдаме знаходзіцца адна з найвядомейшых канцэртовых заляў сьвету — [[Канцэртгебаў]] ({{мова-nl|Concertgebouw}}). Яна ёсьць сядзібай [[Каралеўскі аркестар Канцэртгебаў|Каралеўскага аркестру Канцэртгебаў]]. Ад 2004 году галоўным [[дырыгент]]ам гэтага аркестру зьяўляецца [[Марыс Янсанс]].


== Крыніцы ==
== Крыніцы ==
Радок 218: Радок 216:


== Вонкавыя спасылкі ==
== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons|Category:Amsterdam}}
{{Commons}}
* [http://www.amsterdam.nl Амстэрдамскі партал]
* [http://www.amsterdam.nl Амстэрдамскі партал]
* [http://www.concertgebouw.nl Канцэртгебаў]
* [http://www.concertgebouw.nl Канцэртгебаў]

Вэрсія ад 14:13, 3 лютага 2017

Амстэрдам
нід. Amsterdam
Амстэрдам
Герб Амстэрдаму Сьцяг Амстэрдаму
Дата заснаваньня: 1300
Краіна: Нідэрлянды
Правінцыя: Паўночная Галяндыя
Бурмістар: Эбэргард ван дэр Ляан
Плошча: 219,32 км²
Насельніцтва (2016)
колькасьць: 838 338 чал.
шчыльнасьць: 3822,44 чал./км²
Часавы пас: UTC+1
летні час: UTC+2
Тэлефонны код: +31 020
Паштовыя індэксы: 1011—1109
Геаграфічныя каардынаты: 52°22′22″ пн. ш. 4°53′37″ у. д. / 52.37278° пн. ш. 4.89361° у. д. / 52.37278; 4.89361Каардынаты: 52°22′22″ пн. ш. 4°53′37″ у. д. / 52.37278° пн. ш. 4.89361° у. д. / 52.37278; 4.89361
Амстэрдам на мапе Нідэрляндаў
Амстэрдам
Амстэрдам
Амстэрдам
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
http://www.amsterdam.nl/

Амстэрда́м (па-нідэрляндзку: Amsterdam) — сталіца і найбуйнейшы горад Нідэрляндаў. Месьціцца ў правінцыі Паўночная Галяндыя на захадзе краіны ў вусьці рэк Амстэл і Эй. Амстэрдам злучаны з Паўночным морам каналам. Па стане на 1 красавіка 2016 году насельніцтва муніцыпалітэту Амстэрдам складала 838 338 жыхароў, а разам з прыгарадамі (гарадзкая акруга) — 2,2 мільёну чалавек. Назва гораду ўтварылася ад складаньня дзьвюх словаў: Амстэл і дам. Амстэл — гэта рака, на якой месьціцца горад, а дам азначае ў перакладзе «дамба». У XII стагодзьдзі гэта была невялічкая рыбацкая вёска, але ў часы найвышэйшага разьвіцьця Нідэрляндаў Амстэрдам стаў адным са значных партоў у сьвеце й буйным гандлёвым цэнтрам.

Горад зьяўляецца месцам канцэнтрацыі розных культураў — на красавік 2009 году тут пражывалі прадстаўнікі 177 нацыянальнасьцяў. Амстэрдам таксама зьяўляецца фінансавай і культурнай сталіцай Нідэрляндаў. У горадзе месьцяцца офісы 7 з 500 найбуйнейшых сусьветных кампаніяў, як то Філіпс і ING. Таксама ў цэнтры гораду знаходзіцца найстарэйшая ў сьвеце фондавая біржа. Мноства славутасьцяў, як то Рэйксмюзэўм, Музэй Вінцэнта ван Гога, Эрмітаж на Амстэле, квартал чырвоных ліхтароў штогод прывабліваюць у горад каля 4,2 мільёну турыстаў.

Гісторыя

Амстэрдам паводле выявы 1544 году
Плошча Дам напрыканцы XVII стагодзьдзя
На адным з каналаў Амстэрдаму каля 1900 году

Самыя раньнія зьвесткі аб паселішчы пад назовам «Амстэрдам» датуюцца 27 кастрычніка 1275 году, калі чалавек, які пабудаваў мост з плацінай праз раку Амстэл, быў вызвалены ад выплаты падаткаў на мост графам Флёрысам V[1]. Сэртыфікат апісваў жыхароў, як людзей, што жывуць каля «дамбы на рацэ Амстэл» (нід. Amestelledamme)[2]. Да 1327 году горад прыняў канчатковую назву Амстэрдам. Заснаваны Амстэрдам адносна нядаўна ў параўнаньні са значна старэйшымі нідэрляндзкімі гарадамі, як то Нэймэген, Ратэрдам і Утрэхт. У кастрычніку 2008 году, гістарычны географ Крыс дэ Бонт выказаў здагадку, што землі вакол Амстэрдаму былі мэліяраваны яшчэ ў канцы X стагодзьдзя. Гэта не абавязкова азначае, што мэліярацыя праводзілася з мэтай заснаваньня паселішча, а, магчыма, дзеля здабычы торфу, які выкарыстоўваўся як паліва[3].

Амстэрдам атрымаў гарадзкія правы, гэтак званае магдэбурскае права, у 1300 альбо 1306 гадох[4]. З XIV стагодзьдзя, Амстэрдам квітнеў, у асноўным дзякуючы гандлю з Ганзейскім зьвязам. З 1345 году горад зьяўляўся цэнтрам пілігрымства да прыняцьця Нідэрляндамі пратэстанцтва[5]. У XVI стагодзьдзі галяндцы паўсталі супраць караля Гішпаніі Філіпа II і ягоных намесьнікаў. Асноўнымі прычынамі паўстаньня было ўвядзеньне новых падаткаў і рэлігійнага перасьледу пратэстантаў гішпанскай інквізыцыяй. Паўстаньне ператварылася ў Васьмідзесяцігадовую вайну, якая ў канчатковым выніку прывяла краіну да незалежнасьці[6]. Моцна паўплываў на посьпех галяндзкага паўстаньня Вільгельм Аранскі, а ўтвораная галяндзкая рэспубліка стала вядомай сваёй адноснай рэлігійнай талерантвасьцю. Габрэі зь Пірэнэйскага паўвострава, гугеноты з Францыі, буйныя купцы й друкары з Фляндрыі, а таксама эканамічныя й рэлігійныя ўцекачы з тэрыторыяў, якія кантраляваліся Гішпаніяй знайшлі прытулак у Амстэрдаме.

XVII стагодзьдзе лічыцца залатым стагодзьдзем Амстэрдама, на працягу якога ён стаў самым замож горадам у сьвеце[7]. Судны адплывалі з Амстэрдаму ў Балтыйскае мора, Паўночную Амэрыку й Афрыку, а таксама ў сучасную Інданэзію, Індыю, Шры-Ланку й Бразылію, якія лічыліся аднымі з галоўных рэгіёнаў гандлёвай сеткі. Амстэрдамскія купцы мелі важкі адсотак у абедзьвюх гандлёвых кампаніях: Галяндзкай Ост-Індзкай і Галяндзкай Вэст-Індзкай. Гэтыя кампаніі набылі значныя заморскія ўладаньні, якія пазьней сталі нідэрляндзкімі калёніямі. Амстэрдам быў самым важным цэнтрам Эўропы па адгрузцы тавараў і быў вядучым фінансавым цэнтрам сьвету[7]. У 1602 годзе ў Амстэрдаме кампаніяй Галяндзкай Ост-Індыі быў адчынены офіс, які стаў першай фондавай біржай у сьвеце па гандлі ўласных акцыяў[8].

Амстэрдам страціў больш за 10% свайго насельніцтва ад чумы ў 1623—1625, а затым у 1635—1636, 1655 і 1664 гадох. Тым ня менш, насельніцтва Амстэрдаму стала расло ў XVII стагодзьдзі, дзякуючы вялікаму прытоку іміграцыі й павялічылася з 50 тыс. да 200 тыс.[9]

Росквіт Амстэрдама зьнізіўся ў XVIII і пачатку XIX стагодзьдзяў. Войны Галяндзкай рэспублікі супраць Ангельшчыны й Францыі зрабілі сваю справу. Падчас напалеонаўскіх войнаў, значэньне Амстэрдама дасягнула сваёй ніжняй кропкі, а Галяндыя ўвайшла ў склад Францускай імпэрыі, але пазьнейшае стварэньне Злучанага Каралеўства Нідэрлянды ў 1815 годзе стала паваротнай кропкай у справе незалежнасьці гораду й рэгіёну.

Канчатак XIX стагодзьдзя часам называюць другім залатым стагодзьдзем Амстэрдама[10]. Новыя музэі, вакзал і Канцэртгебаў былі пабудаваныя менавіта ў гэтыя часы. Акрамя таго горад заглынула прамысловая рэвалюцыя. У гэтыя часы быў пабудаваны Амстэрдам-Райнскі канал, які даў магчымасьць злучыць Амстэрдам напрамую з Райнам, таксама быў пабудаваны й канал, які злучаў горад з Паўночным морам. Абодва праекты значна палепшылі гандаль з астатняй Эўропай і сьветам. У 1906 годзе Джозэф Конрад даў кароткае апісаньне Амстэрдама як марскога курорта. Неўзабаве перад Першай сусьветнай вайной горад пачаў пашырацца, дзякуючы будаўніцтву новых прыгарадаў. Нягледзячы на тое, што Нідэрлянды захоўвалі нэўтралітэт у гэтай вайне, Амстэрдам пакутаваў з-за недахопу харчаваньня й мазуту. Недахоп выклікаў масавыя бунты, у якіх некалькі чалавек былі забітыя, яны атрымалі назоў «Бульбяных бунтаў». Людзі рабавалі крамы й склады, дзеля атрыманьня прадуктаў харчаваньня[11].

Нямеччына ўварвалася ў Нідэрлянды 10 траўня 1940 году і ўзяла пад свой кантроль краіну. Некаторыя грамадзяне Амстэрдама хавалі габрэяў, тым самым падвяргаючы сябе й сваі сем’і высокай рызыкі адпраўленьня за краты альбо ў канцэнтрацыйныя лягеры, ў якія былі дэпартаваны звыш за 100 тысячаў галяндзкіх габрэяў. Напрыканцы Другой сусьветнай вайны, сувязь з астатняй часткай краіны была страчана, з-за чаго ў горадзе пачаўся голад. Многія грамадзяне зьехалі ў вёску, астанія харчаваліся сабакамі, коткамі, цукровымі буракамі й цыбулінамі тульпанаў, каб застацца ў жывых[12]. Большасьць дрэваў у Амстэрдаме было высечана на паліва.

Многія новыя прыгарады, як то Осдарп, Сьлётэваарт, Сьлётэрмэер й Гэўзэнвэлд, былі пабудаваны ў гады пасьля Другой сусьветнай вайны[13]. Гэтыя прыгарады зьмяшчаюць шмат грамадзкіх паркаў і маюць шырокія й адкрытыя прасторы. З-за вайны й іншых інцыдэнтаў XX стагодзьдзя, амаль увесь цэнтар гораду прыйшоў у непрыдатнасьць. Многія палітыкі й іншыя ўплывовыя асобы выказвалі пляны перабудовы большай часткі гораду. Таксама існаваў рост попыту на офісныя будынкі й будаўніцтва новых аўтамабільным дарог[14]. Амстэрдамскі мэтрапалітэн быў адчынены ў 1977 годзе.

Геаграфія

Амстэрдам разьмешчаны на паўночным захадзе Нідэрляндаў. Рака Амстэл, працякаючы праз цэнтар гораду, утварае сетку каналаў і праток, акрамя гэтага, асобным каналам горад злучаны з Паўночным морам, пры гэтым знаходзячыся на вышыні 2 мэтраў ніжэй за ўзровень мора. Тэрытарыяльна Амстэрдам знаходзіцца блізка да правінцыяў Утрэхт і Флевалянд. Амстэрдам — высока ўрбанізаваны горад. Шчыльнасьць насельніцтва 4457 чалавек на квадратны кілямэтар. Паркі складаюць 12% плошчы гораду. Моцная ўрбанізацыя практычна зьнішчыла натуральны ляндшафт гораду.

Плошча гораду — 219,07 км² (54,1 км² вады).

Клімат

Амстэрдам мае марскі клімат, дзякуючы блізкасьці да Паўночнага мора на захадзе, зь перавагай заходніх вятроў. Зіма досыць мяккая, маразы ў асноўным адбываюцца падчас усходніх альбо паўночна-ўсходніх вятроў збоку эўрапейскага кантынэнта. З-за таго, што Амстэрдам акружаны з трох бакоў буйнымі вадаёмамі, а таксама з-за гарадзкога цеплавога эфэкту, тэмпэратура начамі рэдка апускаецца ніжэй за —5 °C, але часам тэмпэратура можа дасягаць і —12 °C у Гільвэрсуме, які знаходзіцца ў 25 км на поўдзень ад Амстэрдаму. Лета ўмерана цёплае, але зрэдку гарачае. Дні западкамі зьяўляюцца амаль агульнымі, у сярэднім 186 такіх дзён назіраецца ў годзе. Сярэднегадавая колькасьць ападкаў для Амстэрдаму складае 833 мілімэтраў[15]. Большая частка ападкаў выпадае ў выглядзе дажджу альбо кароткачасовых дажджышчаў. Воблачная й вільготныя дні зьяўляюцца звычайнымі ў прахалодныя месяцы з кастрычніка па сакавік.

 Кліматычныя зьвесткі для Амстэрдаму 
Паказьнік Сту Лют Сак Кра Тра Чэр Ліп Жні Вер Кас Ліс Сьн Год
Абсалютны максымум t, °C 14 16 21 27 29 32 32 34 28 25 18 15 34
Сярэдні максымум t, °C 5,4 6,0 9,2 12,4 17,1 19,2 21,4 21,8 18,4 14,1 9,2 6,5 13,4
Сярэдняя t, °C 3,1 3,3 6,2 9,2 13,1 15,6 17,9 17,5 14,5 10,7 6,7 3,7 10,1
Сярэдні мінімум t, °C 0,5 0,2 2,4 4,0 7,8 10,4 12,5 12,3 10,2 7,0 3,9 1,9 6,1
Абсалютны мінімум t, °C −16 −14 −8 −4 −1 3 4 6 2 −1 −7 −14 −16
Норма ападкаў, мм 69,6 56,2 66,8 42,3 61,9 65,6 81,1 72,9 78,1 82,8 79,8 75,7 832,8
Крыніца: Meteo Consult

Сьцяг і герб

Герб Амстэрдаму

Тры крыжы Сьвятога Андрэя пазначаюць тры вартасьці гораду: мужнасьць, цьвёрдасьць і літасьць. Народная традыцыя таксама зьвязвае гэтыя тры крыжы з трыма пагрозамі гэтаму гораду: вадой, агнём і эпідэміяй.

Герб Амстэрдаму складаецца з трох крыжоў Сьвятога Андрэя (хоць заступнікам гораду лічыцца Сьвяты Мікалай, таксама гэтыя крыжы зьяўляецца састаўной часткай сьцяга). Таксама на гербе прысутнічае Аўстрыйская імпэратарская карона. У 1489 годзе Максімілян I ва ўдзячнасьць за заслугі і займы дараваў права Амстэрдаму ўпрыгожыць свой герб каралеўскай каронай, у 1508 годзе пасьля каранацыі Максыміліяна I імпэратара Сьвяшчэннай Рымскай імпэрыі яна была замененая на імпэратарскую. У XVII стагодзьдзі яна была ізноў замененая на карону Рудольфа II. Львы зьявіліся на гербе ў XVI стагодзьдзі, калі Нідэрлянды былі рэспублікай.

Эканоміка

Зёйдас — бізнэсовы цэнтар Амстэрдаму

Амстэрдам зьяўляецца фінансавай і бізнэсовай сталіцай Нідэрляндаў[16]. Горад у цяперашні час зьяўляецца адным з цэнтраў міжнароднага бізнэсу. У Эўропе па гэтаму паказчыку Амстэрдам займае пятае месца, прайграючы толькі Лёндану, Парыжу, Франкфурту й Барсэлёне[17]. Многія буйныя карпарацыі й банкі маюць свае штаб-кватэры ў Амстэрдаме, у тым ліку Каралеўскі банк Шатляндыі, Akzo Nobel, Heineken International, ING Group, Ahold, TomTom, Delta Lloyd Group і Philips. Штаб-кватэра кампаніі KPMG International знаходзіцца ў суседнім Амстэлвіне, дзе многія кампаніі месьцяцца з-за таго, што навакольныя супольнасьці дазваляюць мець поўную ўласнасьць на зямлю, у адрозьненьне ад сыстэмы арэнды зямлі ў Амстэрдаме.

Нягледзячы на тое, што шматлікія невялікія офісы па-ранейшаму знаходзіцца ў старым горадзе на каналах, кампаніі ўсё часьцей перамяшчаюцца за межы цэнтру гораду. Дзякуючы гэтаму паўднёвы раён Зёйдас стаў новым фінансавым і юрыдычным цэнтрам гораду[18]. Пяць найбуйнейшых юрыдычных фірмаў Нідэрляндаў, вялікая колькасьць галяндзкіх філіялаў буйных кансалтынгавых фірмаў, як то Boston Consulting Group і Accenture, а таксама Амстэрдамскі міжнародны гандлёвы цэнтар разьмешчаны ў Зёйдасе.

Акрамя таго існуюць яшчэ тры іншыя больш дробныя фінансавыя раёны ў Амстэрдаме. Першы зь іх знаходзіцца ў навакольлях чыгуначнага вакзалу Сьлётэрдайку, дзе некалькі газэтаў, як то De Telegraaf, маюць свае офісы. Тут жа знаходзяцца муніцыпальная грамадзкая транспартная кампанія «Gemeentelijk Vervoersbedrijf» і галяндзкі падатковы орган «Belastingdienst». Другі фінансавы раён знаходзіцца ў навакольлях Амстэрдам Арэны. Трэці ў навакольлях чыгуначнага вакзалу Амстэл. Самы высокі будынак Амстэрдаму, Вежа Рэмбранта, у якой знаходзіцца штаб-кватэра кампаніі Philips, таксама месьціцца ў гэтым раёне[19][20].

Амстэрдамская фондавая біржа (AEX), якая ў цяперашні час ёсьць часткай Euronext, зьяўляецца найстарэйшай фондавай біржай у сьвеце й адной з найбуйнейшых у Эўропе. Яна разьмешчаны побач з плошчай Дам у самым цэнтры гораду.

Транспарт

Грамадзкі транспарт

Амстэрдам мае добра разьвітую сыстэму грамадзкага транспарта. У горадзе дзейнічае мэтрапалітэн, традыцыйныя й хуткасныя трамваі, аўтобусная сетка й паромныя пераправы праз раку Эй. Увесь гарадзкі грамадзкі транспарт знаходзіцца пад кіраваньнем арганізацыі GVB (Gemeentevervoerbedrijf, гэта значыць муніцыпальнае транспартнае прадпрыемства). Прыгарадныя аўтобусы, якія злучаюць Амстэрдам з навакольлямі, прыналежаць іншым апэратарам, у прыватнасьці Arriva й Connexxion.

Паветраны транспарт

Аэрапорт Схіпхол знаходзіцца за 20 хвілінаў цягніком ад цэнтральнага вакзалу. Гэта найбуйнейшы аэрапорт Нідэрляндаў і чацьверты па велічыні аэрапорт Эўропы. Ён быў пабудаваны ў 1916 годзе на месцы асушанага Гарлемскага возера. Схіпхол мае шэсьць узьлётна-пасадкавых палос, у цяперашні час распрацоўваюцца пляны па ягоным пашырэньні.

Музыка

У Амстэрдаме знаходзіцца адна з найвядомейшых канцэртовых заляў сьвету — Канцэртгебаў (па-нідэрляндзку: Concertgebouw). Яна ёсьць сядзібай Каралеўскага аркестру Канцэртгебаў. Ад 2004 году галоўным дырыгентам гэтага аркестру зьяўляецца Марыс Янсанс.

Крыніцы

  1. ^ Berns, Jan; Daan, Jo (1993). «Hij zeit wat: de Amsterdamse volkstaal». The Hague: BZZTôH. ст. 91. ISBN 90-6291-756-9.  (нід.)
  2. ^ «The toll privilege of 1275 in the Amsterdam City Archives» Stadsarchief.amsterdam.nl.  (анг.)
  3. ^ «Amsterdam 200 jaar ouder dan aangenomen». Nu.nl.  (нід.)
  4. ^ «De geschiedenis van Amsterdam». Municipality of Amsterdam.  (нід.)
  5. ^ «Mirakel van Amsterdam». Trouw.nl  (нід.)
  6. ^ «Eighty Years' War». Leiden University  (нід.)
  7. ^ а б E. Haverkamp-Bergmann, Rembrandt; The Night Watch (New Jersey: Princeton University Press, 1982), ст. 57  (анг.)
  8. ^ The oldest share  (анг.)
  9. ^ Geography, climate, population, economy, society. J.P.Sommerville  (анг.)
  10. ^ «Amsterdam through the ages -A medieval village becomes a global city»  (анг.)
  11. ^ «Aardappeloproer – Legermuseum»  (нід.)
  12. ^ «Kou en strijd in een barre winter». NOS.  (нід.)
  13. ^ «Stadsdeel Slotervaart – Geschiedenis». Municipality Amsterdam.  (нід.)
  14. ^ «Stadsherstel Missie/Historie». Stadsherstelamsterdam.nl/
  15. ^ Nieuwe normaal 1981–2010. Meteo Consult  (нід.)
  16. ^ Amsterdam – Economische Zaken. ez.amsterdam.nl  (нід.)
  17. ^ European Cities Monitor 2007.  (нід.)
  18. ^ Zuidas (нід.)
  19. ^ Rembrandt Tower. emporis.com  (анг.)
  20. ^ Philips (нід.)

Вонкавыя спасылкі

Амстэрдам — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Амстэрдам&oldid=1882923»