(Go: >> BACK << -|- >> HOME <<)
Эстәлеккә күсергә

Һуҡырлыҡ: өлгөләр араһындағы айырма

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Тамғалар: Мобиль үҙгәртеү Мобиль ҡушымта аша үҙгәртеү
Тамғалар: Мобиль үҙгәртеү Мобиль ҡушымта аша үҙгәртеү
40 юл: 40 юл:


Кортик һуҡырлыҡ баш мейеһенең елкә булкәһенең зарарланыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә, был баш мейеһенә күреү нервыһынан алған сигналдарҙы дөрөҫ ҡабул итергә йәки интерпретациялауға ҡамасаулай. Кортик һуҡырлыҡ симптомдары күп төрлө һәм арығанлыҡ йәки стресс осоронда етдирәк булыуы мөмкин. Ғәҙәттә, кортик һуҡырлыҡ менән ауырыған кешеләрҙә көн аҙағына күреү һәләте насарая.
Кортик һуҡырлыҡ баш мейеһенең елкә булкәһенең зарарланыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә, был баш мейеһенә күреү нервыһынан алған сигналдарҙы дөрөҫ ҡабул итергә йәки интерпретациялауға ҡамасаулай. Кортик һуҡырлыҡ симптомдары күп төрлө һәм арығанлыҡ йәки стресс осоронда етдирәк булыуы мөмкин. Ғәҙәттә, кортик һуҡырлыҡ менән ауырыған кешеләрҙә көн аҙағына күреү һәләте насарая.

=== Генетик дефекттар ===
Альбинизм менән сирләгән кешеләр йыш ҡына күреү һәләтен шул тиклем юғалталар, хатта уларҙы закон буйынса тулы һуҡырҙар тип һанарға була, әммә уларҙың бик аҙы ғына ысынбарлыҡта күрә алмайҙар. Тыумыштан Лебер һуҡырлығы бөтөнләй һуҡырлыҡҡа йәки тыумыштан йәки бала саҡтан күреү һәләтен ныҡ юғалтыуға килтереүе мөмкин.

Кеше геномын картированияла һуңғы ҡаҙаныштар күреү һәләтенең боҙолоуының йәки һуҡырлыҡтың башҡа генетик сәбәптәрен асыҡланы. Шундай миҫалдарҙың береһе — Барде-Бидль синдромы.

=== Ағыуланыу ===
Ҡайһы бер осраҡтарҙа һуҡырлыҡ билдәле бер химик матдәләрҙе ҡабул итеүҙән барлыҡҡа килә. Билдәле миҫал булып [[метанол]] тора. [[Метанол]] формальдегид һәм метан кислотаһына тиклем окислана, барлыҡҡа килгән мәтдәләр үҙ сиратында һуҡырлыҡҡа, башҡа өҙлөгөүҙәргә, хатта үлемгә лә килтереүе мөмкин<ref name="Methanol">{{cite web
|title = Methanol
|work = Symptoms of Methanol Poisoning
|publisher = Canada Safety Council
|date = 2005
|url = http://www.safety-council.org/info/OSH/methanol.htm
|archiveurl = https://www.webcitation.org/6HZyhXlYF?url=http://canadasafetycouncil.org/#
|archivedate = 2013-06-23
|accessdate = 2013-06-17
|deadlink = yes
}}</ref>. Метанол, ашарға яраҡлы этанолға ҡарағанда арзаныраҡ булған техник спирт (денатурат) эсемлеге сифатында ҡулланғанда, йыш ҡына кеше организмына ҡушылма сифатында эләгә. 30 миллилитр метанол эсеү метанол метаболиттары тыуҙырған күреү нервының кире ҡайтмаҫлыҡ деградацияһына килтереүе мөмкин<ref>{{cite web|url=http://www.newton.dep.anl.gov/askasci/chem03/chem03561.htm|title=Methanol and Blindness|publisher=Ask A Scientist, Chemistry Archive|accessdate=2013-06-17|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HRc7qQDf?url=http://www.newton.dep.anl.gov/askasci/chem03/chem03561.htm#|archivedate=2013-06-17|deadlink=no}}</ref>.


== Һуҡыр кеше һәм йәмғиәт ==
== Һуҡыр кеше һәм йәмғиәт ==

13:41, 18 ноябрь 2021 өлгөһө

Һуҡырлыҡ
Рәсем
Ҡайҙа өйрәнелә тифлология[d]
Медицина тармағы неврология[d] һәм офтальмология[d]
Пиктограмма
ICD-9-CM 369[1][2]
ICPC 2 F94
Код NCI Thesaurus C97109[2]
 Һуҡырлыҡ Викимилектә

Һуҡырлыҡ — күҙҙең бөтөнләй күрмәүен йәки уның етди йәрәхәтләнеүен аңлатҡан медицина термины.

«Слепая» (1856). Джон Эверетт Миллкартинаһы

Был физик кәмселек тулы һуҡырлыҡҡа (амавроз) һәм өлөшләтә күреүгә (скотома) йәки ярым күреүгә (гемианопсия) бүлеп йөрөтөлә. Бынан тыш төҫтәрҙе айырмау (дальтонизм) айырым ҡарала.

Һуҡырлыҡ сәбәптәре

Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы һуҡырлыҡтың йыш осраған сәбәбтәрен түбәндәгесә күрһәтә. Был осраҡта һуҡырлыҡтың күп төрҙәрен дуаларға мөмкин.

  • ҡылау (47,9 %)
  • глаукома (12,3 %)
  • ҡартлыҡ менән бәйле күреү һәләте кәмеү, (8,7 %)
  • күҙ мөгөҙсәһенең тоноҡланыуы(5,1 %)
  • диабетик ретинопатия (4,8 %)
  • балалар һуҡырлығы (А витамины дефицитынан, етлекмәй тыуған балаларҙа ретинопатия һәм ҡылау (РН)[3]) (3,9 %)
  • трахома (3,6 %)
  • онхоцеркоз (0,8 %)

Күҙҙең йәрәхәтләнеүе һәм инфекциялар (мәҫәлән, бленнорея, сифилис һ. б.) һуҡырлыҡҡа килтерергә мөмкин. Донъяла ҡартлыҡ һәм диабет менән бәйле һуҡырлыҡ йышыраҡ осрай. Икенсе яҡтан, медик-санитар эшмәкәрлек арҡаһында инфекция һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән һуҡырлыҡ һаны кәмей. Шулай итеп, һуҡырлыҡҡа килтергән трахома менән яфаланыусылар һаны 1985 йылда 360 миллиондан 2000 йылдар башында 40 миллионға тиклем кәмей[4].

Үҫешеүсе илдәр

Һуҡырлыҡ үҫешеүсе илдәрҙә үҫешкән илдәргә ҡарағанда күпкә ҙурыраҡ масштабта таралған. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, бөтә һуҡырҙарҙың 90 проценты үҫешеүсе илдәрҙә йәшәй. Шуларҙың 65 проценты катаракта менән яфаланалар (22 миллион осраҡ)[5]. Глаукоманан һуҡырлыҡ йылына 6 миллион осраҡта була, шул уҡ ваҡытта онхоцеркоз бөтә донъяла йылына яҡынса 1 миллион кешенең һуҡыр булыу осрағы өсөн яуап бирә.

Һуңғы 10 йылда трахоманан күреү һәләтен юғалтҡандар һаны ҡырҡа кәмей — йылына 6,0 миллиондан 1,3 миллионға тиклем, был уны бөтә донъяла һуҡырлыҡ сәбәптәре исемлегендә етенсе урынға ҡуя. Ксерофтальмия йыл һайын 5 миллион балаға ҡағыла; 0,5 миллиондың мөгөҙсәһенә зыян килә, һәм уларҙың яртыһы һуҡырая. Мөгөҙсәнең бөтә сәбәптәрҙән дә яраланыуы әлеге ваҡытта һуҡырлыҡтың донъяла дүртенсе төп сәбәбе булып тора.

Үҫешеүсе илдәрҙәге кешеләр, донъяның үҫешкән илдәренә ҡарағанда, дауаларға йәки уны булдырмаҫҡа мөмкин булған шарттар булмаған йәки ауырыуҙар арҡаһында күреү һәләте боҙолоуы менән йышыраҡ осрайҙар[6]. Күреү һәләтенең боҙолоуы бөтә төбәктәрҙә лә 60 йәштән өлкәндәр араһында йышыраҡ осраһа ла, ярлы общиналарҙа балалар, тиҫтерҙәренә ҡарағанда, һуҡырлыҡ менән бәйле сирҙәрҙән йышыраҡ яфалана.

Африка: балалар онхоцеркоздан һуҡырайған өлкәндәрҙе алып баралар

Кешенең ғүмер оҙонлоғо ҡыҫҡараҡ булған үҫешеүсе илдәрҙә катаракта һәм һыу паразиттары таратҡан ауырыуҙар йышыраҡ һуҡырлыҡта ғәйепле, ә бит катарактаны ла, паразит таратҡан ауырыуҙарҙы ла дауалап була. Бөтә донъяла йәшәгән яҡынса 40 миллион һуҡыр кешенең 70-80 процентының күреү һәләте тейешле дауалау юлы менән өлөшләтә йәки тулыһынса тергеҙелә ала.

Үҫешкән илдәр

Фәҡирлек һәм дауалап була торған күреү һәләтенең боҙолоуы араһындағы бәйләнеш төбәк-ара сағыштырыуҙарҙа нығыраҡ һиҙелә. Төньяҡ Америкала һәм Көнбайыш Европала өлкәндәрҙең күреү һәләтенең боҙолоуы һары таптың дегенерацияһы һәм диабет ретинопатияһы менән бәйле[6].

Паразит ауырыуҙар аҙыраҡ осраған һәм катаракта хирургияһы мөмкинлеге булған үҫешкән илдәрҙә һуҡырлыҡтың төп сәбәптәре булып ғәҙәттә йәш менән бәйле һары таптың дегенерацияһы, глаукома һәм диабет ретинопатияһы, шулай уҡ күҙ йәрәхәттәре тора[6].

Йөклөлөккә бәйле сәбәптәр

Бала саҡтағы һуҡырлыҡ йөклөлөккә бәйле сәбәптәр арҡаһында килеп сығыуы мөмкин, мәҫәлән, тыумыштан ҡыҙамыҡ синдромы һәм етлекмәй тыуғандар ретинопатияһы.

Йәрәхәттәр

Яралыларҙы яңынан өйрәтеү. Һуҡыр француз һалдаты кәрзиндәр эшләргә өйрәнә, Беренсе донъя һуғышы .

30 йәшкә тиклемге кешеләрҙә йышыраҡ осраған күҙ йәрәхәттәре АҠШ-тың бөтә территорияһында монокуляр һуҡырлыҡтың (бер күҙҙә күреү һәләтен юғалтыу) төп сәбәбе булып тора. Йәрәхәттәр һәм катаракта күҙҙең үҙенә йоғонто яһай, ә күреү нервы гипоплазияһы кеүек үҫеш аномалиялары күҙҙәрҙән баш мейеһенең артҡы яғына сигналдар ебәргән нерв шәлкеменә йоғонто яһай, был күреү һәләтенең кәмеүенә килтереүе мөмкин.

Кортик һуҡырлыҡ баш мейеһенең елкә булкәһенең зарарланыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә, был баш мейеһенә күреү нервыһынан алған сигналдарҙы дөрөҫ ҡабул итергә йәки интерпретациялауға ҡамасаулай. Кортик һуҡырлыҡ симптомдары күп төрлө һәм арығанлыҡ йәки стресс осоронда етдирәк булыуы мөмкин. Ғәҙәттә, кортик һуҡырлыҡ менән ауырыған кешеләрҙә көн аҙағына күреү һәләте насарая.

Генетик дефекттар

Альбинизм менән сирләгән кешеләр йыш ҡына күреү һәләтен шул тиклем юғалталар, хатта уларҙы закон буйынса тулы һуҡырҙар тип һанарға була, әммә уларҙың бик аҙы ғына ысынбарлыҡта күрә алмайҙар. Тыумыштан Лебер һуҡырлығы бөтөнләй һуҡырлыҡҡа йәки тыумыштан йәки бала саҡтан күреү һәләтен ныҡ юғалтыуға килтереүе мөмкин.

Кеше геномын картированияла һуңғы ҡаҙаныштар күреү һәләтенең боҙолоуының йәки һуҡырлыҡтың башҡа генетик сәбәптәрен асыҡланы. Шундай миҫалдарҙың береһе — Барде-Бидль синдромы.

Ағыуланыу

Ҡайһы бер осраҡтарҙа һуҡырлыҡ билдәле бер химик матдәләрҙе ҡабул итеүҙән барлыҡҡа килә. Билдәле миҫал булып метанол тора. Метанол формальдегид һәм метан кислотаһына тиклем окислана, барлыҡҡа килгән мәтдәләр үҙ сиратында һуҡырлыҡҡа, башҡа өҙлөгөүҙәргә, хатта үлемгә лә килтереүе мөмкин[7]. Метанол, ашарға яраҡлы этанолға ҡарағанда арзаныраҡ булған техник спирт (денатурат) эсемлеге сифатында ҡулланғанда, йыш ҡына кеше организмына ҡушылма сифатында эләгә. 30 миллилитр метанол эсеү метанол метаболиттары тыуҙырған күреү нервының кире ҡайтмаҫлыҡ деградацияһына килтереүе мөмкин[8].

Һуҡыр кеше һәм йәмғиәт

Махсус сәғәт циферблаттары

Һуҡырҙарға йәмғиәт реабилитацияһы һәм социаль ярҙам

Һуҡырҙарҙы уҡытыу һәм махсус мәктәптәрҙә һәм интернаттарҙа башҡарыла.

Һуҡырҙарҙы уҡытыу өсөн Брайль шрифты ҡулланыла. Һуҡырҙар өсөн рельефлы Брайль шрифты менән яҙылған китаптар һәм аудиокитаптар һаҡланған махсус китапханалар бар. Һуҡырҙар өсөн Рәсәй Дәүләт китапханаһы — Рәсәйҙә һуҡырҙар өсөн иң ҙур китапхана.

Рельефлы шрифт менән яҙылған китаптарҙан һәм аудиокитаптарҙан тыш һәм, уның был китапхананың коллекцияһында һуҡырҙарға төрлө объекттарҙың һынын белергә мөмкинлек биргән рельефлы-күләмле моделдәр бар.

Хәҙерге заман фән ҡаҙаныштары ярҙамында һуҡырлыҡ менән көрәш

Һуҡыр кешене йөрөтөүсе эт

Һуҡыр ир һәм йөрөтөүсе эт (Бразилия)

Бер нисә йөҙ йыл һуҡырҙар һәм насар күреүсе кешеләргә бинанан тыш ерҙәрҙә йөрөү, ҡаршылыҡтарҙы үтеү өсөн махсус өйрәтелгән эттәрҙе файҙаланалар.

Һуҡыр кешене йөрөтөүсе миниатюр ат

Компьютер электрон ҡоролмалар

  • Әлеге ваҡытта баҫма китаптарға альтернатива булып аудиокитаптар һәм цифрлы аудиоплеерҙарҙа инсценировкалар һәм аудиоспектаклдәр иҫәпләнә. Ирекмәндәр тарафынан булдырылған аудиокитаптар булған сайттар ҙа бар.
  • Дикторҙар тарафынан махсус яҙылған аудиокитаптарҙан тыш, һуҡырҙар өсөн телмәр генераторы нигеҙендә экрандан тауышлы уҡыу программаһы практик әһәмиәткә эйә.
  • Һуҡырҙар персональ компьютерҙа ғәҙәти йәки махсус брайль клавиатураһы һәм брайль дисплейы ярҙамында тексты шымарта алалар.

Бионик күҙ

  • Бионик күҙ — юғалған күреү һәләтен тергеҙеү өсөн яһалма күреү системаһы. Йәрәхәтләнгән күҙ селтәренә имплантаттар ҡуйыу.

Танылыу алған һуҡырҙар

Үҙ таланттары һәм яҡындары ярҙамы арҡаһында һуҡыр булыуына ҡарамаҫтан сәнғәттә, фәндә, йәмәғәт эшмәкәрлегендә ҙур бейеклектәргә өлгәшкән кешеләр бар. Улар араһында — Гомер (VIII б.); Джон Мильтон (XVII быуат); XX быуат — Борхес, Хелен Келлер, Николай Островский, Ванга, Эдуард Асадов, Рэй Чарльз, Стив Уандер, Андреа Бочелли; XXI быуатта — Диана Гурцкая һәм Олег Аккурат бар.

Иҫкәрмәләр

  1. ↑ база данных Disease ontology (ингл.) — 2016.
  2. ↑ 2,0 2,1 (unspecified title) — 2018-06-29 — 2018.
  3. ↑ ВОЗ — 10 фактов о слепоте — 7 2017 йыл 18 декабрь архивланған.
  4. ↑ ВОЗ — 10 фактов о слепоте — 8
  5. ↑ 90% of visually impaired living in developing world. Who.int (21 июнь 2012). Дата обращения: 18 июль 2012. Архивировано 16 июнь 2013 года.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Слепота // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  7. ↑ Methanol (недоступная ссылка — история). Symptoms of Methanol Poisoning. Canada Safety Council (2005). Дата обращения: 17 июнь 2013. Архивировано 23 июнь 2013 года.
  8. ↑ Methanol and Blindness. Ask A Scientist, Chemistry Archive. Дата обращения: 17 июнь 2013. Архивировано 17 июнь 2013 года.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Һуҡырлыҡ&oldid=1094410» битенән алынған