(Go: >> BACK << -|- >> HOME <<)
Эстәлеккә күсергә

Көнбайыш Төрки ҡағанаты: өлгөләр араһындағы айырма

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеү
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
 
(5 ҡатнашыусының 33 аралыҡтағы өлгөһө күрһәтелмәгән)
1 юл: 1 юл:


{{Историческое государство
{{Историческое государство
|название = Көнбайыш төрки ҡағанаты
|название = Көнбайыш Төрки ҡағанаты
|статус =
|статус =
|герб =
|герб =
|карта = Western Gokturk.jpg
|карта = Western Gokturk.jpg
|столица = 603-704 [[Суяб]]
|столица = 603-704 Суяб
|язык = [[Орхон-йәнәсәй теле|боронғо төрөк]]<br />[[болғар теле|боронғо болғар]]
|язык = боронғо төрөк<br />боронғо болғар
|образовано = 603
|образовано = 603
|ликвидировано = 704
|ликвидировано = 704
22 юл: 22 юл:
| flag_s6 =
| flag_s6 =
|площадь =4,000,000 км² (593-659)
|площадь =4,000,000 км² (593-659)
|население = [[Төрки халыҡтар]], [[усундар]], [[Ҡаңлы|ҡаңлы]], [[түргештәр]], [[дулаттар]], [[болғарҙар]], [[аварҙар]]
|население = [[Төрки халыҡтар]], усундар, [[Ҡаңлы|ҡаңлы]], түргештәр, дулаттар, [[болғарҙар]], аварҙар
}}
}}
⚫
'''Көнбайыш Төрки ҡағана́ты''' — [[Азов диңгеҙе]] һәм [[Дон]]дан башлап [[Тянь-Шань|Тянь-Шандең]] көнсығыш армыттарына һәм төньяҡ-көнсығыш [[Һиндостан]]ға саҡлы арауыҡты биләгән иртә урта быуат дәүләте. Дәүләттең төп үҙәге дулу ҡәбиләләре йәшәгән Джунгария районы һәм нушиби ҡәбиләләре йәшәгән Көнбайыш [[Тянь-Шань]] булған. Ашиндар династияһы ҡағандары идара иткән.
⚫
{{Татарстан тарихы}}
⚫
'''Көнбайыш төрки ҡағана́ты''' ({{lang-kk|Батыс Түркі қағанаты}}, {{lang-tt|Көнбатыш Төрки каганлык}}) — [[Аҙау диңгеҙе]] һәм [[Дон]]дан башлап [[Тянь-Шань|Тянь-Шанде]]ң көнсығыш армыттарына һәм төньяҡ-көнсығыш [[Һиндостан]]ға саҡлы арауыҡты биләгән [[Иртә Урта быуат|иртә урта быуат]] дәүләте. Дәүләттең төп үҙәге [[Дулаттар|дулу]] ҡәбиләләре йәшәгән [[Джунгария]] районы һәм [[нушиби]] ҡәбиләләре йәшәгән Көнбайыш [[Тянь-Шань]] булған. [[Ашин]]дар династияһы [[каған]]дары идара иткән .


[[657 йыл]]да ҡағанат [[Тан (династия)|Тан ҡытай империяһытарфынан]] яуланған. Ҡытай империяһы ҡағанатты 2 өлөшкә бүлгән.
657 йылда ҡағанат [[Тан (династия)|Тан ҡытай империяһы]] тарафынан яуланған. Ҡытай империяһы ҡағанатты 2 өлөшкә бүлгән.


[[704 йыл]]да ҡағанат власын [[Түргеш ҡағанаты|түргештәр]] баҫып алған. Шул ваҡыттан ҡағанат йәшәүҙән туҡтаған.
704 йылда ҡағанат власын түргештәр баҫып алған. Шул ваҡыттан ҡағанат йәшәүҙән туҡтаған.
[[Файл:Part of East-Hem 600ad.jpg|thumb|right|250px|]]


== Тарихы ==
== Тарихы ==


=== Ҡағанаттың барлыҡҡа килеүе ===
=== Ҡағанаттың барлыҡҡа килеүе ===
[[VII быуат]] башында (603 йыл) [[Төрөк ҡағанаты]] үҙ-ара низағтар арҡаһында һәм күршеләр менән даими һуғышып йәшәгәнлектән Көнбайыш һәм Көнсығыш ҡағанлыҡтарға тарҡалған.
VII быуат башында (603 йыл) [[Төрки ҡағанат]] үҙ-ара низағтар арҡаһында һәм күршеләр менән даими һуғышып йәшәгәнлектән Көнбайыш һәм Көнсығыш ҡағанлыҡтарға тарҡалған.
⚫
{{Башҡортостан тарихы}}
⚫
Көнбайыш ҡағанлыҡҡа [[Ҡаҙағстан]], Урта Азия, [[Төньяҡ Кавказ]], [[Ҡырым]], [[Урал]] һәм [[Волга]] буйы ингән. Ҡағанлыҡтың этносәйәси үҙәге булып Ҡаратау тауҙарынан Джунгарияға саҡлы боронғо усун ерҙәрен биләгән «ун ҡәбилә»- ун уҡ төркиҙәре (он ок будун) торған<ref name="ReferenceA">{{книга|автор =Сосанов Кошали. |заглавие =История Казахстана. Справочная пособие |ответственный =Бибимара Омарова |место =Алматы |издательство =«Ол-Жас баспасы» |год =2007 |страницы =23-24 |страниц =112 |isbn =9965-651-56-6 }}</ref><ref name="ReferenceB">{{книга|заглавие =Методические рекомендации по подготовке школьников к ЕНТ по истории Казахстана |ответственный =Локотинова О. С. Гребенюк Ю. П |место =Алматы |издательство =«Институт повышение квалификации и переподготовки кадров системы образования» |год =2005 |страницы =27 |страниц =100 }}</ref><ref name="ReferenceC">{{книга|заглавие =Методические рекомендации по подготовке школьников к ЕНТ по истории Казахстана |ответственный =Локотинова О. С. Гребенюк Ю. П |место =Алматы |издательство =«Институт повышение квалификации и переподготовки кадров системы образования» |год =2007 |страницы =15 |страниц =70 }}</ref>. Чу йылғаһынан көнсығышҡа биш дулу ҡәбиләһе, уларҙан көнбайышҡараҡ — биш нушиби ҡәбиләһе бүленгән<ref name="ReferenceD">{{книга|автор =Татьяна Владимировна Зепп. |заглавие =Пособие для подготовки к единому национальному тестированию (ЕНТ) по истории Казахстана |ответственный =Омирбекова М; Касымхан Ж; Шаяхмет Г |место =Алматы |издательство =«Зият Пресс» |год =2006 |страницы =23 |страниц =196 |серия = |isbn =5-7667-7905-4 |тираж =2000 }}</ref>.


⚫
([[Ҡырғыҙстан]]дағы Токмак ҡалаһы янындағы) Суяб ҡалаһы — баш ҡала, (Төркөстан ҡалаһы янындағы) Мең-болаҡ йәйге резиденцияһы булған<ref name=ReferenceA/><ref name=ReferenceB/><ref name=ReferenceC/>. Ете йылғала дәүләттең үҙәге булған<ref name=ReferenceD/>.
⚫
Көнбайыш ҡағанлыҡҡа [[Ҡаҙағстан]], [[Урта Азия]], [[Төньяҡ Ҡаф тауы]], [[Ҡырым]], [[Урал]] һәм [[Иҙел буйы]] ингән. Ҡағанлыҡтың этносәйәси үҙәге булып [[Ҡаратау (мәғәнәләр)|Ҡаратау тауҙарынан ]] [[Джунгария]]ға саҡлы боронғо усун ерҙәрен биләгән «ун ҡәбилә» ([[ун уҡ төркиҙәре|он ок будун]]) торған<ref name="ReferenceA">{{книга|автор =Сосанов Кошали. |заглавие =История Казахстана. Справочная пособие |ответственный =Бибимара Омарова |место =Алматы |издательство =«Ол-Жас баспасы» |год =2007 |страницы =23-24 |страниц =112 |isbn =9965-651-56-6 }}</ref><ref name="ReferenceB">{{книга|заглавие =Методические рекомендации по подготовке школьников к ЕНТ по истории Казахстана |ответственный =Локотинова О. С. Гребенюк Ю. П |место =Алматы |издательство =«Институт повышение квалификации и переподготовки кадров системы образования» |год =2005 |страницы =27 |страниц =100 }}</ref><ref name="ReferenceC">{{книга|заглавие =Методические рекомендации по подготовке школьников к ЕНТ по истории Казахстана |ответственный =Локотинова О. С. Гребенюк Ю. П |место =Алматы |издательство =«Институт повышение квалификации и переподготовки кадров системы образования» |год =2007 |страницы =15 |страниц =70 }}</ref>. [[Чу (йылға)|Чу йылғаһынан]] көнсығышҡа биш [[дулу]] ҡәбиләһе, уларҙан көнбайышҡараҡ — биш [[нушиби]] ҡәбиләһе бүленгән<ref name="ReferenceD">{{книга|автор =Татьяна Владимировна Зепп. |заглавие =Пособие для подготовки к единому национальному тестированию (ЕНТ) по истории Казахстана |ответственный =Омирбекова М; Касымхан Ж; Шаяхмет Г |место =Алматы |издательство =«Зият Пресс» |год =2006 |страницы =23 |страниц =196 |серия = |isbn =5-7667-7905-4 |тираж =2000 }}</ref>.

⚫
([[Ҡырғыҙстан]]дағы [[Токмак (Ҡырғыҙстан)|Токмак]] ҡалаһы янындағы) [[Суяб]] ҡалаһы — баш ҡала, ([[Төркөстан (ҡала)|Төркөстан]] ҡалаһы янындағы) Мең-болаҡ йәйге резиденцияһы булған<ref name=ReferenceA/><ref name=ReferenceB/><ref name=ReferenceC/>. [[Ете йылға]]ла дәүләттең үҙәге булған<ref name=ReferenceD/>.


=== Ҡағанаттың күтәрелеше ===
=== Ҡағанаттың күтәрелеше ===
Ҡағанат Джегуй-ҡаған ([[610 йыл|610]]—[[618 йыл]]дарҙа) һәм уның ҡустыһы Тон-джабгу-ҡаған ([[618 йыл|618]]—[[630 йыл]]дарҙа) хакимлыҡ иткән йылдарҙа ҡеүәтенең иң юғары нөктәһенә еткән. [[Тоһаристан]] һәм [[Афғанстан]]ға яңы походтар дәүләттең сиктәрен төньяҡ-көнбайыш [[Һиндостан]]ға саҡлы киңәйткән. Тон-ябғу ҡаған административ реформа уҙғарған һәм күҙәтеү аҫтында һәм яһаҡ йыйыуҙы контролдә тотоу маҡсатында һәр өлкәгә үҙенең вәкилдәрен — тудундарын тәғәйенләгән. Ул үҙенең «Тун ябғу ҡаған» тигән соғдий яҙмалы тәңкә аҡсаларын да сығарған, тип фаразлайҙар.
Ҡағанат Джегуй-ҡаған (610—618 йылдарҙа) һәм уның ҡустыһы Тон-джабгу-ҡаған (618—630 йылдарҙа) хакимлыҡ иткән йылдарҙа ҡеүәтенең иң юғары нөктәһенә еткән. Тоһаристан һәм [[Афғанстан]]ға яңы походтар дәүләттең сиктәрен төньяҡ-көнбайыш [[Һиндостан]]ға саҡлы киңәйткән. Тон-ябғу ҡаған административ реформа уҙғарған һәм күҙәтеү аҫтында һәм яһаҡ йыйыуҙы контролдә тотоу маҡсатында һәр өлкәгә үҙенең вәкилдәрен — тудундарын тәғәйенләгән. Ул үҙенең «Тун ябғу ҡаған» тигән соғдий яҙмалы тәңкә аҡсаларын да сығарған, тип фаразлайҙар.
Шегуе ([[610 йыл|610]]—[[618 йыл]]дарҙа) һәм Тон-ябғу ([[618 йыл|618]]—[[630 йыл]]дарҙа) ҡағандар осоронда [[Алтай]]ҙа, [[Тарим|Тарим йылғаһы]] бассейнында һәм [[Амударья]] буйында ҡағанаттың сиктәре тергеҙелгән. [[Суяб]] көнбайыш төрөк ҡағандарының ставкаһына әйләнгән. Византия императоры менән берлектә Тон-ябғу ҡаған 626 йылда Сасанид Иранына ҡаршы һуғыш асҡан. 626 йылда төрөк ғәскәре штурм менән Тифлисты яулап алған. Әммә Византия һәм Иран араһында тыныслыҡ килешеүе төҙөлгәс, Тон-ябғу ҡағанды хәрби хәрәкәттәрҙән баш тартырға мәжбүр иткән. 630 йылда Тон-ябғу ҡаған үҙенең бабаһы Себер хан ойошторған йәшерен һүҙ ҡуйышыу арҡаһында үлтерелгән. Тиҙҙән Себер хан үлтерелгән. [[630 йыл]]да башланған тәхет өсөн көрәш оҙайлы һуғышҡа әүерелгән.
Шегуе (610—618 йылдарҙа) һәм Тон-ябғу (618—630 йылдарҙа) ҡағандар осоронда Алтайҙа, Тарим йылғаһы бассейнында һәм [[Амударья]] буйында ҡағанаттың сиктәре тергеҙелгән. Суяб көнбайыш төрөк ҡағандарының ставкаһына әйләнгән. [[Византия]] императоры менән берлектә Тон-ябғу ҡаған 626 йылда [[Сәсәниҙәр дәүләте|Сәсәниҙәр Иранына]] ҡаршы һуғыш асҡан. 626 йылда төрөк ғәскәре штурм менән [[Тифлис]]ты яулап алған. Әммә Византия һәм Иран араһында тыныслыҡ килешеүе төҙөлгәс, Тон-ябғу ҡағанды хәрби хәрәкәттәрҙән баш тартырға мәжбүр иткән. 630 йылда Тон-ябғу ҡаған үҙенең бабаһы Себер хан ойошторған йәшерен һүҙ ҡуйышыу арҡаһында үлтерелгән. Тиҙҙән Себер хан үлтерелгән. 630 йылда башланған тәхет өсөн көрәш оҙайлы һуғышҡа әүерелгән.


Ҡағанат башлыса күскенсе һәм ярым күскенсе хужалыҡ алымының һәм ултыраҡ-игенселек хужалыҡ тибының берҙәм системаһын кәүҙәләндергән. Төрөк халҡы ла, соғдий халҡы ла сауҙа, һөнәрселек, ер эшкәртеү һәм малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Төрөктәрҙең күршеләренә баҫҡынсылығының маҡсатының береһе [[ҡол]]дарҙы ҡулға төшөрөү булған. Баҫып алған ерҙәрҙә нигеҙҙә улар үҙҙәренең социаль, иҡтисади һәм дәүләт ҡоролошо урынлаштырылған, шулай ҙа ҡаған наместниктары, тудундар, һалым йыйыуҙы һәм яһаҡты ҡаған ставкаһына оҙатыуҙы контролдә тотҡандар. Көнбайыш төрки ҡағанатында синыфтар барлыҡҡа килеү процесы һәм иртә феодал йәмғиәт мөнәсәбәттәренең сағыштырмаса тиҙ формалашыуы барған. Көнбайыш төрки ҡағанаты үҙәк власының хәрби-сәйәси ресурстары халыҡтарҙы һәм ҡәбиләләрҙе буйһондороп тота алмаған. Ҡағанатта бер туҡтауһыҙ низағтар барыуы, хакимдарҙың йыш алмашыныуы көстәрҙең үҙәктән ҡасыуын ҡотолғоһоҙ иткән.
Ҡағанат башлыса күскенсе һәм ярым күскенсе хужалыҡ алымының һәм ултыраҡ-игенселек хужалыҡ тибының берҙәм системаһын кәүҙәләндергән. Төрки халҡы ла, соғдий халҡы ла сауҙа, һөнәрселек, ер эшкәртеү һәм малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Төркиҙәрҙең күршеләренә баҫҡынсылығының маҡсатының береһе ҡолдарҙы ҡулға төшөрөү булған. Баҫып алған ерҙәрҙә нигеҙҙә улар үҙҙәренең социаль, иҡтисади һәм дәүләт ҡоролошо урынлаштырылған, шулай ҙа ҡаған наместниктары, тудундар, һалым йыйыуҙы һәм яһаҡты ҡаған ставкаһына оҙатыуҙы контролдә тотҡандар. Көнбайыш Төрки ҡағанатында синыфтар барлыҡҡа килеү процесы һәм иртә феодал йәмғиәт мөнәсәбәттәренең сағыштырмаса тиҙ формалашыуы барған. Көнбайыш Төрки ҡағанаты үҙәк власының хәрби-сәйәси ресурстары халыҡтарҙы һәм ҡәбиләләрҙе буйһондороп тота алмаған. Ҡағанатта бер туҡтауһыҙ низағтар барыуы, хакимдарҙың йыш алмашыныуы көстәрҙең үҙәктән ҡасыуын ҡотолғоһоҙ иткән.


=== Ҡағанаттың ҡолатылыуы ===
=== Ҡағанаттың ҡолатылыуы ===
Ун алты йыл дауамында ҡәбилә-ара һуғыш һәм династияларҙың үҙ-ара низағы ([[640 йыл|640]]—[[657 йыл]]дарҙа) [[Ете йылғаға]] [[Тан (династия)|Тан династия]]һы ҡытай ғәскәрҙәренең баҫып инеүен еңеләйткән<ref name=ReferenceD/>. Тан губернаторҙары, үҙҙәренең ҡаған сығышлы ҡуйылған кешеләренә таянып, көнбайыш төрөк ҡәбиләләре менән идара итмәксе булғандар. Әммә төрөктәрҙең тан экспансияһына һәм улар ҡуйған кешеләргә ҡаршы бер туҡтауһыҙ көрәше [[түргештәр]]ҙең күтәрелеүенә һәм [[704 йыл]]да Ете йылғала уларҙың сәйәси гегемонияһы урынлашыуына килтергән. [[VII быуат]]та [[Көнсығыш төрки ҡағанат]] күп һанлы ғәскәре менән Көнбайыш төрки ҡағанатҡа һөжүм иткән һәм, аҙ ваҡытҡа булһа ла, уны үҙенә буйһондорған. [[VIII быуат]] уртаһында, үҙ-ара феодаль низағтар һөҙөмтәһендә, Көнбайыш төрки ҡағанат дәүләт булараҡ юҡҡа сыҡҡан<ref name=ReferenceB/><ref name=ReferenceC/>.
Ун алты йыл дауамында ҡәбилә-ара һуғыш һәм династияларҙың үҙ-ара низағы (640—657 йылдарҙа) Ете йылғаға [[Тан (династия)|Тан династия]]һы ҡытай ғәскәрҙәренең баҫып инеүен еңеләйткән<ref name=ReferenceD/>. Тан губернаторҙары, үҙҙәренең ҡаған сығышлы ҡуйылған кешеләренә таянып, көнбайыш төрки ҡәбиләләре менән идара итмәксе булғандар. Әммә төркиҙәрҙең тан экспансияһына һәм улар ҡуйған кешеләргә ҡаршы бер туҡтауһыҙ көрәше түргештәрҙең күтәрелеүенә һәм 704 йылда Ете йылғала уларҙың сәйәси гегемонияһы урынлашыуына килтергән. VII быуатта Көнсығыш Төрки ҡағанат күп һанлы ғәскәре менән Көнбайыш Төрки ҡағанатҡа һөжүм иткән һәм, аҙ ваҡытҡа булһа ла, уны үҙенә буйһондорған. VIII быуат уртаһында, үҙ-ара феодаль низағтар һөҙөмтәһендә, Көнбайыш Төрки ҡағанат дәүләт булараҡ юҡҡа сыҡҡан<ref name=ReferenceB/><ref name=ReferenceC/>.


Был һуғышты бер-береһенә ҡаршы Көнбайыш төрки ҡағанатының ике төп — [[Дулу]] һәм [[Нушиби]] — ҡәбилә союзы алып барған. [[634 йыл|634]]—[[639 йыл]]дарҙа [[Ышбара Хилаш-ҡаған]] индергән административ реформа — илде ун «уҡ»ҡа — ҡәбиләләр территорияһына бүлеү ҙә һуғышты туҡтатмаған. [[658 йыл|658]]—[[659 йыл]]дарҙа Көнбайыш төрки ҡағанатының төп ерҙәре [[Тан династияһы|ҡытай ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алынған]]. [[704 йыл]]да Көнбайыш төрки ҡағанат ҡытай империяһынан бойондороҡлолоҡ алған, әммә [[704 йыл]]да төньяҡ агрессив күршеләренең һөжүме һәм эске ҡаршылыҡтар ҡағанаттың ҡолауына килтергән. Көнбайыш төрки ҡағанат Евразия төрки телле халҡының консолидацияһында әһәмиәтле роль уйнаған һәм хәҙерге төрки телле халыҡтарҙың нигеҙен тәшкил иткән этник төркөмдәрҙең артабанғы үҫешенә булышлыҡ иткән.
Был һуғышты бер-береһенә ҡаршы Көнбайыш төрки ҡағанатының ике төп — Дулу һәм Нушиби — ҡәбилә союзы алып барған. 634—639 йылдарҙа Ышбара Хилаш-ҡаған индергән административ реформа — илде ун «уҡ»ҡа — ҡәбиләләр территорияһына бүлеү ҙә һуғышты туҡтатмаған. 658—659 йылдарҙа Көнбайыш Төрки ҡағанатының төп ерҙәре [[Тан династияһы|ҡытай ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алынған]]. 704 йылда Көнбайыш Төрки ҡағанат Ҡытай империяһынан бойондороҡлолоҡ алған, әммә 704 йылда төньяҡ агрессив күршеләренең һөжүме һәм эске ҡаршылыҡтар ҡағанаттың ҡолауына килтергән. Көнбайыш төрки ҡағанат Евразия төрки телле халҡының консолидацияһында әһәмиәтле роль уйнаған һәм хәҙерге төрки телле халыҡтарҙың нигеҙен тәшкил иткән этник төркөмдәрҙең артабанғы үҫешенә булышлыҡ иткән.


== Дәүләт ҡоролошо ==
== Дәүләт ҡоролошо ==
* ''[[Ҡаған]]'' — ҡағанаттың беренсе кешеһе. Ҡағанды «төрк-[[ашина]]» — аҡһөйәк (аристократ) нәҫеленән һайлағандар.
* ''Ҡаған'' — ҡағанаттың беренсе кешеһе. Ҡағанды «төрк-ашина» — аҡһөйәк (аристократ) нәҫеленән һайлағандар.


'''''Ҡаған власы:''''' <br />
'''''Ҡаған власы:''''' <br />
62 юл: 62 юл:
д) юғары судья.
д) юғары судья.
* ''Тегиндәр'' — ҡағанат вариҫтары. (был һүҙ рус теленә ''кендек'' тип тәржемә ителә)
* ''Тегиндәр'' — ҡағанат вариҫтары. (был һүҙ рус теленә ''кендек'' тип тәржемә ителә)
* ''[[Ябғу|Джабғу]], [[шат]], [[элтәбәр]]'' — юғары дәүләт титулдары, улар ҡаған нәҫеленеке. (тәржемәләре: Джабғу, ябғу — яҡынайтылған, хәҙерге заманса явых, явыг, элтәбәр — илдә берәү, күрәһең буйһонған халыҡ йәиһә ҡәбилә менән идара иткән)<ref name=ReferenceA/><ref name=ReferenceB/><ref name=ReferenceC/><ref name=ReferenceD/>.
* ''Джабғу, шат, элтәбәр'' — юғары дәүләт титулдары, улар ҡаған нәҫеленеке. (тәржемәләре: Джабғу, ябғу — яҡынайтылған, хәҙерге заманса явых, явыг, элтәбәр — илдә берәү, күрәһең буйһонған халыҡ йәиһә ҡәбилә менән идара иткән)<ref name=ReferenceA/><ref name=ReferenceB/><ref name=ReferenceC/><ref name=ReferenceD/>.
* ''[[Бойроҡ]]тар, [[тархандар]]'' — хөкөм итеү функцияларын үтәгәндәр<ref name=ReferenceA/><ref name=ReferenceB/>.
* ''Бойроҡтар, тархандар'' — хөкөм итеү функцияларын үтәгәндәр<ref name=ReferenceA/><ref name=ReferenceB/>.
* ''[[Тудун]]дар'' — баҫып алынған ерҙәрҙәге ҡаған наместнигы. Улар һалым йыйыуҙы һәм яһаҡты ҡаған ставкаһына оҙатыуҙы контролдә тотҡан. Элсебоғ вазифаһы — ревизор һәм ҡаған һалымдарын йыйыусы, хан (финанс министры) күрһәтелмәгән.<ref name=ReferenceA/><ref name=ReferenceB/><ref name=ReferenceC/><ref name=ReferenceD/>.
* ''Тудундар'' — баҫып алынған ерҙәрҙәге ҡаған наместнигы. Улар һалым йыйыуҙы һәм яһаҡты ҡаған ставкаһына оҙатыуҙы контролдә тотҡан. Элсебоғ вазифаһы — ревизор һәм ҡаған һалымдарын йыйыусы, хан (финанс министры) күрһәтелмәгән.<ref name=ReferenceA/><ref name=ReferenceB/><ref name=ReferenceC/><ref name=ReferenceD/>.
* ''[[Бәк]]тәр'' — ырыу һәм ҡәбиләләр хакимдары.
* ''Бәктәр'' — ырыу һәм ҡәбиләләр хакимдары.
* ''Ҡарыу-будун'' — ҡағанаттың төп бойондороҡло халҡы<ref name=ReferenceB/><ref name=ReferenceC/><ref name=ReferenceD/>.
* ''Ҡарыу-будун'' — ҡағанаттың төп бойондороҡло халҡы<ref name=ReferenceB/><ref name=ReferenceC/><ref name=ReferenceD/>.
* ''Таттар'' — ҡолдар.
* ''Таттар'' — ҡолдар.


== Этник составы ==
== Этник составы ==
Көнбайыш төрки ҡағанатының этник үҙәге — «10 ҡәбилә», Чуҙан көнсығышта 5 ҡәбилә — [[дулу]], ә көнбайышта 5 ҡәбилә — [[нушиби]] бүленеп сыҡҡан. Тарихи сығанаҡтарҙа Көнбайыш төрки ҡағанатты икенсе төрлө «Он ок будун» ([[ун уҡлы төрөктәр|Ун уҡлы ил]])тип атайҙар.
Көнбайыш Төрки ҡағанатының этник үҙәге — «10 ҡәбилә», Чуҙан көнсығышта 5 ҡәбилә — дулу, ә көнбайышта 5 ҡәбилә — нушиби бүленеп сыҡҡан. Тарихи сығанаҡтарҙа Көнбайыш Төрки ҡағанатты икенсе төрлө «Он ок будун» Ун уҡлы ил)тип атайҙар.
* ''[[уйсундар]]'', ''[[Ҡанлы (ҡәбилә)|ҡанғлы]]'' — [[Ете йылға]], Һырдарья районы;
* ''уйсундар'', ''[[Ҡаңлы|ҡанғлы]]'' — [[Ете йылға]], [[Һырдаръя]] районы;
* ''[[түргештәр]]'' — [[Балхаш (күл)|Балхаш]] районы, Илий аръяғы Алатауы;
* ''түргештәр'' — [[Балхаш]] районы, Илий аръяғы Алатауы;
* ''[[карлуктар]]'' — [[Көнсығыш Ҡаҙағстан]]
* ''карлуктар''— Көнсығыш Ҡаҙағстан
* ''[[чигилдәр]]'' — побережье Ысыҡкүл яры буйы;
* ''чигилдәр'' — побережье [[Ысыҡ-Күл]] яры буйы;
* ''[[яғма]]'' — [[Көнсығыш Төркөстан]]
* ''яғма'' — Көнсығыш Төркөстан
* ''[[болғарҙар]]'' — Ҡара диңгеҙ буйы, Аҙау диңгеҙе буйы, Төньяҡ Ҡаф тауы
* ''[[болғарҙар]]'' — [[Ҡара диңгеҙ]] буйы, [[Аҙау диңгеҙе]] буйы, Төньяҡ Кавказ
* ''[[аварҙар]]'' — Урал буйы
* ''аварҙар'' — [[Урал]] буйы


== Хакимдар һәм ҡағандар ==
== Хакимдар һәм ҡағандар ==
83 юл: 83 юл:
: ''Төп мәҡәлә: [[Ашина]]''
: ''Төп мәҡәлә: [[Ашина]]''


=== [[Төрөк ҡағанаты]]ның көнбайыш өлөшө хакимдары ===
=== Төрөк ҡағанатының көнбайыш өлөшө хакимдары ===
{| class="wikitable"
{| class="wikitable"
|-align="center"
|-align="center"
93 юл: 93 юл:
!Иҫкәрмәләр<ref name=autogenerated1 />
!Иҫкәрмәләр<ref name=autogenerated1 />
|- align="center"
|- align="center"
| [[Истәми-ҡаған]]
| Истәми-ҡаған
| 554-576
| 554-576
| '''İstemi Yabgu Kağan'''
| '''İstemi Yabgu Kağan'''
|{{Ҡытай||室点密|shidianmi}} — '''Шидяньми'''
|{{Ҡытай||室点密|shidianmi}} — '''Шидяньми'''
|[[Грек теле]]: Сильзивул йәиһә Дизавул<ref>Менанадр. Малые поздние историки, 1860 год, стр. 313</ref> Стемби-хаган <br /> [[Фарсы]]: ایستمی خان(Хакан-и-чин)
|[[Грек теле]]: Сильзивул йәиһә Дизавул<ref>Менанадр. Малые поздние историки, 1860 год, стр. 313</ref> Стемби-хаган <br /> Фарсы: ایستمی خان(Хакан-и-чин)
|''Баһадур-джабғу'' — баһадир-[[джабғу]].
|''Баһадур-джабғу'' — баһадир-джабғу.
|- align="center"
|- align="center"
| [[Ҡара-Чурин-Төрөк]]
| Ҡара-Чурин-Төрөк
|576-599
|576-599
| '''Tardu Kağan''' <br /> Ҡара-Чурин-Төрөк <br />Боке-хан
| '''Tardu Kağan''' <br /> Ҡара-Чурин-Төрөк <br />Боке-хан
| {{Ҡытай||达头可汗|datoukehan}} — '''Датоукэхань''' <br />{{Китайский||阿史那玷厥|ashinadianjue}} — '''Ашина Дяньцзюе'''
| {{Ҡытай||达头可汗|datoukehan}} — '''Датоукэхань''' <br />{{Китайский||阿史那玷厥|ashinadianjue}} — '''Ашина Дяньцзюе'''
| [[Фарсы]]:Ҡара-Джурин-Төрөк, Бияғу<ref name=autogenerated2>Мухаммад Наршахи. Истори Бухары (Тарих’и-Бухара)</ref> <br /> [[Грек теле]]: Тард(у)<ref>Менандр. История. Книга 8.</ref>. йәиһә ғәҙәттәгесә ''Төрөктәрҙең ҡағаны''<ref>Феофилакт Самокатта</ref>
| Фарсы:Ҡара-Джурин-Төрөк, Бияғу<ref name=autogenerated2>Мухаммад Наршахи. Истори Бухары (Тарих’и-Бухара)</ref> <br /> [[Грек теле]]: Тард(у)<ref>Менандр. История. Книга 8.</ref>. йәиһә ғәҙәттәгесә ''Төрөктәрҙең ҡағаны''<ref>Феофилакт Самокатта</ref>
|''Ҡара-Чурин-Төрөк'' — ғәрип төрөк. ''Турду-хан'' — көнбайыш ҡанаты ханы. ''Боке-хан'' — ҡөҙрәтле.
|''Ҡара-Чурин-Төрөк'' — ғәрип төрөк. ''Турду-хан'' — көнбайыш ҡанаты ханы. ''Боке-хан'' — ҡөҙрәтле.
|- align="center"
|- align="center"
|[[Нили-хан]]
|Нили-хан
|599-603
|599-603
|'''Ил-тәгин Бойроҡ'''
|'''Ил-тәгин Бойроҡ'''
|{{Ҡытай||泥利可汗|nilikehan}} — '''Ниликэхань'''
|{{Ҡытай||泥利可汗|nilikehan}} — '''Ниликэхань'''
|[[Фарсы теле|Фарсы]]: Пармуда
|Фарсы: Пармуда
|''Бойроҡ'' — вариҫтың офицер чины
|''Бойроҡ'' — вариҫтың офицер чины
|}
|}


==== [[Аймаҡ]] Або ====
==== Аймаҡ Або ====
{| class="wikitable"
{| class="wikitable"
|-align="center"
|-align="center"
125 юл: 125 юл:
!Иҫкәрмәләр<ref name=autogenerated1 />
!Иҫкәрмәләр<ref name=autogenerated1 />
|- align="center"
|- align="center"
|[[Торэмен Апа-хан]]
|Торэмен Апа-хан
|581-587
|581-587
|'''Apa Kağan'''
|'''Apa Kağan'''
|{{Ҡытай||阿波可汗|abokehan|'''Або Кэхань'''}} <br />Шәхси исеме: {{Ҡытай||阿史那大逻便|ashinadaluobian|'''Ашина Далобянь'''}}
|{{Ҡытай||阿波可汗|abokehan|'''Або Кэхань'''}} <br />Шәхси исеме: {{Ҡытай||阿史那大逻便|ashinadaluobian|'''Ашина Далобянь'''}}
|иҫкергән ҡытай телендә Далобянь, [[Грек теле|гр.]] Турум<ref>Феофиликт Самокатта. История. Книга 7, VIII : 8</ref>, [[фарси]] Абруй<ref name=autogenerated2 />
|иҫкергән ҡытай телендә Далобянь, [[Грек теле|гр.]] Турум<ref>Феофиликт Самокатта. История. Книга 7, VIII : 8</ref>, фарси Абруй<ref name=autogenerated2 />
|''Торэмен'' — мин законда, ''Апа-хан'' — иң ҡарт хан.
|''Торэмен'' — мин законда, ''Апа-хан'' — иң ҡарт хан.
* [[Ил-тәгин Бойроҡ|Нили-хан]] — [[Төрөк ҡағанаты]]ның көнбайыш өлөшө джабғу (хаким)ы 599—603
* Нили-хан — Төрөк ҡағанатының көнбайыш өлөшө джабғу (хаким)ы 599—603
|}
|}


144 юл: 144 юл:
!Иҫкәрмәләр<ref name=autogenerated1 />
!Иҫкәрмәләр<ref name=autogenerated1 />
|- align="center"
|- align="center"
| [[Ил-тәгин Бойроҡ|Нили-хан]]
| Нили-хан
| 603-604
| 603-604
| '''Ил-тәгин Бойроҡ'''
| '''Ил-тәгин Бойроҡ'''
151 юл: 151 юл:
|Ил-тәгин — вариҫ, ''Бойроҡ'' — офицер чины
|Ил-тәгин — вариҫ, ''Бойроҡ'' — офицер чины
|- align="center"
|- align="center"
|[[Басыл-тәгин]]
|Басыл-тәгин
|604
|604
| -
| -
158 юл: 158 юл:
|''Басыл-тәгин'' — принц-ҡорбан
|''Басыл-тәгин'' — принц-ҡорбан
|- align="center"
|- align="center"
|[[Таман хан]]
|Таман хан
|604-612
|604-612
|'''Çulo Kağan'''
|'''Çulo Kağan'''
165 юл: 165 юл:
|ҡушаматы Арыҫлан.
|ҡушаматы Арыҫлан.
|- align="center"
|- align="center"
|[[Шегуй хан]]
|Шегуй хан
|612-618
|612-618
|'''Şikoey Kağan'''
|'''Şikoey Kağan'''
|{{Ҡытай||射匮可汗|sheguikehan|'''Шэгуйкэхань'''}}
|{{Ҡытай||射匮可汗|sheguikehan|'''Шэгуйкэхань'''}}
| -
| -
| [[Сяньби]]й исеме
| Сяньбий исеме
|- align="center"
|- align="center"
|[[Тун-Джабғу хан]]
|Тун-Джабғу хан
|618-630
|618-630
|'''Tong Yabgu Kağan'''
|'''Tong Yabgu Kağan'''
|{{Ҡытай||统叶护|tongyehu|'''Тунъеху'''}}
|{{Ҡытай||统叶护|tongyehu|'''Тунъеху'''}}
|Ба[[сиюй]] — ҡытай ҡушаматы — сиюйҙы буйһондороусы
|Басиюй — ҡытай ҡушаматы — сиюйҙы буйһондороусы
|Тан-Джабғу(=[[Ябғу]]) — бөйк ябғу
|Тан-Джабғу(=Ябғу) — бөйк ябғу
|- align="center"
|- align="center"
|[[Көлөг-Себер хан]]
|Көлөг-Себер хан
|630-631
|630-631
|'''Bağatur Sepi Kağan'''
|'''Bağatur Sepi Kağan'''
186 юл: 186 юл:
|Ураг(?) — дауыл, Көлөг-Себер хан — данлыҡлы себер ханы
|Ураг(?) — дауыл, Көлөг-Себер хан — данлыҡлы себер ханы
|- align="center"
|- align="center"
|[[Сы-Джабғу хан]]
|Сы-Джабғу хан
|631-633
|631-633
|'''Se-Yabgu Kağan'''
|'''Se-Yabgu Kağan'''
|{{Ҡытай||肆葉護可汗|siyehukehan|'''Сыеху кэхань'''}}, <br />шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那咥力|ashinasili|'''Ашина Сыли'''}}
|{{Ҡытай||肆葉護可汗|siyehukehan|'''Сыеху кэхань'''}}, <br />шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那咥力|ashinasili|'''Ашина Сыли'''}}
| -
| -
|''Толис-тәгин'' — көнсығыш ҡанатының принцы, ''Ирбис Ышбара'' — ҡөҙрәтле [[барс]], ''Сы-Джабғу хан'' — [[ябғу]] титулына мәжбүр итеү юлы менән еткән.
|''Толис-тәгин'' — көнсығыш ҡанатының принцы, ''Ирбис Ышбара'' — ҡөҙрәтле барс, ''Сы-Джабғу хан'' — ябғу титулына мәжбүр итеү юлы менән еткән.
|- align="center"
|- align="center"
|[[Нишу Дулу хан]]
|Нишу Дулу хан
|633-634
|633-634
|'''Bağaşa Tulu Kağan'''
|'''Bağaşa Tulu Kağan'''
200 юл: 200 юл:
|Тонг алып силигбир(?), Дулу-хан — титул, Гяна-шад — кенәз титулы
|Тонг алып силигбир(?), Дулу-хан — титул, Гяна-шад — кенәз титулы
|- align="center"
|- align="center"
|[[Ышбара-Толис-шад хан]]
|Ышбара-Толис-шад хан
|634—639
|634—639
|'''İşbara Teriş Tunga Kağan'''
|'''İşbara Teriş Tunga Kağan'''
|({{Ҡытай||沙钵罗咥利失可汗|shaboluoxilishikehan|'''Шаболосилиши кэхань'''}} — тәхет исеме, <br /> шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那同俄|ashinatonge|'''Ашина Тунъэ'''}})
|({{Ҡытай||沙钵罗咥利失可汗|shaboluoxilishikehan|'''Шаболосилиши кэхань'''}} — тәхет исеме, <br /> шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那同俄|ashinatonge|'''Ашина Тунъэ'''}})
| -
| -
|Тонг-шад — бөйөк кенәз /[[шат]]
|Тонг-шад — бөйөк кенәз /шат
|- align="center"
|- align="center"
|[[Халлыг Ышбара-Джағбу хан]]
|Халлыг Ышбара-Джағбу хан
|653—657
|653—657
|'''Uluğ İşbara Kağan'''
|'''Uluğ İşbara Kağan'''
|{{Ҡытай||沙钵罗可汗|shaboluokehan}} — '''Шаболокэхань''', шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那贺鲁|ashinahelu}} — '''Ашинахэлу'''
|{{Ҡытай||沙钵罗可汗|shaboluokehan}} — '''Шаболокэхань''', шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那贺鲁|ashinahelu}} — '''Ашинахэлу'''
|[[Фарсы]]: Бижан(?)
|Фарсы: Бижан(?)
|''Халлыг'' — ҡушаматы — күтәрелгән. ''Ышбара-хан'' — ҡөҙрәтле хан
|''Халлыг'' — ҡушаматы — күтәрелгән. ''Ышбара-хан'' — ҡөҙрәтле хан
|- align="center"
|- align="center"
|[[Ашина Дучжи хан]]
|Ашина Дучжи хан
|676-679
|676-679
|'''Eçine Türçe Kağan'''
|'''Eçine Türçe Kağan'''
221 юл: 221 юл:
| -
| -
|- align="center"
|- align="center"
|[[Ашина Хушэло-шад]]
|Ашина Хушэло-шад
|693—704
|693—704
|'''Кушрак Бүре-шад'''
|'''Кушрак Бүре-шад'''
229 юл: 229 юл:
|}
|}


=== Көнбайыш төрки ҡағанатының [[нушиби]] сығышлы ҡағандары ===
=== Көнбайыш төрки ҡағанатының нушиби сығышлы ҡағандары ===
{| class="wikitable"
{| class="wikitable"
|-align="center"
|-align="center"
238 юл: 238 юл:
!Иҫкәрмәләр<ref name=autogenerated1 />
!Иҫкәрмәләр<ref name=autogenerated1 />
|- align="center"
|- align="center"
|[[Ил-Көлөгг-шад Ирбис-хан]]
|Ил-Көлөгг-шад Ирбис-хан
|639—640
|639—640
| -
| -
244 юл: 244 юл:
| -
| -
|-align="center"
|-align="center"
|[[Ирбис-Ышбара-Джағбу хан]]
|Ирбис-Ышбара-Джағбу хан
|640-641
|640-641
|тәхет исеме {{Ҡытай||乙毗沙钵罗叶护可汗|yipishaboluoyehukehan}} — '''Ипишаболоехукэхань''', шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那薄布|ashinabaobu}} — '''Ашина Баобу''
|тәхет исеме {{Ҡытай||乙毗沙钵罗叶护可汗|yipishaboluoyehukehan}} — '''Ипишаболоехукэхань''', шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那薄布|ashinabaobu}} — '''Ашина Баобу''
|«Нушибий ҡаһарманы» — ҡушаматы, Ирбис Ышбара — ҡөҙрәтле барс
|«Нушибий ҡаһарманы» — ҡушаматы, Ирбис Ышбара — ҡөҙрәтле барс
|-align="center"
|-align="center"
|[[Ирбис-Шегуй хан]]
|Ирбис-Шегуй хан
|642-650
|642-650
|тәхет исеме {{Ҡытай||乙毗射匮可汗|yipishikuikehan|Ипишэкуйкэхань}}
|тәхет исеме {{Ҡытай||乙毗射匮可汗|yipishikuikehan|Ипишэкуйкэхань}}
255 юл: 255 юл:
| -
| -
|-align="center"
|-align="center"
|[[Халлыг Ышбара-Джағбу хан]]
|Халлыг Ышбара-Джағбу хан
|650-657
|650-657
|{{Ҡытай||沙钵罗可汗|shaboluokehan}} — '''Шаболокэхань''', шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那贺鲁|ashinahelu}} — '''Ашинахэлу'''
|{{Ҡытай||沙钵罗可汗|shaboluokehan}} — '''Шаболокэхань''', шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那贺鲁|ashinahelu}} — '''Ашинахэлу'''
|[[Фарсы]]: Бижан(?)
|Фарсы: Бижан(?)
|''Халлыг'' — Ҡушаматы — күтәрелгән. ''Ышбара-хан'' — ҡөҙрәтле хан
|''Халлыг'' — Ҡушаматы — күтәрелгән. ''Ышбара-хан'' — ҡөҙрәтле хан
|- align="center"
|- align="center"
|[[Ашина Бучжень-шад]]
|Ашина Бучжень-шад
|657-667
|657-667
| -
| -
267 юл: 267 юл:
| -
| -
|- align="center"
|- align="center"
|[[Ашина Хушэло-шад]]
|Ашина Хушэло-шад
|679-704
|679-704
|Шәхси исеме: {{Ҡытай||阿史那斛瑟罗|ashinahuseluo|'''Ашина Хусэло'''}}, тәхет исеме {{Китайский||竭忠事主可|jiezhongshizhukehan|'''Цзечжуншичжукэхань'''}},
|Шәхси исеме: {{Ҡытай||阿史那斛瑟罗|ashinahuseluo|'''Ашина Хусэло'''}}, тәхет исеме {{Китайский||竭忠事主可|jiezhongshizhukehan|'''Цзечжуншичжукэхань'''}},
274 юл: 274 юл:
|}
|}


=== Көнбайыш төрки ҡағанатының [[дулу]] сығышлы ҡағандары ===
=== Көнбайыш төрки ҡағанатының дулу сығышлы ҡағандары ===
{| class="wikitable"
{| class="wikitable"
|-align="center"
|-align="center"
283 юл: 283 юл:
!Иҫкәрмәләр<ref name=autogenerated1 />
!Иҫкәрмәләр<ref name=autogenerated1 />
|- align="center"
|- align="center"
|[[Юкук Ирбис-Дулу хан]]
|Юкук Ирбис-Дулу хан
|638-653
|638-653
|{{Ҡытай||乙毗咄陆可汗|yipiduolukehan|Ипидолу кэхань}}, <br />шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那欲谷|ashinayugu|Ашина Юйгу}}
|{{Ҡытай||乙毗咄陆可汗|yipiduolukehan|Ипидолу кэхань}}, <br />шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那欲谷|ashinayugu|Ашина Юйгу}}
289 юл: 289 юл:
|''Юкук'' — өкө, ''Ирбис-дулу'' — ҡар барсы.
|''Юкук'' — өкө, ''Ирбис-дулу'' — ҡар барсы.
|-align="center"
|-align="center"
|[[Халлыг Ышбара-Джағбу хан]]
|Халлыг Ышбара-Джағбу хан
|653-657
|653-657
|{{Ҡытай||沙钵罗可汗|shaboluokehan}} — '''Шаболокэхань''', шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那贺鲁|ashinahelu}} — '''Ашинахэлу'''
|{{Ҡытай||沙钵罗可汗|shaboluokehan}} — '''Шаболокэхань''', шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那贺鲁|ashinahelu}} — '''Ашинахэлу'''
|[[Фарсы]]: Бижан(?)
|Фарсы: Бижан(?)
|''Халлыг'' — ҡушамат, күтәрелгән. ''Ышбара-хан'' — ҡөҙрәтле хан
|''Халлыг'' — ҡушамат, күтәрелгән. ''Ышбара-хан'' — ҡөҙрәтле хан
|- align="center"
|- align="center"
|[[Ашина Мише-шад]]
[Ашина Мише-шад
|657-662
|657-662
|тәхет исеме {{Ҡытай||奚利邲咄陆可汗|xilibiduolukehan|Силибидолукэхань}}, <br />шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那弥射|ashinamishe|Ашина Мише}}
|тәхет исеме {{Ҡытай||奚利邲咄陆可汗|xilibiduolukehan|Силибидолукэхань}}, <br />шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那弥射|ashinamishe|Ашина Мише}}
301 юл: 301 юл:
|ҡушаматы Ҡаһарман
|ҡушаматы Ҡаһарман
|- align="center"
|- align="center"
|[[Ашина Юанькин-шад]]
|Ашина Юанькин-шад
|679-693
|679-693
|тәхет исеме {{Ҡытай||兴昔亡可汗|xingxiwangkehan|Синсиванкэхань}}, <br /> шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那元庆|ashinayuanqing|Ашинаюаньцин}}
|тәхет исеме {{Ҡытай||兴昔亡可汗|xingxiwangkehan|Синсиванкэхань}}, <br /> шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那元庆|ashinayuanqing|Ашинаюаньцин}}
307 юл: 307 юл:
|''Юғалтҡан бөйөклөгөн яңынан аяҡҡа баҫтырыу'' — титул
|''Юғалтҡан бөйөклөгөн яңынан аяҡҡа баҫтырыу'' — титул
|- align="center"
|- align="center"
|[[Ашина Хушэло-шад]]
|Ашина Хушэло-шад
|693—704
|693—704
|Шәхси исеме: {{Ҡытай||阿史那斛瑟罗|ashinahuseluo|'''Ашина Хусэло'''}}, тәхет исеме {{Китайский||竭忠事主可|jiezhongshizhukehan|'''Цзечжуншичжукэхань'''}},
|Шәхси исеме: {{Ҡытай||阿史那斛瑟罗|ashinahuseluo|'''Ашина Хусэло'''}}, тәхет исеме {{Китайский||竭忠事主可|jiezhongshizhukehan|'''Цзечжуншичжукэхань'''}},
321 юл: 321 юл:
!Ҡытай исеме
!Ҡытай исеме
|- align="center"
|- align="center"
|[[Ашина Хуайдао]]
|Ашина Хуайдао
|704-708
|704-708
|Шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那怀道|ashinahuaidao|Ашина Хуайдао}}, <br /> тәхет исеме {{Ҡытай||濛池都护、十姓可汗|mengchidouhu、shixingkehan|Мэнчидоухушисинкэхань}}
|Шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那怀道|ashinahuaidao|Ашина Хуайдао}}, <br /> тәхет исеме {{Ҡытай||濛池都护、十姓可汗|mengchidouhu、shixingkehan|Мэнчидоухушисинкэхань}}
|-align="center"
|-align="center"
|[[Ашина Сянь]]
|Ашина Сянь
|708-717
|708-717
|Шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那献|ashinaxian|Ашина Хянь}}, <br /> тәхет исеме {{Ҡытай||昆陵都护、兴昔亡可汗|kunlingdouhu、xingxiwangkehan|Куньлиндоухусинванкэхань}}
|Шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那献|ashinaxian|Ашина Хянь}}, <br /> тәхет исеме {{Ҡытай||昆陵都护、兴昔亡可汗|kunlingdouhu、xingxiwangkehan|Куньлиндоухусинванкэхань}}
|-align="center"
|-align="center"
|[[Ашина Синь]]
|Ашина Синь
|740-742
|740-742
|{{Ҡытай||阿史那昕|ashinaxin|Ашина Хянь}}, <br /> тәхет исеме {{Ҡытай||十姓可汗|shixingkehan|Шисинкэхань}}
|{{Ҡытай||阿史那昕|ashinaxin|Ашина Хянь}}, <br /> тәхет исеме {{Ҡытай||十姓可汗|shixingkehan|Шисинкэхань}}
|}
|}
[[Ашина Хушэло-шад]] [[Чанъань|Чанъани]]ҙа вафат булған. Вариҫтарҙың тарҡалған илгә кире ҡайтыу мөмкинлеге булмаған, ләкин ҡытай кәңәшселәре, [[ун уҡлы төрөктәр]] сапҡындары һөжүмен кире ҡағып йәшәгәнсе, ҡағанатҡа власҡа эйә булмаған ҡағандарҙы ҡайтарыу яҡшыраҡ, тип иҫәпләгәндәр.
Ашина Хушэло-шад Чанъань|Чанъаниҙа вафат булған. Вариҫтарҙың тарҡалған илгә кире ҡайтыу мөмкинлеге булмаған, ләкин ҡытай кәңәшселәре, ун уҡлы төрөктәр сапҡындары һөжүмен кире ҡағып йәшәгәнсе, ҡағанатҡа власҡа эйә булмаған ҡағандарҙы ҡайтарыу яҡшыраҡ, тип иҫәпләгәндәр.


''Шулай уҡ ҡарағыҙ'' [[:zh:西突厥可汗列表]]
''Шулай уҡ ҡарағыҙ'' [[:zh:西突厥可汗列表]]


==== [[Ашина Хуайдао]] 704—708 ====
==== Ашина Хуайдао 704—708 ====
* [[:zh:阿史那怀道]] . Шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那怀道|ashinahuaidao|Ашина Хуайдао}}, тәхет исеме {{Ҡытай||濛池都护、十姓可汗|mengchidouhu、shixingkehan|Мэнчидоухушисинкэхань}}.
* [[:zh:阿史那怀道]] . Шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那怀道|ashinahuaidao|Ашина Хуайдао}}, тәхет исеме {{Ҡытай||濛池都护、十姓可汗|mengchidouhu、shixingkehan|Мэнчидоухушисинкэхань}}.


[[Ашина Хушэло-шад]]тың улы. 704 йылда юувэй гянгюнь тигән гвардия исемен алған, һәм ҡағанлыҡҡа тәғәйенләнгән, хаочиск наместнигы булған. Түргеш ҡағанатына илсе итеп ебәрелгән булған. 708 йылда вафат булған.
Ашина Хушэло-шадтың улы. 704 йылда юувэй гянгюнь тигән гвардия исемен алған, һәм ҡағанлыҡҡа тәғәйенләнгән, хаочиск наместнигы булған. Түргеш ҡағанатына илсе итеп ебәрелгән булған. 708 йылда вафат булған.


==== [[Ашина Сянь]] (иҫкесә Хянь) 708—717 ====
==== Ашина Сянь (иҫкесә Хянь) 708—717 ====
* [[:zh:阿史那献]] . Шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那献|ashinaxian|Ашина Хянь}}, тәхет исеме {{Ҡытай||昆陵都护、兴昔亡可汗|kunlingdouhu、xingxiwangkehan|Куньлиндоухусинванкэхань}}.
* [[:zh:阿史那献]] . Шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那献|ashinaxian|Ашина Хянь}}, тәхет исеме {{Ҡытай||昆陵都护、兴昔亡可汗|kunlingdouhu、xingxiwangkehan|Куньлиндоухусинванкэхань}}.


[[Ашина Юанькин-шад]]тың улы. 704 йылда бэйтин наместнигы һәм 10 аймаҡтың бағыусыһы итеп тәғәйенләнгән. Сянь ҡарамағына тань армияһының берләшмәләре бирелгән. Ул далаға баҫып ингән һәм Дудань ханды тар-мар иткән, уның башын баш ҡалаға ебәргән. Далала ул 30 000 йортто йыйған һәм был кешеләрҙе Ҡытайға күсергән. Грамота һәм мисәт менән бүләкләнгән булған. Күп кенә дулу ҡытай ватандашлығын (подданствоһын) алған. Сянь Ашинаны реставрациялауға ынтылыш [[Түргеш ҡағанаты|түргештәр]] менән бәрелештәргә килтеререн аңлаған, ләкин император уны тыңларға теләмәгән һәм [[Согэ]] власын таныған. Император илсеһе урынға барып та етмәгән, ә түргештәр һәм карлуктар араһында һуғыш башланған, ҡытай ҡәлғәләренә түргештәр һөжүм иткән. Сянь һуғыш яланына киткән. Кәңәшселәр [[Тан Чжун-цзун]]ға һуғышҡа ҡыҫылмаҫҡа тәҡдим иткәндәр, ''ҡырағайҙар''(''варварҙар'') әйҙә бер-береһен ҡырһындар тигәндәр. Сянь, дошманын еңә алмаҫын күреп, [[Чанъань]]ға кире ҡайтҡан, һәм 717 йылда вафат булған.
Ашина Юанькин-шадтың улы. 704 йылда бэйтин наместнигы һәм 10 аймаҡтың бағыусыһы итеп тәғәйенләнгән. Сянь ҡарамағына тань армияһының берләшмәләре бирелгән. Ул далаға баҫып ингән һәм Дудань ханды тар-мар иткән, уның башын баш ҡалаға ебәргән. Далала ул 30 000 йортто йыйған һәм был кешеләрҙе Ҡытайға күсергән. Грамота һәм мисәт менән бүләкләнгән булған. Күп кенә дулу ҡытай ватандашлығын (подданствоһын) алған. Сянь Ашинаны реставрациялауға ынтылыш түргештәр менән бәрелештәргә килтеререн аңлаған, ләкин император уны тыңларға теләмәгән һәм Согэ власын таныған. Император илсеһе урынға барып та етмәгән, ә түргештәр һәм карлуктар араһында һуғыш башланған, ҡытай ҡәлғәләренә түргештәр һөжүм иткән. Сянь һуғыш яланына киткән. Кәңәшселәр Тан Чжун-цзунға һуғышҡа ҡыҫылмаҫҡа тәҡдим иткәндәр, ''ҡырағайҙар''(''варварҙар'') әйҙә бер-береһен ҡырһындар тигәндәр. Сянь, дошманын еңә алмаҫын күреп, Чанъаньға кире ҡайтҡан, һәм 717 йылда вафат булған.


==== [[Ашина Синь]] 740—742 ====
==== Ашина Синь 740—742 ====
* [[:zh:阿史那昕]] Шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那昕|ashinaxin|Ашина Хянь}}, тәхет исеме {{Ҡытай||十姓可汗|shixingkehan|Шисинкэхань}}.
* [[:zh:阿史那昕]] Шәхси исеме {{Ҡытай||阿史那昕|ashinaxin|Ашина Хянь}}, тәхет исеме {{Ҡытай||十姓可汗|shixingkehan|Шисинкэхань}}.


[[Ашина Хуайдао]]ның улы. 740 йылда [[Түргеш ҡағанаты|түргештәр]]ҙең бер өлөшө Синде ун ырыуҙың ханы итеп ҡуйырға ризалыҡ биргән. Тан Синдән — чжохахатай батшабикәһе титулын йөрөткән Ли исемле кәләш ебәргәндәр. Синь Цзюйлань ҡалаһына килгән, һәм уны бында түргеш [[Баға-тархан]]үлтергән. Уның ҡатыны Ли һәм улы Чжунхяо Ҡытайға ҡасҡандар. Чжунхяо гвардия рәтенә баҫҡан һәм ''цзолинцзюньвэй юаньвайгянюнь'' чинына лайыҡ булған.
Ашина Хуайдаоның улы. 740 йылда түргештәрҙең бер өлөшө Синде ун ырыуҙың ханы итеп ҡуйырға ризалыҡ биргән. Тан Синдән — чжохахатай батшабикәһе титулын йөрөткән Ли исемле кәләш ебәргәндәр. Синь Цзюйлань ҡалаһына килгән, һәм уны бында түргеш Баға-тарханүлтергән. Уның ҡатыны Ли һәм улы Чжунхяо Ҡытайға ҡасҡандар. Чжунхяо гвардия рәтенә баҫҡан һәм ''цзолинцзюньвэй юаньвайгянюнь'' чинына лайыҡ булған.


Ашина Синдә көнбайыш төрки ҡағандарының тамыры ҡороған.
Ашина Синдә көнбайыш төрки ҡағандарының тамыры ҡороған.


== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Төрөк ҡағанаты]]
* [[Төрки ҡағанат]]
* [[Хазар ҡағанаты]]
* [[Хазар ҡағанаты]]
* [[Авар ҡағанаты]]
* Авар ҡағанаты
* [[Бөйөк Болғар|Болғар ханлығы (Бөйөк Болғар)]]
* Болғар ханлығы (Бөйөк Болғар)
* [[Көнсығыш төрки ҡағанат]]
* Көнсығыш төрки ҡағанат
* [[Ҡимаҡ ҡағанаты]]
* [[Ҡимаҡ ҡағанаты]]


367 юл: 367 юл:
== Әҙәбиәт ==
== Әҙәбиәт ==
# {{книга
# {{книга
|автор = [[Гумилёв Л. Н.]]
|автор = Гумилёв Л. Н.
|часть =
|часть =
|заглавие = Древние тюрки
|заглавие = Древние тюрки
405 юл: 405 юл:


# {{книга
# {{книга
|автор = [[Ганиев Р.Т.]]
|автор = Ганиев Р.Т.
|часть =
|часть =
|заглавие = Восточно-тюркское государство в VI - VIII вв
|заглавие = Восточно-тюркское государство в VI - VIII вв
431 юл: 431 юл:
}}
}}
# {{книга
# {{книга
|автор = Иакинф ([[Бичурин Н. Я.]])
|автор = Иакинф (Бичурин Н. Я.)
|часть =
|часть =
|заглавие =Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена
|заглавие =Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена
447 юл: 447 юл:
== Һылтанмалар ==
== Һылтанмалар ==
{{Commonscat-inline| Western Turkic Khaganate | Көнбайыш төрки ҡағанат }}
{{Commonscat-inline| Western Turkic Khaganate | Көнбайыш төрки ҡағанат }}

{{Ҡаҙағстан тарихы}}
{{Үзбәкстан тарихы}}


[[Категория:Көнсығыш Төркөстан тарихы]]
[[Категория:Көнсығыш Төркөстан тарихы]]
461 юл: 458 юл:
[[Категория:Ҡағанлыҡтар]]
[[Категория:Ҡағанлыҡтар]]
[[Категория:Башҡортостан тарихы]]
[[Категория:Башҡортостан тарихы]]




=

16:39, 18 декабрь 2017, ағымдағы өлгө

Көнбайыш Төрки ҡағанаты

← 
 →
 →
 →
 →
 →
603 — 704
Баш ҡала

603-704 Суяб

Телдәр

боронғо төрөк
боронғо болғар

Майҙаны

4,000,000 км² (593-659)

Халҡы

Төрки халыҡтар, усундар, ҡаңлы, түргештәр, дулаттар, болғарҙар, аварҙар

 Көнбайыш Төрки ҡағанаты Викимилектә
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Көнбайыш Төрки ҡағана́ты — Азов диңгеҙе һәм Дондан башлап Тянь-Шандең көнсығыш армыттарына һәм төньяҡ-көнсығыш Һиндостанға саҡлы арауыҡты биләгән иртә урта быуат дәүләте. Дәүләттең төп үҙәге дулу ҡәбиләләре йәшәгән Джунгария районы һәм нушиби ҡәбиләләре йәшәгән Көнбайыш Тянь-Шань булған. Ашиндар династияһы ҡағандары идара иткән.

657 йылда ҡағанат Тан ҡытай империяһы тарафынан яуланған. Ҡытай империяһы ҡағанатты 2 өлөшкә бүлгән.

704 йылда ҡағанат власын түргештәр баҫып алған. Шул ваҡыттан ҡағанат йәшәүҙән туҡтаған.

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡағанаттың барлыҡҡа килеүе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

VII быуат башында (603 йыл) Төрки ҡағанат үҙ-ара низағтар арҡаһында һәм күршеләр менән даими һуғышып йәшәгәнлектән Көнбайыш һәм Көнсығыш ҡағанлыҡтарға тарҡалған.

Көнбайыш ҡағанлыҡҡа Ҡаҙағстан, Урта Азия, Төньяҡ Кавказ, Ҡырым, Урал һәм Волга буйы ингән. Ҡағанлыҡтың этносәйәси үҙәге булып Ҡаратау тауҙарынан Джунгарияға саҡлы боронғо усун ерҙәрен биләгән «ун ҡәбилә»- ун уҡ төркиҙәре (он ок будун) торған[1][2][3]. Чу йылғаһынан көнсығышҡа биш дулу ҡәбиләһе, уларҙан көнбайышҡараҡ — биш нушиби ҡәбиләһе бүленгән[4].

(Ҡырғыҙстандағы Токмак ҡалаһы янындағы) Суяб ҡалаһы — баш ҡала, (Төркөстан ҡалаһы янындағы) Мең-болаҡ йәйге резиденцияһы булған[1][2][3]. Ете йылғала дәүләттең үҙәге булған[4].

Ҡағанаттың күтәрелеше[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡағанат Джегуй-ҡаған (610—618 йылдарҙа) һәм уның ҡустыһы Тон-джабгу-ҡаған (618—630 йылдарҙа) хакимлыҡ иткән йылдарҙа ҡеүәтенең иң юғары нөктәһенә еткән. Тоһаристан һәм Афғанстанға яңы походтар дәүләттең сиктәрен төньяҡ-көнбайыш Һиндостанға саҡлы киңәйткән. Тон-ябғу ҡаған административ реформа уҙғарған һәм күҙәтеү аҫтында һәм яһаҡ йыйыуҙы контролдә тотоу маҡсатында һәр өлкәгә үҙенең вәкилдәрен — тудундарын тәғәйенләгән. Ул үҙенең «Тун ябғу ҡаған» тигән соғдий яҙмалы тәңкә аҡсаларын да сығарған, тип фаразлайҙар.

Шегуе (610—618 йылдарҙа) һәм Тон-ябғу (618—630 йылдарҙа) ҡағандар осоронда Алтайҙа, Тарим йылғаһы бассейнында һәм Амударья буйында ҡағанаттың сиктәре тергеҙелгән. Суяб көнбайыш төрөк ҡағандарының ставкаһына әйләнгән. Византия императоры менән берлектә Тон-ябғу ҡаған 626 йылда Сәсәниҙәр Иранына ҡаршы һуғыш асҡан. 626 йылда төрөк ғәскәре штурм менән Тифлисты яулап алған. Әммә Византия һәм Иран араһында тыныслыҡ килешеүе төҙөлгәс, Тон-ябғу ҡағанды хәрби хәрәкәттәрҙән баш тартырға мәжбүр иткән. 630 йылда Тон-ябғу ҡаған үҙенең бабаһы Себер хан ойошторған йәшерен һүҙ ҡуйышыу арҡаһында үлтерелгән. Тиҙҙән Себер хан үлтерелгән. 630 йылда башланған тәхет өсөн көрәш оҙайлы һуғышҡа әүерелгән.

Ҡағанат башлыса күскенсе һәм ярым күскенсе хужалыҡ алымының һәм ултыраҡ-игенселек хужалыҡ тибының берҙәм системаһын кәүҙәләндергән. Төрки халҡы ла, соғдий халҡы ла сауҙа, һөнәрселек, ер эшкәртеү һәм малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Төркиҙәрҙең күршеләренә баҫҡынсылығының маҡсатының береһе ҡолдарҙы ҡулға төшөрөү булған. Баҫып алған ерҙәрҙә нигеҙҙә улар үҙҙәренең социаль, иҡтисади һәм дәүләт ҡоролошо урынлаштырылған, шулай ҙа ҡаған наместниктары, тудундар, һалым йыйыуҙы һәм яһаҡты ҡаған ставкаһына оҙатыуҙы контролдә тотҡандар. Көнбайыш Төрки ҡағанатында синыфтар барлыҡҡа килеү процесы һәм иртә феодал йәмғиәт мөнәсәбәттәренең сағыштырмаса тиҙ формалашыуы барған. Көнбайыш Төрки ҡағанаты үҙәк власының хәрби-сәйәси ресурстары халыҡтарҙы һәм ҡәбиләләрҙе буйһондороп тота алмаған. Ҡағанатта бер туҡтауһыҙ низағтар барыуы, хакимдарҙың йыш алмашыныуы көстәрҙең үҙәктән ҡасыуын ҡотолғоһоҙ иткән.

Ҡағанаттың ҡолатылыуы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ун алты йыл дауамында ҡәбилә-ара һуғыш һәм династияларҙың үҙ-ара низағы (640—657 йылдарҙа) Ете йылғаға Тан династияһы ҡытай ғәскәрҙәренең баҫып инеүен еңеләйткән[4]. Тан губернаторҙары, үҙҙәренең ҡаған сығышлы ҡуйылған кешеләренә таянып, көнбайыш төрки ҡәбиләләре менән идара итмәксе булғандар. Әммә төркиҙәрҙең тан экспансияһына һәм улар ҡуйған кешеләргә ҡаршы бер туҡтауһыҙ көрәше түргештәрҙең күтәрелеүенә һәм 704 йылда Ете йылғала уларҙың сәйәси гегемонияһы урынлашыуына килтергән. VII быуатта Көнсығыш Төрки ҡағанат күп һанлы ғәскәре менән Көнбайыш Төрки ҡағанатҡа һөжүм иткән һәм, аҙ ваҡытҡа булһа ла, уны үҙенә буйһондорған. VIII быуат уртаһында, үҙ-ара феодаль низағтар һөҙөмтәһендә, Көнбайыш Төрки ҡағанат дәүләт булараҡ юҡҡа сыҡҡан[2][3].

Был һуғышты бер-береһенә ҡаршы Көнбайыш төрки ҡағанатының ике төп — Дулу һәм Нушиби — ҡәбилә союзы алып барған. 634—639 йылдарҙа Ышбара Хилаш-ҡаған индергән административ реформа — илде ун «уҡ»ҡа — ҡәбиләләр территорияһына бүлеү ҙә һуғышты туҡтатмаған. 658—659 йылдарҙа Көнбайыш Төрки ҡағанатының төп ерҙәре ҡытай ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алынған. 704 йылда Көнбайыш Төрки ҡағанат Ҡытай империяһынан бойондороҡлолоҡ алған, әммә 704 йылда төньяҡ агрессив күршеләренең һөжүме һәм эске ҡаршылыҡтар ҡағанаттың ҡолауына килтергән. Көнбайыш төрки ҡағанат Евразия төрки телле халҡының консолидацияһында әһәмиәтле роль уйнаған һәм хәҙерге төрки телле халыҡтарҙың нигеҙен тәшкил иткән этник төркөмдәрҙең артабанғы үҫешенә булышлыҡ иткән.

Дәүләт ҡоролошо[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Ҡаған — ҡағанаттың беренсе кешеһе. Ҡағанды «төрк-ашина» — аҡһөйәк (аристократ) нәҫеленән һайлағандар.

Ҡаған власы:
a) юғары бойороусы;
б) хөкөмдар, хаким;
в) хәрби түрә (начальник);
г) бөтөн ерҙәрҙең милексеһе;
д) юғары судья.

  • Тегиндәр — ҡағанат вариҫтары. (был һүҙ рус теленә кендек тип тәржемә ителә)
  • Джабғу, шат, элтәбәр — юғары дәүләт титулдары, улар ҡаған нәҫеленеке. (тәржемәләре: Джабғу, ябғу — яҡынайтылған, хәҙерге заманса явых, явыг, элтәбәр — илдә берәү, күрәһең буйһонған халыҡ йәиһә ҡәбилә менән идара иткән)[1][2][3][4].
  • Бойроҡтар, тархандар — хөкөм итеү функцияларын үтәгәндәр[1][2].
  • Тудундар — баҫып алынған ерҙәрҙәге ҡаған наместнигы. Улар һалым йыйыуҙы һәм яһаҡты ҡаған ставкаһына оҙатыуҙы контролдә тотҡан. Элсебоғ вазифаһы — ревизор һәм ҡаған һалымдарын йыйыусы, хан (финанс министры) күрһәтелмәгән.[1][2][3][4].
  • Бәктәр — ырыу һәм ҡәбиләләр хакимдары.
  • Ҡарыу-будун — ҡағанаттың төп бойондороҡло халҡы[2][3][4].
  • Таттар — ҡолдар.

Этник составы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Көнбайыш Төрки ҡағанатының этник үҙәге — «10 ҡәбилә», Чуҙан көнсығышта 5 ҡәбилә — дулу, ә көнбайышта 5 ҡәбилә — нушиби бүленеп сыҡҡан. Тарихи сығанаҡтарҙа Көнбайыш Төрки ҡағанатты икенсе төрлө «Он ок будун» Ун уҡлы ил)тип атайҙар.

Хакимдар һәм ҡағандар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төп мәҡәлә: Ашина

Төрөк ҡағанатының көнбайыш өлөшө хакимдары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Исеме хакимлыҡ иткән йылдары Төрөк исеме Ҡытай исеме Башҡа исемдәре[5] Иҫкәрмәләр[5]
Истәми-ҡаған 554-576 İstemi Yabgu Kağan Ҡытай Халыҡ Республикаһы — Шидяньми Грек теле: Сильзивул йәиһә Дизавул[6] Стемби-хаган
Фарсы: ایستمی خان(Хакан-и-чин) 		Баһадур-джабғу — баһадир-джабғу.
Ҡара-Чурин-Төрөк 576-599 Tardu Kağan
Ҡара-Чурин-Төрөк
Боке-хан 		Ҡытай Халыҡ Республикаһы — Датоукэхань
ҡыт. ябайл. 阿史那玷厥, пиньин: ashinadianjue — Ашина Дяньцзюе 		Фарсы:Ҡара-Джурин-Төрөк, Бияғу[7]
Грек теле: Тард(у)[8]. йәиһә ғәҙәттәгесә Төрөктәрҙең ҡағаны[9] 		Ҡара-Чурин-Төрөк — ғәрип төрөк. Турду-хан — көнбайыш ҡанаты ханы. Боке-хан — ҡөҙрәтле.
Нили-хан 599-603 Ил-тәгин Бойроҡ Ҡытай Халыҡ Республикаһы — Ниликэхань Фарсы: Пармуда Бойроҡ — вариҫтың офицер чины

Аймаҡ Або[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Исеме Хакимлыҡ иткән йылдары Төрөк исеме Ҡытай исеме Башҡа исемдәре[5] Иҫкәрмәләр[5]
Торэмен Апа-хан 581-587 Apa Kağan Ҡытай Халыҡ Республикаһы
Шәхси исеме: Ҡытай Халыҡ Республикаһы 		иҫкергән ҡытай телендә Далобянь, гр. Турум[10], фарси Абруй[7] Торэмен — мин законда, Апа-хан — иң ҡарт хан.
  • Нили-хан — Төрөк ҡағанатының көнбайыш өлөшө джабғу (хаким)ы 599—603

Көнбайыш төрки ҡағанаты ҡағаны[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Исеме Хакимлыҡ иткән йылдары Төрөк исеме Ҡытай исеме Башҡа исемдәре[5] Иҫкәрмәләр[5]
Нили-хан 603-604 Ил-тәгин Бойроҡ Ҡытай Халыҡ Республикаһы фарс. Пармуда)[11], Или-тегин[12]. Ил-тәгин — вариҫ, Бойроҡ — офицер чины
Басыл-тәгин 604 - иҫкергән Поши-Дэлэ - Басыл-тәгин — принц-ҡорбан
Таман хан 604-612 Çulo Kağan Ҡытай Халыҡ Республикаһы,
шәхси исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы 		Арыҫлан ҡушаматы Арыҫлан.
Шегуй хан 612-618 Şikoey Kağan Ҡытай Халыҡ Республикаһы - Сяньбий исеме
Тун-Джабғу хан 618-630 Tong Yabgu Kağan Ҡытай Халыҡ Республикаһы Басиюй — ҡытай ҡушаматы — сиюйҙы буйһондороусы Тан-Джабғу(=Ябғу) — бөйк ябғу
Көлөг-Себер хан 630-631 Bağatur Sepi Kağan Ҡытай Халыҡ Республикаһы гр. Органа (?) Ураг(?) — дауыл, Көлөг-Себер хан — данлыҡлы себер ханы
Сы-Джабғу хан 631-633 Se-Yabgu Kağan Ҡытай Халыҡ Республикаһы,
шәхси исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы 		- Толис-тәгин — көнсығыш ҡанатының принцы, Ирбис Ышбара — ҡөҙрәтле барс, Сы-Джабғу хан — ябғу титулына мәжбүр итеү юлы менән еткән.
Нишу Дулу хан 633-634 Bağaşa Tulu Kağan Ҡытай Халыҡ Республикаһы — шәхси исеме,
тәхет исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы 		Ҡана (фасс.), титул алған Ҡытай Халыҡ Республикаһы Тонг алып силигбир(?), Дулу-хан — титул, Гяна-шад — кенәз титулы
Ышбара-Толис-шад хан 634—639 İşbara Teriş Tunga Kağan (Ҡытай Халыҡ Республикаһы — тәхет исеме,
шәхси исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы) 		- Тонг-шад — бөйөк кенәз /шат
Халлыг Ышбара-Джағбу хан 653—657 Uluğ İşbara Kağan Ҡытай Халыҡ Республикаһы — Шаболокэхань, шәхси исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы — Ашинахэлу Фарсы: Бижан(?) Халлыг — ҡушаматы — күтәрелгән. Ышбара-хан — ҡөҙрәтле хан
Ашина Дучжи хан 676-679 Eçine Türçe Kağan тәхет исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы, шәхси исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы - -
Ашина Хушэло-шад 693—704 Кушрак Бүре-шад Шәхси исеме: Ҡытай Халыҡ Республикаһы, тәхет исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы, - Кушрак- ҡош, Бүре-шад — бүре-кенәз

Көнбайыш төрки ҡағанатының нушиби сығышлы ҡағандары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Исеме Идара иткән йылдары Ҡытай исеме Башҡа исемдәре[5] Иҫкәрмәләр[5]
Ил-Көлөгг-шад Ирбис-хан 639—640 - - -
Ирбис-Ышбара-Джағбу хан 640-641 тәхет исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы — Ипишаболоехукэхань', шәхси исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы — Ашина Баобу «Нушибий ҡаһарманы» — ҡушаматы, Ирбис Ышбара — ҡөҙрәтле барс
Ирбис-Шегуй хан 642-650 тәхет исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы - -
Халлыг Ышбара-Джағбу хан 650-657 Ҡытай Халыҡ Республикаһы — Шаболокэхань, шәхси исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы — Ашинахэлу Фарсы: Бижан(?) Халлыг — Ҡушаматы — күтәрелгән. Ышбара-хан — ҡөҙрәтле хан
Ашина Бучжень-шад 657-667 - - -
Ашина Хушэло-шад 679-704 Шәхси исеме: Ҡытай Халыҡ Республикаһы, тәхет исеме ҡыт. ябайл. 竭忠事主可, пиньин: jiezhongshizhukehan, палл.: Цзечжуншичжукэхань, - Кушрак- ҡошсоҡ, Бүре-шад — бүре-кенәз

Көнбайыш төрки ҡағанатының дулу сығышлы ҡағандары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

[Ашина Мише-шад
Исеме Идара иткән йылдары Ҡытай исеме Башҡа исемдәре[5] Иҫкәрмәләр[5]
Юкук Ирбис-Дулу хан 638-653 Ҡытай Халыҡ Республикаһы,
шәхси исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы 		- Юкук — өкө, Ирбис-дулу — ҡар барсы.
Халлыг Ышбара-Джағбу хан 653-657 Ҡытай Халыҡ Республикаһы — Шаболокэхань, шәхси исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы — Ашинахэлу Фарсы: Бижан(?) Халлыг — ҡушамат, күтәрелгән. Ышбара-хан — ҡөҙрәтле хан
657-662 тәхет исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы,
шәхси исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы 		- ҡушаматы Ҡаһарман
Ашина Юанькин-шад 679-693 тәхет исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы,
шәхси исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы 		- Юғалтҡан бөйөклөгөн яңынан аяҡҡа баҫтырыу — титул
Ашина Хушэло-шад 693—704 Шәхси исеме: Ҡытай Халыҡ Республикаһы, тәхет исеме ҡыт. ябайл. 竭忠事主可, пиньин: jiezhongshizhukehan, палл.: Цзечжуншичжукэхань, - Кушрак- ҡошсоҡ, Бүре-шад — бүре-кенәз

Ҡағандар һөргөндә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Исеме Идара иткән йылдары Ҡытай исеме
Ашина Хуайдао 704-708 Шәхси исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы,
тәхет исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы
Ашина Сянь 708-717 Шәхси исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы,
тәхет исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы
Ашина Синь 740-742 Ҡытай Халыҡ Республикаһы,
тәхет исеме Ҡытай Халыҡ Республикаһы

Ашина Хушэло-шад Чанъань|Чанъаниҙа вафат булған. Вариҫтарҙың тарҡалған илгә кире ҡайтыу мөмкинлеге булмаған, ләкин ҡытай кәңәшселәре, ун уҡлы төрөктәр сапҡындары һөжүмен кире ҡағып йәшәгәнсе, ҡағанатҡа власҡа эйә булмаған ҡағандарҙы ҡайтарыу яҡшыраҡ, тип иҫәпләгәндәр.

Шулай уҡ ҡарағыҙ zh:西突厥可汗列表

Ашина Хуайдао 704—708[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ашина Хушэло-шадтың улы. 704 йылда юувэй гянгюнь тигән гвардия исемен алған, һәм ҡағанлыҡҡа тәғәйенләнгән, хаочиск наместнигы булған. Түргеш ҡағанатына илсе итеп ебәрелгән булған. 708 йылда вафат булған.

Ашина Сянь (иҫкесә Хянь) 708—717[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ашина Юанькин-шадтың улы. 704 йылда бэйтин наместнигы һәм 10 аймаҡтың бағыусыһы итеп тәғәйенләнгән. Сянь ҡарамағына тань армияһының берләшмәләре бирелгән. Ул далаға баҫып ингән һәм Дудань ханды тар-мар иткән, уның башын баш ҡалаға ебәргән. Далала ул 30 000 йортто йыйған һәм был кешеләрҙе Ҡытайға күсергән. Грамота һәм мисәт менән бүләкләнгән булған. Күп кенә дулу ҡытай ватандашлығын (подданствоһын) алған. Сянь Ашинаны реставрациялауға ынтылыш түргештәр менән бәрелештәргә килтеререн аңлаған, ләкин император уны тыңларға теләмәгән һәм Согэ власын таныған. Император илсеһе урынға барып та етмәгән, ә түргештәр һәм карлуктар араһында һуғыш башланған, ҡытай ҡәлғәләренә түргештәр һөжүм иткән. Сянь һуғыш яланына киткән. Кәңәшселәр Тан Чжун-цзунға һуғышҡа ҡыҫылмаҫҡа тәҡдим иткәндәр, ҡырағайҙар(варварҙар) әйҙә бер-береһен ҡырһындар тигәндәр. Сянь, дошманын еңә алмаҫын күреп, Чанъаньға кире ҡайтҡан, һәм 717 йылда вафат булған.

Ашина Синь 740—742[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ашина Хуайдаоның улы. 740 йылда түргештәрҙең бер өлөшө Синде ун ырыуҙың ханы итеп ҡуйырға ризалыҡ биргән. Тан Синдән — чжохахатай батшабикәһе титулын йөрөткән Ли исемле кәләш ебәргәндәр. Синь Цзюйлань ҡалаһына килгән, һәм уны бында түргеш Баға-тарханүлтергән. Уның ҡатыны Ли һәм улы Чжунхяо Ҡытайға ҡасҡандар. Чжунхяо гвардия рәтенә баҫҡан һәм цзолинцзюньвэй юаньвайгянюнь чинына лайыҡ булған.

Ашина Синдә көнбайыш төрки ҡағандарының тамыры ҡороған.

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Сосанов Кошали. История Казахстана. Справочная пособие / Бибимара Омарова. — Алматы: «Ол-Жас баспасы», 2007. — С. 23-24. — 112 с. — ISBN 9965-651-56-6.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Методические рекомендации по подготовке школьников к ЕНТ по истории Казахстана / Локотинова О. С. Гребенюк Ю. П. — Алматы: «Институт повышение квалификации и переподготовки кадров системы образования», 2005. — С. 27. — 100 с.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Методические рекомендации по подготовке школьников к ЕНТ по истории Казахстана / Локотинова О. С. Гребенюк Ю. П. — Алматы: «Институт повышение квалификации и переподготовки кадров системы образования», 2007. — С. 15. — 70 с.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Татьяна Владимировна Зепп. Пособие для подготовки к единому национальному тестированию (ЕНТ) по истории Казахстана / Омирбекова М; Касымхан Ж; Шаяхмет Г. — Алматы: «Зият Пресс», 2006. — С. 23. — 196 с. — 2000 экз. — ISBN 5-7667-7905-4.
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 Гумилёв. Боронғо төрөктәр.
  6. ↑ Менанадр. Малые поздние историки, 1860 год, стр. 313
  7. ↑ 7,0 7,1 Мухаммад Наршахи. Истори Бухары (Тарих’и-Бухара)
  8. ↑ Менандр. История. Книга 8.
  9. ↑ Феофилакт Самокатта
  10. ↑ Феофиликт Самокатта. История. Книга 7, VIII : 8
  11. ↑ У перса Табари.
  12. ↑ У персидского автора Динавери

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. Гумилёв Л. Н. Древние тюрки. — СПб.: СЗКЭО, Издательский Дом «Кристалл», 2002. — ISBN 5-9503-0031-9.
  2. Гумилёв Л. Н. Великая распря в первом тюркском каганате в свете византийских источников // Византийский временник. — 1961. — Т. XX. — С. 75-89.
  1. Ганиев Р.Т. Восточно-тюркское государство в VI - VIII вв. — Екатеринбург: Издательство Уральского университета, 2006. — С. 152. — ISBN 5-7525-1611-0.
  2. Кусаинова М. А. История Казахстана. — Шың Кітап, 2006. — С. 354. — ISBN 9965-9784-4-1.
  3. Иакинф (Бичурин Н. Я.). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. — Л.: Изд-во Акад. наук СССР, 1950. — С. 335.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Көнбайыш_Төрки_ҡағанаты&oldid=768188» битенән алынған