شیمی

Top: The periodic table of the chemical elements. Below: Examples of certain chemical elements. From left to right: hydrogen, barium, copper, uranium, bromine, and helium.

کیمیا - طبیعت علمی. طبیعتی اؤیرنن دیگرعلملر ده وار. همین علملرین اۆمۇمی آدیٛ طبیعت شۆناسلیٛقدیٛر. فیزیک، کیمیا، بیولوژیی، فیزیکی جوغرافییا، استرونومییا. کیمیا مادّه‌لرین یاپی‌سین (ساختار)، اؤزللیک‌لرینن، بیلَشیم‌ین (ترکیب) و تَپکیمه‌سین (واکنش) آراشدیران و بۇنلارا گؤره بحث ائدن بیلیم آدی‌دیر. عۆمومیّت‌له بو بیلیم اتوملارین بیربیرلریله بیلشیم‌لرین و حاصیل اوْلان مادّه لرین اؤزللیک‌لرینه گؤره‌دیر.

Kimiya-yi sa'ādat (The Alchemy of Happiness) – a text on Islamic philosophy and spiritual alchemy by Al-Ghazālī (1058–1111).

کیمیانیٛن اساس آنلاییٛشلاریٛ

کیمیانیٛن تدقیقات اوبیئکتی ماددلرین - اتوم ومولئکۇللاردیٛر. بۇنلار کیمیاوی هیسجیکلر آدلانیٛرلار. اونلاریٛن اؤلچۆسۆ 10^-10 – 10^-6 مئتر آراسیٛندااولۇر. بۇندان کیچیک اؤلچۆلۆ هیسجیکلری فیزیک اؤیرنیر. همین هیسجیکلر میکروهیسجیکلر آدلانیٛر. اؤلچۆسۆایری اولان هیسجیکلرده باش وئرن پروسئسلری ده فیزیک اؤیرنیر.

Ambix, cucurbit and retort of Zosimos, from Marcelin Berthelot, Collection des anciens alchimistes grecs (3 vol., Paris, 1887–1888).

عادیٛ کیمیاوی اۆسۇللارلا داها بسیط ماددلره آییٛرمانیٛن مۆمکۆن اولمادیٛغیٛ طبیعی وسۆنی ماددلر. کیمیاوی ائلئمئنتلر بیر-بیری ایله بیرلشرک بیزی احاطه ائدن عالمین بۆتۆن مۆرکب ماددلرینی عمله گتیریر. هرکیمیاوی ائلئمئنت، نۆوسینده عئینی سایدا ائلئکتریک یۆکۆ و اتوماؤرتۆیۆنده عئینی سایداائلئکترون اولان اتوملاردان یارانمیٛشدیٛر. اتوملاریٛن نۆوسی سایجا همین ائلئمئنتین اتوم نؤمرسین برابر پروتوندان ومۆختلیف سایدا نئیتروندان عیبارتدیر. عئینی ائلئمئنتین کۆتله عددلری مۆختلیفاولان نؤولرینه ایزوتوپ دئییلیر. کیمیاوی ائلئمئنتلرین چوخۇنۇن طبیعتده ایکی و یا داها آرتیٛق ایزوتوپ ۇ وار. 81 ائلئمئنتین 276 سابیت وه1500- یاخیٛن رادیواکتیوایزوتوپ ۇ ملۇمدۇر. یئراۆزرینده طبیعی ائلئمئنتلرین ایزوتوپ ترکیبی، عدتن، سابیت اولدۇغۇندان هرائلئمئنتین اتوم کۆتلسی، دئمک اولار کی، دایم سابیت قالیٛر وائلئمئنتین ان مهم کاراکتئر ایستیکالاریٛندان بیریدیر.

هللیک علمه ملۇم اولان کیمیاوی ائلئمئنتلرین ساییٛ 118-دیر (2008). اونلاریٛن اکثرییتی رادیواکتیو دئییل وطبیعتده مؤوجۇد اولان بۆتۆن بسیط ومۆرکب ماددلری امله گتیریر. بسیط مادده-ائلئمئنتین سربست حالداکیٛ فورماسیٛدیٛر.

تاریخی

کیمیانیٛن تاریخی الکیمیا(کیمیاگرلیک)اولی،الکیمیا (کیمیاگرلیک) دؤورۆ،اننوی ومعاصر کیمیا دؤورلری اولماق اۆزره4 دؤوره بؤلۆنۆر.

الکیمیادان اولکی دؤور

Jabir ibn Hayyan (Geber), considered the "father of chemistry", introduced a scientific and experimental approach to alchemy.

کیمیانیٛن بیلینن تاریخی قدیم مصر دؤورۆنده باشلامیٛشدیٛر. ائ. . 2000-جی ایللرده مصیرلیلرین کیمیاوی اۆسۇللارایستیفاده ائدرک کوزمئتیک توزلار چیٛخاردیٛقلار ایدعا اائدیلمکددیر. کرال هاممۇراپی دؤورۆنده(ئ. 1792-1750) بابیللر قیٛزیٛل، گۆمۆش، جیوه، گۆلل، دمیر و میس کیمی مئتاللاریٛ تایین اولۇنمۇش و بۇ مئتاللارا سیمووللار وئریلمیشدیر. ائرکن یۇنان فلسفچیلر (سوکرات اولی مۆتفکیرلر)طبیعی حادیثلری فؤوق طبیعی اولمایان سببلرله شرح چالیٛشمیٛشلار، بۇنۇن نتیجسینده ده بۇ دؤورده الکیمیا اولی کیمیا علمینین تمللری آتیٛلمیٛشدیٛر. میلئتلی تالئس (ئ. ه624 -ائ. ه546) ماددنین پرینسیپلرینی آراشدیٛرمیٛش و سۇیۇن کایناتیٛن تمل ماددسی اولدۇغۇنۇاؤنه سۆرمۆشدۆر. بیر باشقا میلئتلی اناکسیماندروس (ئ. ه610-ائ. ه546) سۇیۇن الئیحداریٛ اولان اتشین نئجه مئیدانا گلدیینی سورغۇلامیٛشدیٛر.

ائمپئدوکلئس (ئ. ه490-430) کایناتیٛن 4 تمل ائلئمئنت آتش، هاوا، سۇ و تورپاقدان مئیدانا گلدیینی ایدعا ائتمیشدیر. ائمپئدوکلئسین طریفینه گؤرهتورپاق برک/قاتیٛ ماددلری، سۇ مایه ماددلری ومئتاللاریٛ، هاوا گازلاریٛ ایفاده ائتمکده ایدی. بۇنۇنلا بیرلیکده آتشیده بیر مۆددتدن چوخ مایه، قاز وبرک/قاتیٛ کیمی ماددنین بیر حالیٛ اولاراق تعیین ائتمیشدیر. دئموکریتوسۇن مۆللیمی لئۇکیپپوس کایناتیٛن ایکی نؤوائلئمئنتدن مئیدانا گلدیینی (بوشلۇق وبرک/قاتیٛ)ایفاده ائتمیش، بوشلۇغۇن وقاتیٛلیٛغیٛن کایناتداکیٛ بۆتۆن ائلئمئنتلری مئیدانا گتیردیینی ایفاده ائتمیشدیر. دئموجریتۇس (ئ. ه460-370 ) لئۇکیپپوس ایله بیرلیکده اتومچۇ نظریینی اینکیشاف ائتدیرمیشدیر. ماددلرین قۇرۇلۇش داشیٛ اولاراق داها کیچیک پارچالارا آیریٛلا بیلمئین اتوملار لئۇجیپپۇس ودئموجریتۇسۇن اینکیشافائتدیردیی بیر فلسفه سیستئمی اولاراق قبۇل ائدیلمسینه باخمایاراق پلاتون بۇ اتومچۇلۇق نظرییسینه بؤلۆنه بیلمزلیک پرینسیپینی علاوه ائتمیشدیر.

پلاتو کایناتیٛ مئیدانا گتیرن 4 تمل ائلئمئنتین گئومئتیریک قاتیٛلاردان مئیدانا گلدیینی بۇ قاتیٛلاریٛندا اۆچ بۇجاق سطحلردن مئیدانا گلدیینی ایدعا اائتمیشدیر. اریستوتئلئس (ئ. ه384-323)ائلئمئنتلرین خۆصۇصییتلری دۆشۆنجسینی تعیین ائتدیرمیشدیر. فرقلی ائلئمئنتلرین فرقلی خۆصۇصییتلری اولدۇغۇنۇ وبۇنۇن مۆختلیف دییشنلره باغلیٛ اولدۇغۇنۇایفاده ائتمیشدیر. بۇ خۆصۇصییتلری دییشدیریلدیینده بیرائلئمئنتین باشقا بیرائلئمئنته چئوریله بیلجیینی وماددلرین دییشمه حالیٛندااولدۇغۇنۇایدعا ائتمیشدیر.

الکیمیا(کیمیاگرلیک) دؤورۆ

کیمیا، تاریخی اولاراق کیمیاگرلیکدن آیریٛلاراق اورتایا چیٛخمیٛشدیٛر. کیمیانیٛن یارانماسیٛنا قدر کئچن مینلر ایل بویۇنجا ماددلرین خۆصۇصییتلریله وبیر-بیرلریله اولان قارشیٛلیٛقلیٛ تاثیرلرییله ماراقلانانلار کیمیاگرلراولمۇشدۇر. عئینیله گۆنۆمۆز کیمیاچیٛلاریٛ کیمی کیمیاگرلر ده زامانلاریٛنیٛن بؤیۆک بیر حیسسینی لابوراتوریالاریٛندا کئچیردی. آما اونلار، کیمیاچیٛلار کیمی ماددلر آراسیٛنداکیٛ علاقه لریرین نئجه اولدۇغۇنۇ، دییشملرین نیه اورتایا چیٛخدیٛغیٛنیٛ آنلاماغا چالیٛشمازدیٛ. کیمیاگرلر باشلیٛجا مشغۇلییتی، سیٛراوی ماددلری داها قییمتلی ماددلره چئویرمنین یوللاریٛنیٛ تاپماق ایدی. هرکیمیاگرین خۆلیالاریٛنیٛ بعضاً ماددلرینین باشیٛندا دا "فلسفه داشیٛ" (یا دا "فلسفچی داشیٛ")اولاراق بیلینن، جادۇلۇ بیر داشیٛ الده ائتمک گلیردی.

بۇ داشیٛن، داشیٛدیٛغیٛ گۆج سایسینده میس، قالای، دمیر یا دا گۆله کیمی سیٛراوی مئتاللاریٛ التیٛنا چئویردیینه اینانیٛلاردیٛ. بۇنۇن یانیٛندا بعضی کیمیاگرلر ده حیاتلاریٛنیٛ هرجۆر خستلیی یاخشیٛلاشدیٛردیٛغیٛنا، سونسۇز گنجلیک واؤلۆمسۆزلۆک وئردیینه اینانیٛلان ‘حیات سۇنۇنۇ (ال ایکسیر یا دا ابی حیات) آختاریٛشا حصرائتمیشدی. چیندن هیندیستانا،اورتا شرقدن اوروپایا قدر بۆتۆن کیمیاگرلرین باشلیٛجا چالیٛشدیٛقلاریٛ بۇنلارایدی. کیمیاگرلرله مشغۇل اولانلاریٛن طبیعته واونۇ مئیدانا گتیرن ماددلرینه باخیٛشلاریٛ چوخ فرقلی ایدی. اونلاریٛن دا اؤزلرینه خاص اما علمی اولمایان بعضی قایدالاریٛ واردیٛ. مثلاً دؤرد تمل ائلئمئنت ایناناردیٛلار. بۇنلار هاوا، تورپاق، آتش وسۇایدی. اونلارا گؤره یئراۆزۆندکی بۆتۆن ماددلرین بۇ دؤرد تمل ائلئمئنتین دییشیک نیسبتلردکی قاریٛشیٛغیٛندان مئیدانا گلمیشدی. بۇنۇن یانیٛندا بۇائلئمئنتلرین داشیٛدیٛغیٛ بعضی تمل خۆصۇصییتلر ده واردیٛ: سویۇقلۇق، قۇرۇلۇق،ایستیلیک ویاشلیٛق. هرائلئمئنت بۇ دؤرد تمل خۆصۇصییتدنایکیسینی داشیٛیاردیٛ. اتش ایستیلیک وقۇرۇلۇق اؤزللیکلرینی داشیٛیاردیٛ. تورپاق قۇرۇ وسویۇقایدی; هاوا ایستی و یاشایدی; سۇ دا یاش وسویۇقایدی. شۆبهسیز کیمیاگرلیین فلسفه داشیٛنیٛ یا دا حیات سۇنۇنۇالده ائتمک اۆچۆن سیٛنادیٛغیٛ هئچ بیراۆصۇل نتیجه وئرمدی.

Agricola, author of De re metallica

Workroom, from De re metallica, 1556, Chemical Heritage Foundation

ننوی کیمیا

یوهان یوآکیم بکر بو عصر اورتالاریٛندا یانما ایله علاقدار فلوژیستون نظریسینی اینکیشاف ائتدیرمیشدیر. بۇ نظریه گؤره هریانیٛجیٛ ماده فلوجیستون دیگر آدلاندیٛریٛلان قوخۇسۇز، رنگسیز، تاتسیٛز وآغیٛرلیٛقسیٛز بیر مضمون اختفا ائتمکده ایدی وبۇ مضمۇن یانما رئاللاشدیٛغیٛندا یانیٛجیٛ مادده طرفیندن مۆحیطه سالیٛنماقداایدی. بۇ نظریه داها سونرا جورج ائرنست استال طرفیندن داها مشهۇر بیر حالا گتیریلمیش بو عصرین بؤیۆک بیر قیسیمینده عمۇمی قبۇل گؤرمۆشدۆر. 1785-1787ایللری آراسیٛندا فرانسیٛز فیزیکچیٛ چارلز آگوستین ده ایندیکی واختدا کولومب قانۇنۇاولآراق آدلاندیٛریٛلان بنزر یۆکلۆ ماددلرینین بیر-بیرینی ایتلدی الئیحدار یۆکلۆلرین بیر-بیرینی چکدی وبۇ چکیلیش یا دا ایتلنن قۆووتینین حئسابلانماسیٛ اۆچۆن لازیٛملیٛ تنلی ده ائحتیوا ائدن قانۇنۇ تاپمیٛشدیٛر. پ نظریسی خویاسرین سونلاریٛنا گلیندیندهلاوویسیئر طرفیندن یۆرۆدۆلمۆشدۆر. داها اولدن فلوژیستون نظریسینه گؤره ده، فلوژیستون ماده سی اولآراق آدلاندیٛرالان ماددنین اوکسیژن اولدۇغۇنۇ کشف ائتمیشدیر.

1803-جی ایلده دالتون اتوم نظریسینی رویال اینستیتۇتۇنداایلک دفه تقدیم ائتمیشدیر. بۇ نظریه گؤره فرقلی ائلئمئنتلرین اتوملاریٛ، فرقلی آغیٛرلیٛقلآرا ساحیبدیرلر. بۇ نظرینین بعضی قانۇنلاریٛ اشاغیٛداکیٛلاردیٛر:

• بۆتۆن ماددلرین اتوملاردانایبارتدیر.

• اتوملار داها کیچیک حیسلره پارچالانا بیلمزلر.
• عئینی ائلئمئنتین بۆتۆن اتوملاریٛ بیر-بیرینین عئینی سیدیر.
• فرقلی ائلئمئنتلر فرقلی اتوملارا مالیکدیر.
• اتوملاریٛن یئنیدن تشکیلائدیلمسی نتیجسی کیمیاوی رئاکسییالار مئیدانا گلیر.
• بیرلشملرائلئمئنتلردن تشکیلاولۇنۇب.

بۇ نظریه ایله معاصیر کیمیانیٛن تمللری قویۇلمۇشدۇر.

John Dalton is remembered for his work on partial pressures in gases, color blindness, and atomic theory

قایناق

• Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası.