شیمی: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق
بدون خلاصۀ ویرایش |
Replacing Jabir_ibn_Hayyan.jpg with File:Al-Jaahith_-_African_Arab_Naturalist_-_Basra_-_al_jahiz.jpg (by CommonsDelinker because: Duplicate: Exact or scaled-down duplicate: [[:c::File:Al-Jaahith - Afric |
||
| (۱۹ میانی نوسخه لر دَییک اولونموش ۸ ایشلدچیطرفیندن گوستریلمیر) | |||
| خط ۷: | خط ۷: | ||
}} |
}} |
||
''' |
'''شیمی''' - طبیعت علمی. طبیعتی اؤیره‌نه‌ن دیگر علملر ده وار. همین علملرین عمومی آدی طبیعتشوناس‌لیق‌دیر. فیزیک، شیمی، بیولوژی، فیزیکی جوغرافیا، نوجوم و س. طبیعت علملری‌دیر. |
||
'''کیمیا''' مادّه‌لرین [[یاپی‌سین]] (ساختار)، اؤزللیک‌لرینن، [[بیلَشیم]]ین (ترکیب) و [[تَپکیمه]]سین (واکنش) آراشدیران و بۇنلارا گؤره بحث ائدن [[علم|بیلیم]] آدی‌دیر. عۆمومیّت‌له بو بیلیم [[اتوم|اتوملارین]] بیربیرلریله بیلشیم‌لرین و حاصیل اوْلان مادّه لرین اؤزللیک‌لرینه گؤره‌دیر. |
|||
[[File:Alchemy of Happiness.png|thumb|250px|[[Kimiya-yi sa'ādat]] (''The Alchemy of Happiness'') – a text on Islamic philosophy and spiritual alchemy by [[Al-Ghazali|Al-Ghazālī]] (1058–1111).]] |
|||
== کیمیانیٛن اساس آنلاییٛشلاریٛ == |
|||
کیمیانیٛن تدقیقات اوبیئکتی ماددلرین - اتوم ومولئکۇللاردیٛر. بۇنلار کیمیاوی هیسجیکلر آدلانیٛرلار. اونلاریٛن اؤلچۆسۆ 10<sup>-10</sup> – 10<sup>-6</sup> مئتر آراسیٛندااولۇر. بۇندان کیچیک اؤلچۆلۆ هیسجیکلری فیزیک اؤیرنیر. همین هیسجیکلر میکروهیسجیکلر آدلانیٛر. اؤلچۆسۆایری اولان هیسجیکلرده باش وئرن پروسئسلری ده فیزیک اؤیرنیر. |
|||
[[File:Zosimosapparat.jpg|thumb|left|300px| Ambix, cucurbit and retort of [[Zosimos of Panopolis|Zosimos]], from [[Marcelin Berthelot]], ''Collection des anciens alchimistes grecs'' (3 vol., Paris, 1887–1888).]] |
|||
== شیمینین اساس آنلاییشلاری == |
|||
شیمینین آراشدیرما اوبیئکتی ماده‌لر - آتوم و موْلکوللاردیر. بونلار کیمیوی هیسه جیکلر آدلانیرلار. اونلارین اؤلچوسو ۱۰<sup>−۱۰</sup> – ۱۰<sup>−۶</sup> متر آراسین‌دا اولور. بون‌دان کیچیک اؤلچولو هیسسجیکلری فیزیک اؤیرنیر. همین هیسه جیکلر میکروهیسه جیکلر آدلانیر. اؤلچوسو ایری اولان هیسه جیکلرده باش وئره‌ن پروسسلری ده فیزیک اؤیرنیر. |
|||
[[file:Periodic table.svg|450px|thumb|کیمیوی المنتلرین مۆعاصیر [[Kimyəvi elementlərin dövri sistemi|دؤوری جدول]]ی]] |
|||
آدیٛ کیمیاوی اۆسۇللارلا داها بسیط ماددلره آییٛرمانیٛن مۆمکۆن اولمادیٛغیٛ طبیعی وسۆنی ماددلر. کیمیاوی ائلئمئنتلر بیر-بیری ایله بیرلشرک بیزی احاطه ائدن عالمین بۆتۆن مۆرکب ماددلرینی عمله گتیریر. هرکیمیاوی ائلئمئنت، نۆوسینده عئینی سایدا ائلئکتریک یۆکۆ و [[اتوم]]اؤرتۆیۆنده عئینی سایداائلئکترون اولان [[اتوم نۆوسی|اتوملاردان]] یارانمیٛشدیٛر. اتوملاریٛن نۆوسی سایجا همین ائلئمئنتین ''اتوم نؤمرسین'' برابر پروتوندان ومۆختلیف سایدا نئیتروندان عیبارتدیر. عئینی ائلئمئنتین کۆتله عددلری مۆختلیفاولان نؤولرینه [[ایزوتوپ | ایزوتوپ ]] دئییلیر. کیمیاوی ائلئمئنتلرین چوخۇنۇن طبیعتده ایکی و یا داها آرتیٛق ایزوتوپ ۇ وار. 81 ائلئمئنتین 276 سابیت وه1500- یاخیٛن [[رادیواکتیولیک|رادیواکتیو]]ایزوتوپ ۇ ملۇمدۇر. یئراۆزرینده طبیعی ائلئمئنتلرین ایزوتوپ ترکیبی، عدتن، سابیت اولدۇغۇندان هرائلئمئنتین ''اتوم کۆتلسی''، دئمک اولار کی، دایم سابیت قالیٛر وائلئمئنتین ان مهم کاراکتئر ایستیکالاریٛندان بیریدیر. |
|||
آدی کیمیوی اۆصوللارلا داها بسیت ماده‌لره آییرمانین مومکون اولمادیغی طبیعی و صونعی ماده‌لر. کیمیوی المنتلر بیر-بیری ایله بیرلشه‌رک بیزی ایحاطه ائدن عالمین بوتون مورکّب ماده‌لرینی عمله گتیریر. هر کیمیوی المنت، نۆوه‌سین‌ده عئینی سایدا الکتریک یوکو و [[atom|آتوم]] اؤرتویون‌ده عئینی سایدا الکترون اولان [[Atom nüvəsi|آتوملاردان]] یارانمیش‌دیر. آتوملارین نۆوه‌سی سایجا همین المنتین ''آتوم نؤمره‌سینه'' برابر پروتوندان و موختلیف سایدا نئیتروندان عبارت‌دیر. عئینی المنتین کوتله اددلری موختلیف اولان نؤعلرینه [[ایزوتوپ]] دئییلیر. کیمیوی المنتلرین چوخونون طبیعتده ایکی و یا داها آرتیق ایزوتوپو وار. ۸۱ المنتین ۲۷۶ ثابت و ۱۵۰۰-ا یاخین [[رادیواکتیو]] ایزوتوپو معلوم‌دور. یئر اۆزرینده طبیعی المنتلرین ایزوتوپ ترکیبی، عادتاً، ثابت اولدوغون‌دان هر المنتین ''آتوم کوتله‌سی''، دئمک اولار کی، دایم ثابت قالیر و المنتین ان موهوم خصوصیّتلارین‌دان بیریدیر. |
|||
هله‌لیک علمه معلوم اولان کیمیوی المنتلرین سایی ۱۱۸-دیر (۲۰۰۸). اونلارین اکثریتی رادیواکتیو دئییل و طبیعتده مؤوجود اولان بوتون بسیت و مورکّب ماده‌لری عمله گتیریر. بسیت ماده - المنتین سربست حال‌داکی فورماسی‌دیر. |
|||
== تاریخی== |
== تاریخی == |
||
شیمینین تاریخی الشیمی(شیمیگرلیک) اوّلی،الشیمی (شیمیگرلیک) دؤورو، مرسوم و مۆعاصیر شیمی دؤورلری اولماق اوزره ۴ دؤوره بؤلونور. |
|||
=== |
=== الشیمیدان اوولکی دؤور === |
||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
کیمیانیٛن بیلینن تاریخی قدیم [[مصر]] دؤورۆنده باشلامیٛشدیٛر. ائ. . 2000-جی ایللرده مصیرلیلرین کیمیاوی اۆسۇللارایستیفاده ائدرک کوزمئتیک توزلار چیٛخاردیٛقلار ایدعا اائدیلمکددیر. [[کرال]] هاممۇراپی دؤورۆنده(ئ. 1792-1750) بابیللر [[قیٛزیٛل]]، [[گۆمۆش]]، [[جیوه]]، گۆلل، [[دمیر]] و [[میس]] کیمی مئتاللاریٛ تایین اولۇنمۇش و بۇ مئتاللارا سیمووللار وئریلمیشدیر. ائرکن یۇنان فلسفچیلر (سوکرات اولی مۆتفکیرلر)طبیعی حادیثلری فؤوق طبیعی اولمایان سببلرله شرح چالیٛشمیٛشلار، بۇنۇن نتیجسینده ده بۇ دؤورده الکیمیا اولی کیمیا علمینین تمللری آتیٛلمیٛشدیٛر. میلئتلی تالئس (ئ. ه624 -ائ. ه546) ماددنین پرینسیپلرینی آراشدیٛرمیٛش و [[سۇ]]یۇن کایناتیٛن تمل ماددسی اولدۇغۇنۇاؤنه سۆرمۆشدۆر. بیر باشقا میلئتلی اناکسیماندروس (ئ. ه610-ائ. ه546) [[سۇ]]یۇن الئیحداریٛ اولان اتشین نئجه مئیدانا گلدیینی سورغۇلامیٛشدیٛر. |
|||
شیمینین بیلینه‌ن تاریخی قدیم [[میصر]] دؤورون‌ده باشلامیش‌دیر. ائ.ا. ۲۰۰۰-جی ایللرده مصرلیلرین کیمیوی اۆصوللار ایستیفاده ائدرک کوسمئتیک توزلار چیخاردیقلاری ادعا ائدیلمک‌ده‌دیر. کرال هامموراپی دؤورون‌ده (ائ.ا ۱۷۹۲-۱۷۵۰) بابیللر [[قیزیل]]، [[گوموش]]، [[civə|جیوه]]، گولله، [[دمیر]] و [[میس]] کیمی دمیرلاری تعیین اولونموش و بو دمیرلارا سیمووللار وئریلمیشدیر. ائرکه‌ن یونان فلسفه‌چیلر (سقراط اوّلی موتفککیرلر) طبیعی حادثه‌لری فؤوقلتبیی اولمایان سببلرله شرحه چالیشمیشلار، بونون نتیجه‌سین‌ده ده بو دؤورده الشیمی اوّلی شیمی بیلیمینین تمللری آتیلمیش‌دیر. میلئتلی تالئس (ائ.ا ۶۲۴ - ائ.ا ۵۴۶) ماده نین پرینسیپلرینی آراشدیرمیش و [[سو]]یون کایناتین تمل ماده‌سی اولدوغونو اؤنه سورموش‌دور. بیر باشقا میلئتلی آناکسیماندروس (ائ.ا ۶۱۰- ائ.ا ۵۴۶) [[su|سو]]یون الئیهداری اولان آتشین نئجه میدانا گلدیینی سورغولامیش‌دیر. |
|||
ائمپئدوکلئس ( |
ائمپئدوکلئس (ائ.ا ۴۹۰-۴۳۰) کایناتین ۴ تمل المنت آتش، هاوا، [[سو]] و [[تورپاق]]دان میدانا گلدیینی ادعا ائتمیشدیر. ائمپئدوکلئسین تعریفینه گؤره [[تورپاق]] برک/قاتی ماده‌لری، سو مایع ماده‌لری و دمیرلاری، هاوا گازلاری ایفاده ائتمکده ایدی. بونونلا بیرلیکده آتشیده بیر مدت‌دن چوخ مایع ، قاز و برک/قاتی کیمی ماده نین بیر حالی اولاراق تعیین ائتمیشدیر. دئموکریتوسون معلمی لئوکیپپوس کایناتین ایکی نؤع المنت‌دن میدانا گلدیینی (بوشلوق و برک/قاتی) ایفاده ائتمیش، بوشلوغون و قاتیلیغین کاینات‌داکی بوتون المنتلری میدانا گتیردیینی ایفاده ائتمیشدیر. دئموجریتوس (ائ.ا ۴۶۰-۳۷۰ ) لئوکیپپوس ایله بیرلیکده آتوم‌چو نظریه‌نی اینکیشاف ائتدیرمیشدیر. ماده‌لرین قورولوش داشی اولاراق داها کیچیک پارچالارا آیریلا بیلمه‌یه‌ن [[آتوم]]لار لئوجیپپوس و دئموجریتوسون اینکیشاف ائتدیردیی بیر فلسفه سیستمی اولاراق قبول ائدیلمه‌سینه باخمایاراق [[افلاطون|پلاتون]] بو آتومچولوق نظریه‌سینه بؤلونه بیلمزلیک پرینسیپینی علاوه ائتمیشدیر. |
||
پلاتو کایناتی میدانا گتیره‌ن ۴ تمل المنتین ژومتیریک قاتیلاردان میدانا گلدیینی بو قاتیلارین‌دا اوچبوجاق سطحلردن میدانا گلدیینی ادعا ائتمیشدیر ارسطو (ائ.ا ۳۸۴-۳۲۳) المنتلرین خصوصیتلری دوشونجه‌سینی تعیین ائتدیرمیشدیر. فرقلی المنتلرین فرقلی خصوصیتلری اولدوغونو و بونون موختلیف دییشه‌نلره باغلی اولدوغونو ایفاده ائتمیشدیر. بو خصوصیتلری دییشدیریلدیینده بیر المنتین باشقا بیر المنته چئوریله بیلجیینی و ماده‌لرین دییشمه حالین‌دا اولدوغونو ادعا ائتمیشدیر. |
|||
پلاتو کایناتیٛ مئیدانا گتیرن 4 تمل ائلئمئنتین گئومئتیریک قاتیٛلاردان مئیدانا گلدیینی بۇ قاتیٛلاریٛندا اۆچ بۇجاق سطحلردن مئیدانا گلدیینی ایدعا اائتمیشدیر. اریستوتئلئس (ئ. ه384-323)ائلئمئنتلرین خۆصۇصییتلری دۆشۆنجسینی تعیین ائتدیرمیشدیر. فرقلی ائلئمئنتلرین فرقلی خۆصۇصییتلری اولدۇغۇنۇ وبۇنۇن مۆختلیف دییشنلره باغلیٛ اولدۇغۇنۇایفاده ائتمیشدیر. بۇ خۆصۇصییتلری دییشدیریلدیینده بیرائلئمئنتین باشقا بیرائلئمئنته چئوریله بیلجیینی وماددلرین دییشمه حالیٛندااولدۇغۇنۇایدعا ائتمیشدیر. |
|||
=== الشیمی(شیمیگرلیک) دؤورو === |
|||
=== الکیمیا(کیمیاگرلیک) دؤورۆ=== |
|||
کیمیا، تاریخی اولاراق کیمیاگرلیکدن آیریٛلاراق اورتایا چیٛخمیٛشدیٛر. کیمیانیٛن یارانماسیٛنا قدر کئچن مینلر ایل بویۇنجا ماددلرین خۆصۇصییتلریله وبیر-بیرلریله اولان قارشیٛلیٛقلیٛ تاثیرلرییله ماراقلانانلار کیمیاگرلراولمۇشدۇر. عئینیله گۆنۆمۆز کیمیاچیٛلاریٛ کیمی کیمیاگرلر ده زامانلاریٛنیٛن بؤیۆک بیر حیسسینی لابوراتوریالاریٛندا کئچیردی. آما اونلار، کیمیاچیٛلار کیمی ماددلر آراسیٛنداکیٛ علاقه لریرین نئجه اولدۇغۇنۇ، دییشملرین نیه اورتایا چیٛخدیٛغیٛنیٛ آنلاماغا چالیٛشمازدیٛ. کیمیاگرلر باشلیٛجا مشغۇلییتی، سیٛراوی ماددلری داها قییمتلی ماددلره چئویرمنین یوللاریٛنیٛ تاپماق ایدی. هرکیمیاگرین خۆلیالاریٛنیٛ بعضاً ماددلرینین باشیٛندا دا "فلسفه داشیٛ" (یا دا "فلسفچی داشیٛ")اولاراق بیلینن، جادۇلۇ بیر داشیٛ الده ائتمک گلیردی. |
|||
بۇ داشیٛن، داشیٛدیٛغیٛ گۆج سایسینده میس، قالای، دمیر یا دا گۆله کیمی سیٛراوی مئتاللاریٛ التیٛنا چئویردیینه اینانیٛلاردیٛ. بۇنۇن یانیٛندا بعضی کیمیاگرلر ده حیاتلاریٛنیٛ هرجۆر خستلیی یاخشیٛلاشدیٛردیٛغیٛنا، سونسۇز گنجلیک واؤلۆمسۆزلۆک وئردیینه اینانیٛلان ‘حیات سۇنۇنۇ (ال ایکسیر یا دا ابی حیات) آختاریٛشا حصرائتمیشدی. چیندن هیندیستانا،اورتا شرقدن اوروپایا قدر بۆتۆن کیمیاگرلرین باشلیٛجا چالیٛشدیٛقلاریٛ بۇنلارایدی. کیمیاگرلرله مشغۇل اولانلاریٛن طبیعته واونۇ مئیدانا گتیرن ماددلرینه باخیٛشلاریٛ چوخ فرقلی ایدی. اونلاریٛن دا اؤزلرینه خاص اما علمی اولمایان بعضی قایدالاریٛ واردیٛ. مثلاً دؤرد تمل ائلئمئنت ایناناردیٛلار. بۇنلار هاوا، تورپاق، آتش وسۇایدی. اونلارا گؤره یئراۆزۆندکی بۆتۆن ماددلرین بۇ دؤرد تمل ائلئمئنتین دییشیک نیسبتلردکی قاریٛشیٛغیٛندان مئیدانا گلمیشدی. بۇنۇن یانیٛندا بۇائلئمئنتلرین داشیٛدیٛغیٛ بعضی تمل خۆصۇصییتلر ده واردیٛ: سویۇقلۇق، قۇرۇلۇق،ایستیلیک ویاشلیٛق. هرائلئمئنت بۇ دؤرد تمل خۆصۇصییتدنایکیسینی داشیٛیاردیٛ. اتش ایستیلیک وقۇرۇلۇق اؤزللیکلرینی داشیٛیاردیٛ. تورپاق قۇرۇ وسویۇقایدی; هاوا ایستی و یاشایدی; سۇ دا یاش وسویۇقایدی. شۆبهسیز کیمیاگرلیین فلسفه داشیٛنیٛ یا دا حیات سۇنۇنۇالده ائتمک اۆچۆن سیٛنادیٛغیٛ هئچ بیراۆصۇل نتیجه وئرمدی. |
|||
| ⚫ | |||
[[File:De Re Metallica 1556 p 357AQ20 (3).TIF|thumb|150px|Workroom, from ''[[De re metallica]]'', 1556, [[Chemical Heritage Foundation]]]] |
[[File:De Re Metallica 1556 p 357AQ20 (3).TIF|thumb|150px|Workroom, from ''[[De re metallica]]'', 1556, [[Chemical Heritage Foundation]]]] |
||
| ⚫ | |||
شیمی، تاریخی اولاراق شیمیگرلیک‌دن آیریلاراق اورتایا چیخمیش‌دیر. شیمینین یارانماسینا قدر کئچه‌ن مینلرله ایل بویونجا ماده‌لرین خوسوسیتلریله و بیر-بیرلریله اولان قارشی‌لیق‌لی تسیرلریله ماراقلانانلار شیمیگرلر اولموش‌دور. عئینیله گونوموز شیمیچیلاری کیمی شیمیگرلر ده زامانلارینین بؤیوک بیر حیصّه سینی لابوراتوریالارین‌دا کئچیرردی. اما اونلار، شیمیچیلار کیمی ماده‌لر آراسینداکی علاقه‌لرین نئجه اولدوغونو، دییشمه‌لرین نیه اورتایا چیخدیغینی آنلاماغا چالیشمازدی. شیمیگرلر باش‌لیجا مشغولیتی، سیراوی ماده‌لری داها قیمت‌لی ماده‌لره چئویرمه‌نین یوللارینی تاپماق ایدی. هر شیمیگرین خولیالارینی بزه‌یه‌ن ماده‌لرین باشین‌دا دا "فلسفه داشی" (یا دا "فلسفه‌چی داشی") اولاراق بیلینه‌ن، جادولو بیر داشی الده ائتمک گلیردی. |
|||
===ننوی کیمیا=== |
|||
یوهان یوآکیم بکر بو عصر اورتالاریٛندا یانما ایله علاقدار فلوژیستون نظریسینی اینکیشاف ائتدیرمیشدیر. بۇ نظریه گؤره هریانیٛجیٛ ماده فلوجیستون دیگر آدلاندیٛریٛلان قوخۇسۇز، رنگسیز، تاتسیٛز وآغیٛرلیٛقسیٛز بیر مضمون اختفا ائتمکده ایدی وبۇ مضمۇن یانما رئاللاشدیٛغیٛندا یانیٛجیٛ مادده طرفیندن مۆحیطه سالیٛنماقداایدی. بۇ نظریه داها سونرا جورج ائرنست استال طرفیندن داها مشهۇر بیر حالا گتیریلمیش بو عصرین بؤیۆک بیر قیسیمینده عمۇمی قبۇل گؤرمۆشدۆر. 1785-1787ایللری آراسیٛندا فرانسیٛز فیزیکچیٛ چارلز آگوستین ده ایندیکی واختدا کولومب قانۇنۇاولآراق آدلاندیٛریٛلان بنزر یۆکلۆ ماددلرینین بیر-بیرینی ایتلدی الئیحدار یۆکلۆلرین بیر-بیرینی چکدی وبۇ چکیلیش یا دا ایتلنن قۆووتینین حئسابلانماسیٛ اۆچۆن لازیٛملیٛ تنلی ده ائحتیوا ائدن قانۇنۇ تاپمیٛشدیٛر. پ نظریسی خویاسرین سونلاریٛنا گلیندیندهلاوویسیئر طرفیندن یۆرۆدۆلمۆشدۆر. داها اولدن فلوژیستون نظریسینه گؤره ده، فلوژیستون ماده سی اولآراق آدلاندیٛرالان ماددنین اوکسیژن اولدۇغۇنۇ کشف ائتمیشدیر. |
|||
بو داشین، داشیدیغی گۆج سایه‌سین‌ده میس، قالای، دمیر یا دا گولله کیمی سیراوی دمیرلاری آلتینا چئویردیینه اینانیلاردی. بونون یانین‌دا بعضی شیمیگرلر ده حیاتلارینی هر جور خسته‌لیگی یاخشیلاشدیردیغینا، سون‌سوز گنجلیک و اؤلومسوزلوک وئردیینه اینانیلان ‘حیات سونونو (ال ایکسیر یا دا آبی حیات) آختاریشا حصر ائتمیش‌دی. چیندن هیندوستانا، اورتا شرقدن آوروپایا قدر بوتون شیمیگرلرین باش‌لیجا چالیشدیقلاری بونلار ایدی. شیمیگرلرله مشغول اولانلارین طبیعته و اونو میدانا گتیره‌ن ماده‌لره باخیشلاری چوخ فرقلی ایدی. اونلارین دا اؤزلرینه خاص اما علمی اولمایان بعضی قایدالاری واردی. مثلاً دؤرد تمل المنته ایناناردیلار. بونلار هاوا، تورپاق، آتش و سو ایدی. اونلارا گؤره یئر اوزون‌ده‌کی بوتون ماده‌لر بو دؤرد تمل المنتین دییشیک نیسبتلرده‌کی قاریشیغین‌دان میدانا گلمیشدی. بونون یانین‌دا بو المنتلرین داشیدیغی بعضی تمل خصوصیتلر ده واردی: سویوقلوق، قورولوق، ایستیلیک و یاش‌لیق. هر المنت بو دؤرد تمل خصوصیت‌دن ایکی‌سینی داشییاردی. آتش ایستیلیک و قورولوق اؤزللیکلرینی داشییاردی. تورپاق قورو و سویوق ایدی؛ هاوا ایستی و یاش ایدی؛ سو دا یاش و سویوق ایدی.شوبهه‌سیز شیمیگرلیین فلسفه داشینی یا دا حیات سونونو الده ائتمک اۆچون سینادیغی هئچ بیر اۆصول نتیجه وئرمه‌دی. |
|||
اما مینلرله ایل بویونجا مینلرله شیمیگرین بو کورکورانه سیی اثناسین‌دا اینسانلارین فای‌داسینا بیر چوخ ماده تاپیلدی، موختلیف آلتلر اینکیشاف ائتدیریل‌دی و اۆصوللار اورتایا چیخ‌دی. طبیعتین گئرچک المنت اولان المنتلره باغلی بؤیوک بیر معلومات تجروبه‌سی میدانا گل‌دی. مۆعاصیر شیمینین تمللری یاواش یاواش آتیل‌دی. زامانلا شیمیگرلیین جادو اساس‌لی بوش اینانیشلاری، تأثیرینی ایتیرمه‌یه باشلادی. شیمیگر ایشلری ۱۴۰۰-جو ایللرده دوروغا چاتدیق‌دان سونرا اینسانلار شیمیگر قایدالارینا اولان اینانجلارینی ایتیرمه‌یه باشلادیلار. خصوصیله اینتیباهلا بیرلیکده طبیعتی آنلاماق اۆچون دقت‌لی مۆشاهیده‌لر آپاران، دقت‌لی اؤلچوملر و بعضی تجروبه‌لر ائدن بعضی اینسانلار اورتایا چیخ‌دی. بونلار ایشلرین‌ده جادو یا دا سیمیایا مراجعت ائتمیردی. بو جور ایشلر گئده‌رک یاییل‌دی، متبهه سایه‌سین‌ده ده کیتابلارلا پایلاشیلماغا و یاخشیجا یاییلماغا باشلادی. هر شئیه باخمایاراق شیمیگرلیک ۱۶۰۰-جو ایللرین سونونا قدر شیمییلا بیرلیکده وارلیغینی داوام ائتدیردی. |
|||
1803-جی ایلده دالتون اتوم نظریسینی رویال اینستیتۇتۇنداایلک دفه تقدیم ائتمیشدیر. بۇ نظریه گؤره فرقلی ائلئمئنتلرین اتوملاریٛ، فرقلی آغیٛرلیٛقلآرا ساحیبدیرلر. بۇ نظرینین بعضی قانۇنلاریٛ اشاغیٛداکیٛلاردیٛر: |
|||
* بۆتۆن ماددلرین اتوملاردانایبارتدیر. |
|||
بیر چوخ علم اینسانی طبیعتی و اینسانی علمی اولاراق اله آلمادان اوّل بیر مدت شیمیگرلیکله مشغول اولدو. شیمیگرلر، فلسفه داشی دئییله‌ن بیر داشین، دمیرلاری قیزیلا چئویرمه گۆجو اولدوغونا ایناناردی. بیر چوخ شیمیگرلرین تمل آماچ سیراوی دمیرلاردان قیزیل الده ائتمک ایدی. بونون اۆچون سیرا باشقا تجروبه‌لر ائتمک‌دن چکینمیردیلر. مثلاً هامبورگ‌لو شیمیگر هئنریگ براند بو مقصدله ۱۶۶۹ تاریخین‌ده آسلان سیدیی ایله یوزلرله تجروبه ائتمیش‌دی. اونا گؤره بو سوی‌لو حیوانین سیدیین‌ده قیزیل اولمالی ایدی. براند آیلار سۆرنسیینین سونون‌دا شوبهه‌سیز قیزیل الده ائده بیلمه‌دی اما پارلایان یئنی بیر ماده تاپ‌دی. اونا ‘ایشیق داشییان' معناسینی وئره‌ن یونانجا ‘فوْسفور' آدینی وئردی. |
|||
| ⚫ | |||
*عئینی ائلئمئنتین بۆتۆن اتوملاریٛ بیر-بیرینین عئینی سیدیر. |
|||
* فرقلی ائلئمئنتلر فرقلی اتوملارا مالیکدیر. |
|||
* اتوملاریٛن یئنیدن تشکیلائدیلمسی نتیجسی کیمیاوی رئاکسییالار مئیدانا گلیر. |
|||
* بیرلشملرائلئمئنتلردن تشکیلاولۇنۇب. |
|||
بۇ نظریه ایله معاصیر کیمیانیٛن تمللری قویۇلمۇشدۇر. |
|||
| ⚫ | |||
===معاصیر کیمیا=== |
|||
== |
=== مرسوم شیمی === |
||
* [[Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası]]. |
|||
| ⚫ | |||
۱۸۰۳-جو ایلده جان دالتون آتوم نظریه‌سینی رویال اینستیتوتون‌دا ایلک دفعه تقدیم ائتمیشدیر. بو نظریه‌یه گؤره فرقلی المنتلرین آتوملاری، فرقلی آغیرلیقلارا صاحیبدیرلر. بو نظریه‌نین بعضی قانونلاری آشاغی‌داکیلاردیر: |
|||
<ref>{{cite journal|last=Sanderson|first=K|date=17 October 2006|title=Heaviest element made – again|url=http://www.nature.com/news/2006/061016/full/061016-4.html|publisher=[[Nature (journal)|Nature News]]|doi=10.1038/news061016-4}}</ref> |
|||
* بوتون ماده‌لر آتوملاردان عبارت‌دیر. |
|||
| ⚫ | |||
* عئینی المنتین بوتون آتوملاری بیر-بیرینین عئینی‌سی‌دیر. |
|||
* فرقلی المنتلر فرقلی آتوملارا مالیکدیر. |
|||
* آتوملارین یئنیدن تشکیل ائدیلمه‌سی نتیجه‌سی کیمیوی تئپکیلر میدانا گلیر. |
|||
* بیرلشمه‌لر المنتلردن تشکیل اولونوب. |
|||
بو نظریه ایله مۆعاصیر شیمینین تمللری قویولموش‌دور. |
|||
=== مۆعاصیر شیمی === |
|||
بو دؤور ۱۹-جو عصر و سونراسینی ایحاطه ائدیر. هنریخ گئیسر (۱۸۱۴-۱۸۷۹) ۱۸۵۴-جو ایلده سویون ان یوکسک سیخلیغا ۳.۸ سی° چاتدیغینی اؤز ایجاد ائتدیی بیر مکانیزممله گؤسترمیش‌دیر (داها سونرا بو ایستیلیین ۳.۹۸ سی° اولدوغو تاپیلمیش‌دیر). داها سونرا ایسه گئیسسلئرین ایجاد ائتدیی واکووم بالونویلا ویلیام جروکس آتوم نظریه‌سین‌ده ایرلیله‌مه‌لر قئید ائتمیش و جاتهودئ رئل‌سی کشف ائتمیشدیر. ائوگئن قولدستئینین (۱۸۵۰-۱۹۳۰) ایشلری پروتونون وارلیغینی اثبات ائتمیشدیر. [[جوزف جان تومسون]] (۱۸۵۶ - ۱۹۴۰) اؤز آتوم موْدلینی اینکیشاف ائتدیرمیش و ۱۹۰۶-جی ایلده نوبل فیزیک اؤدولینی قازانمیش‌دیر. مئندئلئیئو دؤوری جدوه‌لی ۱۸۶۹-جو ایلده شیمینین پرینسیپلری آدلی اثرین‌ده نوماییش ائتمیشدیر. بو دؤوری جدول‌ده بیلینه‌ن ۶۳ المنتی آتوم آغیرلیقلارینا و بنزر خصوصیتلرینه گؤره سیرالامیش‌دیر. [[ماریا کوری]] (۱۸۶۷ - ۱۹۳۴) رادیواکتیولیگی و سونراسین‌دا [[پولونیوم]] و [[رادیوم]]<nowiki/>و کشف ائتمیش و ۱۹۱۱-جی ایلده نوبل شیمی اؤدولینی قازانمیش‌دیر. ارنست روتهرفورد ۳ نؤع رادیواکتیولیگی [[آلفا هیسه جیی]] (+)، بتا هیسه جیی (-) و قاما شواسینی کشف ائتمیشدیر. بو اینکیشافلارین سونراسین‌دا و اوّلین‌ده داها بیر چوخ علم اینسانینین تؤهفه‌سیله شیمی علمی گونوموزه چاتمیش‌دیر. ۲۰۱۱-جی ایل بیرلشمیش میللتلر طرفیندن بئینلخالق شیمی ایلی اعلان ائدیلمیش‌دیر.<ref>{{Cite web |title=archive copy |url=http://kimyaoyren.jimdo.com/kimyanin-tarixi/ |accessdate=2016-09-06 |archivedate=2016-10-12 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161012052450/http://kimyaoyren.jimdo.com/kimyanin-tarixi/ }}</ref> |
|||
= ایستینادلار =<references/> |
|||
== قایناقلار == |
|||
== همچینین باخ == |
|||
[[ |
|||
[[بۆلمه:علم]] |
[[بۆلمه:علم]] |
||
{{مین مقاله}} |
|||
[[بؤلمه:شیمی|شیمی]] |
|||
۱۰ مئی ۲۰۲۴، ساعت ۱۹:۵۲ تاریخینه کیمی سون نۆسخه
 | |
  | |
  | |
  | |
| Top: The periodic table of the chemical elements. Below: Examples of certain chemical elements. From left to right: hydrogen, barium, copper, uranium, bromine, and helium. |
شیمی - طبیعت علمی. طبیعتی اؤیره‌نه‌ن دیگر علملر ده وار. همین علملرین عمومی آدی طبیعتشوناس‌لیق‌دیر. فیزیک، شیمی، بیولوژی، فیزیکی جوغرافیا، نوجوم و س. طبیعت علملری‌دیر.
شیمینین اساس آنلاییشلاری[دَییشدیر]
شیمینین آراشدیرما اوبیئکتی ماده‌لر - آتوم و موْلکوللاردیر. بونلار کیمیوی هیسه جیکلر آدلانیرلار. اونلارین اؤلچوسو ۱۰−۱۰ – ۱۰−۶ متر آراسین‌دا اولور. بون‌دان کیچیک اؤلچولو هیسسجیکلری فیزیک اؤیرنیر. همین هیسه جیکلر میکروهیسه جیکلر آدلانیر. اؤلچوسو ایری اولان هیسه جیکلرده باش وئره‌ن پروسسلری ده فیزیک اؤیرنیر.
آدی کیمیوی اۆصوللارلا داها بسیت ماده‌لره آییرمانین مومکون اولمادیغی طبیعی و صونعی ماده‌لر. کیمیوی المنتلر بیر-بیری ایله بیرلشه‌رک بیزی ایحاطه ائدن عالمین بوتون مورکّب ماده‌لرینی عمله گتیریر. هر کیمیوی المنت، نۆوه‌سین‌ده عئینی سایدا الکتریک یوکو و آتوم اؤرتویون‌ده عئینی سایدا الکترون اولان آتوملاردان یارانمیش‌دیر. آتوملارین نۆوه‌سی سایجا همین المنتین آتوم نؤمره‌سینه برابر پروتوندان و موختلیف سایدا نئیتروندان عبارت‌دیر. عئینی المنتین کوتله اددلری موختلیف اولان نؤعلرینه ایزوتوپ دئییلیر. کیمیوی المنتلرین چوخونون طبیعتده ایکی و یا داها آرتیق ایزوتوپو وار. ۸۱ المنتین ۲۷۶ ثابت و ۱۵۰۰-ا یاخین رادیواکتیو ایزوتوپو معلوم‌دور. یئر اۆزرینده طبیعی المنتلرین ایزوتوپ ترکیبی، عادتاً، ثابت اولدوغون‌دان هر المنتین آتوم کوتله‌سی، دئمک اولار کی، دایم ثابت قالیر و المنتین ان موهوم خصوصیّتلارین‌دان بیریدیر.
هله‌لیک علمه معلوم اولان کیمیوی المنتلرین سایی ۱۱۸-دیر (۲۰۰۸). اونلارین اکثریتی رادیواکتیو دئییل و طبیعتده مؤوجود اولان بوتون بسیت و مورکّب ماده‌لری عمله گتیریر. بسیت ماده - المنتین سربست حال‌داکی فورماسی‌دیر.
تاریخی[دَییشدیر]
شیمینین تاریخی الشیمی(شیمیگرلیک) اوّلی،الشیمی (شیمیگرلیک) دؤورو، مرسوم و مۆعاصیر شیمی دؤورلری اولماق اوزره ۴ دؤوره بؤلونور.
الشیمیدان اوولکی دؤور[دَییشدیر]
شیمینین بیلینه‌ن تاریخی قدیم میصر دؤورون‌ده باشلامیش‌دیر. ائ.ا. ۲۰۰۰-جی ایللرده مصرلیلرین کیمیوی اۆصوللار ایستیفاده ائدرک کوسمئتیک توزلار چیخاردیقلاری ادعا ائدیلمک‌ده‌دیر. کرال هامموراپی دؤورون‌ده (ائ.ا ۱۷۹۲-۱۷۵۰) بابیللر قیزیل، گوموش، جیوه، گولله، دمیر و میس کیمی دمیرلاری تعیین اولونموش و بو دمیرلارا سیمووللار وئریلمیشدیر. ائرکه‌ن یونان فلسفه‌چیلر (سقراط اوّلی موتفککیرلر) طبیعی حادثه‌لری فؤوقلتبیی اولمایان سببلرله شرحه چالیشمیشلار، بونون نتیجه‌سین‌ده ده بو دؤورده الشیمی اوّلی شیمی بیلیمینین تمللری آتیلمیش‌دیر. میلئتلی تالئس (ائ.ا ۶۲۴ - ائ.ا ۵۴۶) ماده نین پرینسیپلرینی آراشدیرمیش و سویون کایناتین تمل ماده‌سی اولدوغونو اؤنه سورموش‌دور. بیر باشقا میلئتلی آناکسیماندروس (ائ.ا ۶۱۰- ائ.ا ۵۴۶) سویون الئیهداری اولان آتشین نئجه میدانا گلدیینی سورغولامیش‌دیر.
ائمپئدوکلئس (ائ.ا ۴۹۰-۴۳۰) کایناتین ۴ تمل المنت آتش، هاوا، سو و تورپاقدان میدانا گلدیینی ادعا ائتمیشدیر. ائمپئدوکلئسین تعریفینه گؤره تورپاق برک/قاتی ماده‌لری، سو مایع ماده‌لری و دمیرلاری، هاوا گازلاری ایفاده ائتمکده ایدی. بونونلا بیرلیکده آتشیده بیر مدت‌دن چوخ مایع ، قاز و برک/قاتی کیمی ماده نین بیر حالی اولاراق تعیین ائتمیشدیر. دئموکریتوسون معلمی لئوکیپپوس کایناتین ایکی نؤع المنت‌دن میدانا گلدیینی (بوشلوق و برک/قاتی) ایفاده ائتمیش، بوشلوغون و قاتیلیغین کاینات‌داکی بوتون المنتلری میدانا گتیردیینی ایفاده ائتمیشدیر. دئموجریتوس (ائ.ا ۴۶۰-۳۷۰ ) لئوکیپپوس ایله بیرلیکده آتوم‌چو نظریه‌نی اینکیشاف ائتدیرمیشدیر. ماده‌لرین قورولوش داشی اولاراق داها کیچیک پارچالارا آیریلا بیلمه‌یه‌ن آتوملار لئوجیپپوس و دئموجریتوسون اینکیشاف ائتدیردیی بیر فلسفه سیستمی اولاراق قبول ائدیلمه‌سینه باخمایاراق پلاتون بو آتومچولوق نظریه‌سینه بؤلونه بیلمزلیک پرینسیپینی علاوه ائتمیشدیر.
پلاتو کایناتی میدانا گتیره‌ن ۴ تمل المنتین ژومتیریک قاتیلاردان میدانا گلدیینی بو قاتیلارین‌دا اوچبوجاق سطحلردن میدانا گلدیینی ادعا ائتمیشدیر ارسطو (ائ.ا ۳۸۴-۳۲۳) المنتلرین خصوصیتلری دوشونجه‌سینی تعیین ائتدیرمیشدیر. فرقلی المنتلرین فرقلی خصوصیتلری اولدوغونو و بونون موختلیف دییشه‌نلره باغلی اولدوغونو ایفاده ائتمیشدیر. بو خصوصیتلری دییشدیریلدیینده بیر المنتین باشقا بیر المنته چئوریله بیلجیینی و ماده‌لرین دییشمه حالین‌دا اولدوغونو ادعا ائتمیشدیر.
الشیمی(شیمیگرلیک) دؤورو[دَییشدیر]
شیمی، تاریخی اولاراق شیمیگرلیک‌دن آیریلاراق اورتایا چیخمیش‌دیر. شیمینین یارانماسینا قدر کئچه‌ن مینلرله ایل بویونجا ماده‌لرین خوسوسیتلریله و بیر-بیرلریله اولان قارشی‌لیق‌لی تسیرلریله ماراقلانانلار شیمیگرلر اولموش‌دور. عئینیله گونوموز شیمیچیلاری کیمی شیمیگرلر ده زامانلارینین بؤیوک بیر حیصّه سینی لابوراتوریالارین‌دا کئچیرردی. اما اونلار، شیمیچیلار کیمی ماده‌لر آراسینداکی علاقه‌لرین نئجه اولدوغونو، دییشمه‌لرین نیه اورتایا چیخدیغینی آنلاماغا چالیشمازدی. شیمیگرلر باش‌لیجا مشغولیتی، سیراوی ماده‌لری داها قیمت‌لی ماده‌لره چئویرمه‌نین یوللارینی تاپماق ایدی. هر شیمیگرین خولیالارینی بزه‌یه‌ن ماده‌لرین باشین‌دا دا "فلسفه داشی" (یا دا "فلسفه‌چی داشی") اولاراق بیلینه‌ن، جادولو بیر داشی الده ائتمک گلیردی.
بو داشین، داشیدیغی گۆج سایه‌سین‌ده میس، قالای، دمیر یا دا گولله کیمی سیراوی دمیرلاری آلتینا چئویردیینه اینانیلاردی. بونون یانین‌دا بعضی شیمیگرلر ده حیاتلارینی هر جور خسته‌لیگی یاخشیلاشدیردیغینا، سون‌سوز گنجلیک و اؤلومسوزلوک وئردیینه اینانیلان ‘حیات سونونو (ال ایکسیر یا دا آبی حیات) آختاریشا حصر ائتمیش‌دی. چیندن هیندوستانا، اورتا شرقدن آوروپایا قدر بوتون شیمیگرلرین باش‌لیجا چالیشدیقلاری بونلار ایدی. شیمیگرلرله مشغول اولانلارین طبیعته و اونو میدانا گتیره‌ن ماده‌لره باخیشلاری چوخ فرقلی ایدی. اونلارین دا اؤزلرینه خاص اما علمی اولمایان بعضی قایدالاری واردی. مثلاً دؤرد تمل المنته ایناناردیلار. بونلار هاوا، تورپاق، آتش و سو ایدی. اونلارا گؤره یئر اوزون‌ده‌کی بوتون ماده‌لر بو دؤرد تمل المنتین دییشیک نیسبتلرده‌کی قاریشیغین‌دان میدانا گلمیشدی. بونون یانین‌دا بو المنتلرین داشیدیغی بعضی تمل خصوصیتلر ده واردی: سویوقلوق، قورولوق، ایستیلیک و یاش‌لیق. هر المنت بو دؤرد تمل خصوصیت‌دن ایکی‌سینی داشییاردی. آتش ایستیلیک و قورولوق اؤزللیکلرینی داشییاردی. تورپاق قورو و سویوق ایدی؛ هاوا ایستی و یاش ایدی؛ سو دا یاش و سویوق ایدی.شوبهه‌سیز شیمیگرلیین فلسفه داشینی یا دا حیات سونونو الده ائتمک اۆچون سینادیغی هئچ بیر اۆصول نتیجه وئرمه‌دی.
اما مینلرله ایل بویونجا مینلرله شیمیگرین بو کورکورانه سیی اثناسین‌دا اینسانلارین فای‌داسینا بیر چوخ ماده تاپیلدی، موختلیف آلتلر اینکیشاف ائتدیریل‌دی و اۆصوللار اورتایا چیخ‌دی. طبیعتین گئرچک المنت اولان المنتلره باغلی بؤیوک بیر معلومات تجروبه‌سی میدانا گل‌دی. مۆعاصیر شیمینین تمللری یاواش یاواش آتیل‌دی. زامانلا شیمیگرلیین جادو اساس‌لی بوش اینانیشلاری، تأثیرینی ایتیرمه‌یه باشلادی. شیمیگر ایشلری ۱۴۰۰-جو ایللرده دوروغا چاتدیق‌دان سونرا اینسانلار شیمیگر قایدالارینا اولان اینانجلارینی ایتیرمه‌یه باشلادیلار. خصوصیله اینتیباهلا بیرلیکده طبیعتی آنلاماق اۆچون دقت‌لی مۆشاهیده‌لر آپاران، دقت‌لی اؤلچوملر و بعضی تجروبه‌لر ائدن بعضی اینسانلار اورتایا چیخ‌دی. بونلار ایشلرین‌ده جادو یا دا سیمیایا مراجعت ائتمیردی. بو جور ایشلر گئده‌رک یاییل‌دی، متبهه سایه‌سین‌ده ده کیتابلارلا پایلاشیلماغا و یاخشیجا یاییلماغا باشلادی. هر شئیه باخمایاراق شیمیگرلیک ۱۶۰۰-جو ایللرین سونونا قدر شیمییلا بیرلیکده وارلیغینی داوام ائتدیردی.
بیر چوخ علم اینسانی طبیعتی و اینسانی علمی اولاراق اله آلمادان اوّل بیر مدت شیمیگرلیکله مشغول اولدو. شیمیگرلر، فلسفه داشی دئییله‌ن بیر داشین، دمیرلاری قیزیلا چئویرمه گۆجو اولدوغونا ایناناردی. بیر چوخ شیمیگرلرین تمل آماچ سیراوی دمیرلاردان قیزیل الده ائتمک ایدی. بونون اۆچون سیرا باشقا تجروبه‌لر ائتمک‌دن چکینمیردیلر. مثلاً هامبورگ‌لو شیمیگر هئنریگ براند بو مقصدله ۱۶۶۹ تاریخین‌ده آسلان سیدیی ایله یوزلرله تجروبه ائتمیش‌دی. اونا گؤره بو سوی‌لو حیوانین سیدیین‌ده قیزیل اولمالی ایدی. براند آیلار سۆرنسیینین سونون‌دا شوبهه‌سیز قیزیل الده ائده بیلمه‌دی اما پارلایان یئنی بیر ماده تاپ‌دی. اونا ‘ایشیق داشییان' معناسینی وئره‌ن یونانجا ‘فوْسفور' آدینی وئردی.
مرسوم شیمی[دَییشدیر]
۱۸۰۳-جو ایلده جان دالتون آتوم نظریه‌سینی رویال اینستیتوتون‌دا ایلک دفعه تقدیم ائتمیشدیر. بو نظریه‌یه گؤره فرقلی المنتلرین آتوملاری، فرقلی آغیرلیقلارا صاحیبدیرلر. بو نظریه‌نین بعضی قانونلاری آشاغی‌داکیلاردیر:
- بوتون ماده‌لر آتوملاردان عبارت‌دیر.
- آتوملار داها کیچیک حیصّه لره پارچالانا بیلمزلر.
- عئینی المنتین بوتون آتوملاری بیر-بیرینین عئینی‌سی‌دیر.
- فرقلی المنتلر فرقلی آتوملارا مالیکدیر.
- آتوملارین یئنیدن تشکیل ائدیلمه‌سی نتیجه‌سی کیمیوی تئپکیلر میدانا گلیر.
- بیرلشمه‌لر المنتلردن تشکیل اولونوب.
بو نظریه ایله مۆعاصیر شیمینین تمللری قویولموش‌دور.
مۆعاصیر شیمی[دَییشدیر]
بو دؤور ۱۹-جو عصر و سونراسینی ایحاطه ائدیر. هنریخ گئیسر (۱۸۱۴-۱۸۷۹) ۱۸۵۴-جو ایلده سویون ان یوکسک سیخلیغا ۳.۸ سی° چاتدیغینی اؤز ایجاد ائتدیی بیر مکانیزممله گؤسترمیش‌دیر (داها سونرا بو ایستیلیین ۳.۹۸ سی° اولدوغو تاپیلمیش‌دیر). داها سونرا ایسه گئیسسلئرین ایجاد ائتدیی واکووم بالونویلا ویلیام جروکس آتوم نظریه‌سین‌ده ایرلیله‌مه‌لر قئید ائتمیش و جاتهودئ رئل‌سی کشف ائتمیشدیر. ائوگئن قولدستئینین (۱۸۵۰-۱۹۳۰) ایشلری پروتونون وارلیغینی اثبات ائتمیشدیر. جوزف جان تومسون (۱۸۵۶ - ۱۹۴۰) اؤز آتوم موْدلینی اینکیشاف ائتدیرمیش و ۱۹۰۶-جی ایلده نوبل فیزیک اؤدولینی قازانمیش‌دیر. مئندئلئیئو دؤوری جدوه‌لی ۱۸۶۹-جو ایلده شیمینین پرینسیپلری آدلی اثرین‌ده نوماییش ائتمیشدیر. بو دؤوری جدول‌ده بیلینه‌ن ۶۳ المنتی آتوم آغیرلیقلارینا و بنزر خصوصیتلرینه گؤره سیرالامیش‌دیر. ماریا کوری (۱۸۶۷ - ۱۹۳۴) رادیواکتیولیگی و سونراسین‌دا پولونیوم و رادیومو کشف ائتمیش و ۱۹۱۱-جی ایلده نوبل شیمی اؤدولینی قازانمیش‌دیر. ارنست روتهرفورد ۳ نؤع رادیواکتیولیگی آلفا هیسه جیی (+)، بتا هیسه جیی (-) و قاما شواسینی کشف ائتمیشدیر. بو اینکیشافلارین سونراسین‌دا و اوّلین‌ده داها بیر چوخ علم اینسانینین تؤهفه‌سیله شیمی علمی گونوموزه چاتمیش‌دیر. ۲۰۱۱-جی ایل بیرلشمیش میللتلر طرفیندن بئینلخالق شیمی ایلی اعلان ائدیلمیش‌دیر.[۱]
= ایستینادلار =
- ^ archive copy. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2016-10-12. یوْخلانیلیب2016-09-06.
قایناقلار[دَییشدیر]
همچینین باخ[دَییشدیر]
[[