History Of Seljuk Turks In The First Resources

Fatih Gerger

In this study, the issue of the "Seljuks and Kurds" is to be dealt with. The Turks are a nation who comes from Central Asia by origin, while the Kurds are originally from Western /Front Asia. Although the Seljuks and Kurds followed distinct paths while converting to Islam, their dominant and most common characteristic is their keen Islamic faith. At that time the Islamic world was represented by the State of Abbasi. But from XI. century on, Bagdat-centred State of Abbasi had weakened and small states, known as Tevaif'ul-Muluk, had been established in the Islamic geography. The politically and religiously evacuated field by the State of Abbasi had been mostly filled by Shi'i Buveyhogulları. At the same time, in Iran, Azerbaijand, Northern Iraq and Eastern Anatolia, Kurd dynasties emerged. Shi'i Buveyhogulları had become a political power in Iran, and Iraq had taken almost every Kurd dynasty under its sovereignty. The interaction of the Seljuks with the Kurdish populace first began with their settlement in Iran. As Kurd dynasties and governorships in Iran and Azerbaijan were unable to / failed to establish a sound political structure, they were politically dominated by the Buveyhis. Disputes / quarrels over the throne started among members of the dynasty. Opponent Kurd dynasties were in struggle with each other. Initially, when Seljuks and Kurds confronted in Iran, there occured big clashes between the Kurds and Oguzs. When Muslim Kurds started to get to know the Seljuks, they preferred Seljuks to Buveyhogulları. The Seljuks took side with some of the Kurdish tribes and allied with them, and strengthened their position by integrating them in their state. Seljuks made the tribes powerful. Then, when the tribes started to make trouble for the Seljuks, they put an end to their power to an end and appointed governors that were descendant of Seljuks were appointed. Under the rule of Sultan Tugrul, dynasties of Hasneveyh, Revadi, Sheddadi and Mervânî were mostly annexed/attached to Seljuks. Under the reign of Sultan Alparslan, Kurds fought on the side of Seljuks against the Byzantine at Malazgirt War. Among the Kurd dynasties, the one which was the most effective founded in Anatolia was the Mervânîs. The Mervânîs, about sixty years before the Seljuks, had conquered the vicinity of Silvan and Diyarbakır and founded the Mervânî Kurd dynasty. Mervânî dynasty was brought to an end in the period of Sultan Melikshah. During the collapse of the Seljuks Empire was being broken to pieces and the establishment of Atabeyliks, too, Muslim Kurds kept their dependence on the State of Seljuklu and were committed to it. The two Muslim nations lived together in the frame of Islamic brotherhood in the same geography. The Turks' and Kurds' dynasty intersected in the same time period. They made and wrote history together.

Öz: Bu çalışmanın amacı Türkiye’de Selçuklu Tarihi öğretimini tarih dersi programı, tarih dersi kitabı ve orta öğretim tarih öğretmenleri görüşleri çerçevesinde incelemektir. Bu araştırmada tarama modeli kullanılmıştır. Öğretim programları ve ders kitapları konusunda “doküman incelemesi” ve “literatür incelemesi” yöntemlerinden yararlanılmıştır. Öğretmen görüşlerinin incelenmesi konusunda nitel bir yöntem olan görüşme yöntemi kullanılmıştır. Görüşme araştırmacı tarafından hazırlanan yarı yapılandırılmış görüşme formu yoluyla gerçekleştirilmiştir. Kahramanmaraş ilinde ortaöğretim tarih derslerine giren 12 tarih öğretmeni ile görüşülmüş ve görüşme formu doldurulmuştur. Görüşme formundan elde edilen veriler betimsel analiz tekniği ile analiz edilmiştir. Araştırma sonucunda Selçuklu Tarihi konularının: Osmanlı Devleti’nin son devrinde İslam Tarihi, Genel Tarih veya Osmanlı Tarihi derslerinin içinde birer konu olarak ele alındığı görülmüştür. Cumhuriyet devrinde ise Selçuklu Tarih konuları Türk Tarihinin Ana Hatları ve Tarih II (Orta Zamanlar) kitapları içinde diğer Türk devletleri ile birlikte okutulmuştur. Bu devirde Dünya Tarihine ve ilkçağ medeniyetlerine ağırlık verilmesine rağmen Selçuklu Tarihi konularına daha az yer ayrılmıştır. Günümüzde ise Selçuklu Tarihi Dersine ilköğretim 6. sınıfta bir ünite ayrılmıştır. Ortaöğretim de ise 9. sınıfta bir ünitede Büyük Selçuklu Devleti Tarihi, 10. sınıfta bir ünitede Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi anlatılmaktadır. Araştırma kapsamında görüşme yapılan tarih öğretmenleri de Selçuklu tarihi konularının ve bu konular için programda ayrılan ders saatlerinin yetersiz olduğunu belirtmişlerdir. Tarih öğretmenleri ayrıca sınavlarda sorulan soruların azlığı ve yazılı ve görsel materyal eksikliği nedeniyle öğrencilerin bu konuya daha az ilgi gösterdiğini belirtmişlerdir. Sonuçta Türk İslam Tarihinin en mühim evrelerinden biri olan Selçuklu Tarihinin Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı okullarda ve üniversitelerde daha geniş ve orijinal yönleri ile ele alınması, konu işlenirken yerel tarih araştırması gibi farklı metodolojilerin kullanılması, öğrencilerin düşünme becerilerini artıracak stratejiler geliştirilmesi, alan gezilerine yer verilmesi ve ilgi çekici materyallerin kullanılması gerekli görülmüştür.

Özet Tarih geçmişteki olaylara ait bilgilerin keşfi, toplanması, bir araya getirilmesi ve sunulması bilimidir. Geçmişteki olaylara ilişkin tüm bilgiler, olayların vuku bulduğu dönemin şartları gözönüne alınarak nesnel bir şekilde sunulmalıdır. Bu nedenle de tarih lazıcılığında birinci elden kaynaklar çok önemlidir. Geçmişe doğru gidildikçe karşılaştırılacak kaynak azlığı var olan eseri daha iyi tenkit etmeyi gerektirmektedir. Türkiye Selçukluları tarihi, kültür ve medeniyeti ile ilgili olarak bugüne kadar birçok araştırma ve çalışma yapılmış ve bu çalışmalarda çok kıymetli eserler ve vesikalar ortaya çıkarılarak yayınlanmıştır. Ancak yapılan bu çalışmalar Türkiye Selçukluları devrini yeterince aydınlatamamıştır. Bu çalışmada ise Türkiye Selçukluları devrine ait birinci elden kaynakları ve bu eserleri yazan müelliflerin önde gelenleri tanıtılarak dönemle ilgili çalışma yapacaklara yardımcı olmaktır. History Of Seljuk Turks In The First Resources Abstract History of past events, information discovery, collection, gathering and presenting science. All information related to past events, the events were taking place, taking into account the objective conditions of the period should be presented in a way. Therefore, it is very important primary sources lazıcılığında date. Towards the lack of resources has to be compared with the past work requires better to criticize. Turkey Seljuk history, culture and civilization on a lot of research and study has been conducted to date, and precious artifacts and documents are revealed, these studies have been published. However, the transfer of these studies Seljuk Turkey sufficiently explained.In this study, the transfer of the Seljuks of Turkey to the works of authors of primary sources, and this is to help the leaders who will do the work of the period may be introduced.

Tarih Kültür ve Sanat Ara tırmaları Dergisi (ISSN: 2147-0626) Journal of History Culture and Art Research Revue des Recherches en Histoire Culture et Art Vol. 2, No. 3, September 2013 Copyright © Karabuk University http://kutaksam.karabuk.edu.tr/index.php DOI: 10.7596/taksad.v2i3.212 Türkiye Selçuklu Tarihi Birinci Elden Kaynakları Muhammet KEMALO LU* Özet Tarih geçmi teki olaylara ait bilgilerin ke fi, toplanması, bir araya getirilmesi ve sunulması bilimidir. Geçmi teki olaylara ili kin tüm bilgiler, olayların vuku buldu u dönemin artları gözönüne alınarak nesnel bir ekilde sunulmalıdır. Bu nedenle de tarih lazıcılı ında birinci elden kaynaklar çok önemlidir. Geçmi e do ru gidildikçe kar ıla tırılacak kaynak azlı ı var olan eseri daha iyi tenkit etmeyi gerektirmektedir. Türkiye Selçukluları tarihi, kültür ve medeniyeti ile ilgili olarak bugüne kadar birçok ara tırma ve çalı ma yapılmı ve bu çalı malarda çok kıymetli eserler ve vesikalar ortaya çıkarılarak yayınlanmı tır. Ancak yapılan bu çalı malar Türkiye Selçukluları devrini yeterince aydınlatamamı tır. Bu çalı mada ise Türkiye Selçukluları devrine ait birinci elden kaynakları ve bu eserleri yazan müelliflerin önde gelenleri tanıtılarak dönemle ilgili çalı ma yapacaklara yardımcı olmaktır. Anahtar kelimeler: Selçuklular, Türkiye Selçukluları, Birinci Elden Kaynaklar, Tarih Yazıcılı ı. History Of Seljuk Turks In The First Resources Abstract History of past events, information discovery, collection, gathering and presenting science. All information related to past events, the events were taking place, taking into account the objective conditions of the period should be presented in a way. Therefore, it is very important primary sources lazıcılı ında date. Towards the lack of resources has to be compared with the past work requires better to criticize. Turkey Seljuk history, culture and civilization on a lot of research and study has been conducted to date, and precious artifacts and documents are revealed, these studies have been published. However, the transfer of these studies Seljuk Turkey sufficiently explained.In this study, the transfer of the Seljuks of Turkey to the works of authors of primary sources, and this is to help the leaders who will do the work of the period may be introduced. Keywords: Seljuks, the Seljuks in Turkey, primary sources, Historiography. * Gazi Üniversitesi Tarih Bölümü Yüksek Lisans, Trt Dı li kiler Dairesi Ba kanlı ı. 1 GR Türkiye tarihini olu turan temel unsurlardan birisi olan Türkiye Selçukluları, tarih boyunca kurulmu Türk devletleri arasında önemli bir yer i gal etmekledir. Buna ra men yerli kaynakların yetersizli i yüzünden, Türkiye Tarihinin bu devre ait bazı meseleleri henüz aydınlatılmamı tır. Bu devrede Türkiye’nin bilhassa sosyal ve dini durumunu aydınlatmak için günümüze ula abilen kaynaklar kemiyet ve keyfiyet bakımdan tatmin edici de ildir. Bir kavmin veya devletin tarihini inceleme ve ara tırmada, bizzat onun bıraktı ı kaynak ve vesikalar üphesiz birinci derecede önemlidir. Selçuklu Türkiye’sinde telif edilen ve bizlere kadar ula tırılan vekâyinâme ve sair eserler oldukça mahduttur. Buna kar ılık meskûkât, para, ve ar iv vesikaları nisbeten daha çoktur. Türkiye Selçukluları Devleti tarihi hakkında yerli ve yabancı birçok bilim adamı tarafından kıymetli ara tırmalar yapılmı tır. Buna ra men bu devletin tarihinin bütün yönleri kâfi derecede aydınlatılabilmi de ildir. Konumuzla alakaları nispetinde kitap ve makale türünde ara tırmalarından istifade etti imiz belli ba lı bilim adamları ve onların yaptıkları çalı maları u ekilde sıralayabiliriz. Türkiye Selçukluları Devleti tarihi hakkında yerli ve yabancı birçok bilim adamı tarafından kıymetli ara tırmalar yapılmı tır. Buna ra men bu devletin tarihinin bütün yönleri kâfi derecede aydınlatılabilmi de ildir. Konumuzla alakaları nispetinde kitap ve makale türünde ara tırmalarından istifade etti imiz belli ba lı bilim adamları ve onların yaptıkları çalı maları u ekilde sıralayabiliriz. C. Cahen'in, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler1 isimli eserinde Selçuklu Türklerinin Anadolu'ya geli inden itibâren Türklerin burada verdikleri çetin mücadeleler ortaya konmu ve neticede Türklerin buralardaki imar ve iskân faaliyetleri ile toplum ve devlet yapılan incelenmi tir. Selçuklu Türklerinin toplum ve devlet olarak sosyal ve ekonomik faaliyetlerine objektif bir gözle yakla an yazar, Mo ol felaketi ve akabinde ortaya çıkan beylikleri de bir nebze temas etmi tir. Bu eser Yıldız Moran tarafından Türkçe'ye tercüme edilerek basılmı tır. V. Gordlevski'nin Anadolu Selçuklu Devleti2 adıyla hazırladı ı eser de dikkate de er. Ancak yazar bu eserin hazırlanı ında a ırlıklı olarak Yazıcızâde'yi esas almı ; fakat bu eserin birçok yönünü farklı bir gözle, hatta yanlı olarak deerlendirmi tir. Türkiye Selçuklularında meydana gelen bütün sosyal ve ekonomik hadiselere sadece materyalist bir açıdan bakılmı ve O uz boylarının ba ındaki beyler ise Avrupa feodalizmindeki derebeylerle mukayese edilmi tir. Devletin denetiminde ve himayesinde faaliyet göstererek üretime katkı sa layan, bunun yanı sıra insanları üretken yapmak ve asalak ya amaktan kurtarmak için mücadele eden çok önemli bir toplum kurulu u olan Ahi Birlikleri organizasyonunu da devlet düzenine ba kaldırma arayı ı eklinde de erlendirilerek onlara haksızlık etmi tir. Türk halkını tamamen amanî sayan ve saray çevresiyle di er idarecilerin icra ettikleri slâmiyet'i tamamen riya olarak de erlendiren yanlı yakla ımlar eserde sürekli tekrar edilmektedir. Azer Yaran tarafından Türkçe'ye tercüme edilen bu eser, bütün bu mahzurlarına ra men ihtiyatla kullanılmı tır. Burada ayrıca, Mükrimin Halil, Fuad Köprülü, Osman Turan, Faruk Sümer, Ahmet Ya ar Ocak, N. Ça atay vb. ba ta olmak üzere en eskisinden ba lamak üzere, önce Türkler tarafından yapılan ara tırmalar, arkasından yabancı âlimlerce yayınlanıp Türkçeye tercüme edilen eserlerden bahsetmek gerekir. Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında lk Mutasavvıflar3 isimli eserinde Türkiye Selçukluları döneminde Anadolu’da mevcut tasavvufi cereyanları detaylı bir ekilde incelemi ve bu cereyanların Türkistan ve ran’da olan ba lantılarını ortaya koymu tur. Selçuklu Türkiye’sinin içtimaî hayatıyla ilgili önemli ipuçları veren eser defalarca basılmı tır. Osmanlı Devletinin 1 Cahen, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, stanbul, 1979. 2 Gordlevsky, Vladimir A, Anadolu Selçuklu Tarihi, trc. A. Yaran, Ankara, 1988. 3 Köprülü, Fuat, Türk Edebiyatında lk Mutasavvıflar, Ankara, 1976. 2 Kurulu u4 isimli eser de a ırlıklı olarak Selçuklu Türklerinin Türkiye'deki sosyal ve ekonomik faaliyetlerinden ve onların inkırazıyla ortaya çıkan yeni bir siyasî olu um olan Osmanlı Devletinin kurulu undan bahsetmektedir. Aynı yazar, Anadolu’da Türk Medeniyeti5 isimli makalesinde Türkiye Selçuklularında kültür, saray hayatı, dinî hayat, idarî ve askeri te kilat gibi hususlarda bilgi vermektedir. A ırlıklı olarak bn-i Bîbî’nin tercümesine istinad eden bu bilgiler Yazıcızade'nin bakı açısını aksettirmektedir. Yine aynı yazarın F. Babinger’in çalı malarına erh mahiyetindeki Anadolu’da slâmiyet6 isimli makalesinde Selçuklu Türkiye’si dini hayatı bakımından fevkalade mühimdir. Ancak burada Türkmenlerin zaafları bazen biraz abartılmı , bazı tarikatlar belki de pek hak etmedikleri halde heterodoks* olarak nitelendirilmi tir. Osman Turan'ın bütün eserleri konumuz açısından ehemmiyet arz etmekle beraber bilhassa Selçuklular Tarihi ve Türk- slâm Medeniyeti7 isimli eseri en çok kullandı ımız eser olmu tur. Bu eserde siyasi tarihin yanında Türkiye'de ticaret, ithalat, ihracat, Gayrı Müslimler, ilim ve kültür müesseseleri gibi içtimaî ve iktisadî yükseli ten de bahsedilmektedir. Selçuklular ve slâmiyet8 isimli eserinde; Türklerin slâm dini u runa verdikleri mücadeleler, Selçuklu Kervansarayları9 ve bu dönemde Sivas ehrinin canlı bir tablosu çizilmektedir. Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi10 isimli iki ciltlik eserde de: Türklerin dinleri, millî hususiyetleri, tarih sahnesine çıkı ları, Türk idarecilerinin ta ıdıkları büyük sorumluluklar ve cihangirlik idealleri, gayri Müslimler ve onların Türklere bakı açıları dile getirilmektedir. En son ve en hacimli ara tırması olan Selçuklular Zamanında Türkiye11 isimli eserinde Türkiye Selçuklularının bütün siyasî tarihi incelemi ve sosyal ve ekonomik hadiseler aralara serpi tirilmi tir. Faruk Sümer, O uzlar12 adlı eserinde, Selçuklu toplumunu ve Türkiye’deki Türkmen topluluklarını incelemektedir. Türkmenlerin ya ayı ları, boy düzenleri ve törelerinin incelendi i bu eser Selçuklu Türkiye’siyle günümüz Türkiye’si arasında kurdu u ba lar itibariyle önemlidir. Anadolu’da Mo ollar13 isimli makalesinde, Mo ol stilası sırasında Türkiye'deki Mo ol hâkimiyetini incelemi tir. Bizim bu çalı mamızda bundan da pek çok yararlandık. Yine ara tırmamızla yakından ilgili olarak Türkiye'ye Türkistan'dan gelen Türk kütlelerinin incelendi i Anadolu'ya Yalnız Göçebe Türkler mi Geldi14 isimli makalesi de sosyokültürel tahliller bakımından pek de erlidir. Türkiye Selçukluları üzerine ara tırmalar yapan Salim Koca'nın Dandanakan'dan Malazgirt'e15 isimli eserinde, O uz kütlelerinin Türkistan’daki faaliyetleri ve Büyük Selçuklu Devleti’nin kurulu u ile Anadolu’nun kapılarının Türklere açılı ını hazırlayan sebepler ortaya konmaktadır. Ayrıca kitapta yer alan te kilat ve kültür bahislerinde O uzların içtimaî yapıları ve iktisadî politikaları hakkında önemli bilgiler verilmi olup, bunlardan da geni ölçüde yararlanılmı tır. Mustafa Akda 4 Köprülü, Fuat, Osmanlı mparatorlu unun Kurulu u, Ankara, 1972. 5 Köprülü, Fuat, Anadolu’da Türk Medeniyeti , Milli Tetebbular Mecmuası, II/5, stanbul, 1331, s. 193-232. 6Babinger, Fuat, Anadolu’da slamiyet- slâm Tetkikatının Yeni Yolları , (Çev: Râgıp Hulûsi, Yayına Hazırlayan: Mehmet Kanar), stanbul, 1996; Köprülü, Fuat, Anadolu’da slamiyet , stanbul, 1996. * Belirli bir dü ünce, ideoloji alanında ana akıma ba lanmayıp, merkezi iktidarın diliyle konu mayan, farklılıklara açılan dü ünme ve davranma biçimi diye de tanımlanabilir. Örne in Osmanlı iktidarının dini kimli inin (Ortodoks slam) Sünnili in Hanefilik kolu olmasına kar ın, imparatorluk tebaası olan müslüman halkın büyük bölümünün inançları çe itli versiyonlarıyla sufili in popüler veya entelektüel biçimleri, yani heterodoks islamdı. 7 Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk- slâm Medeniyeti, stanbul, 1993. 8 Turan, Osman, Selçuklular ve slâmiyet, stanbul, 1993. 9 Turan, Osman, Selçuklu Kervansarayları , Türkler, C. 7, Ankara, 2002. 10 Turan, Osman, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi, C. I-II, stanbul, 1979. 11 Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, stanbul, 1987. 12 Sümer, Faruk, O uzlar, stanbul, 1980. 13 Sümer, Faruk, Anadolu’da Mo ollar , SAD-I, Ankara, 1969. 14 Sümer, Faruk, Anadolu'ya Yalnız Göçebe Türkler mi Geldi , Bel: 24, 1960, s. 567-594. 15 Koca, Salim, Dandanakan’dan Malazgirt’e, Giresun, 1997. 3 tarafından yazılan Türkiye'nin ktisadî ve çtimaî Tarihi16 isimli eserden bilhassa Mo ol stilası dönemi için yararlanılmı tır. Tuncer Baykara’nın, Türkiye Selçukluları Devrinde Konya17 , Anadolu’nun Selçuklular Devrindeki Sosyal ve ktisadî Tarihi Üzerine Ara tırmalar18 adlı eseri, Mehmet eker’in, Fetihlerle Anadolu’nun Türkle mesi ve slâmla ması 19, Osman Çetin’in, Selçuklu Müesseseleri ve Anadolu'da slamiyetin Yayılı ı 20, adlı eserleri ve Ahmet Ya ar Ocak’ın, Zaviyeler , Anadolu’nun Türkle mesi ve slâmla ması ve Selçuklular ve Beylikler Devrinde Dü ünce 21, adlı makaleleri ve Babâîler syânı ve Bekta îlik22 hakkındaki çalı maları, bu konuda yapılmı en önemli çalı malardır. Özellikle Babâîler syânı isimli eser, konusunda en kapsamlı çalı madır. Bu çalı mada daha önceki ara tırmacıların faydalanmadı ı kaynaklardan özellikle Elvan Çelebi’nin Menakıb’ından faydalanılmı tır. Bekta î menkabeleri üzerine yapılan çalı mada elde edilen neticeler, gerçekten de çok önemlidir. Burada sistematik olarak menkabelerin anlattı ı ola anüstü olayların kökenleride bulunmaya çalı ılmı tır. Mikâil Bayram, ülkemizde Ahî Evren ve Ahîlik üzerine yaptı ı çalı malarla tanınmı tır. Daha çok yazma nüshalara dayanan eserleri Ahîlik konusunda yeni bilgilerin ortaya çıkmasını sa lamı tır. Fakat kütüphanelerimizdeki yazma eserlerin en azından konuyla ilgili bahislerin dilimize kazandırılması faydalı olacaktır. Yazdı ı makaleleri kitapla tırmı olan Mikâil Bayram’ın dikkate de er yorumları olup bu eserler birçok tartı mayı da beraberinde getirmi tir. Mevlânâ ve Mevlevîlikle ilgili çalı maları ile tanınan Abdulbaki Gölpınarlı’nın tüm eserleri Orta Ça tarihçileri için faydalanılması gerekli olan eserlerdir. KAYNAKLAR Türkiye tarihini olu turan temel unsurlardan birisi olan Türkiye Selçukluları, tarih boyunca kurulmu Türk devletleri arasında önemli bir yer i gal etmekledir. Buna ra men yerli kaynakların yetersizli i yüzünden, Türkiye Tarihinin bu devre ait bazı meseleleri henüz aydınlatılmamı tır. Bu devrede Türkiye’nin bilhassa sosyal ve dini durumunu aydınlatmak için günümüze ula abilen kaynaklar kemiyet ve keyfiyet bakımdan tatmin edici de ildir. Bir kavmin veya devletin tarihini inceleme ve ara tırmada, bizzat onun bıraktı ı kaynak ve vesikalar üphesiz birinci derecede önemlidir. Selçuklu Türkiye’sinde telif edilen ve bizlere kadar ula tırılan vekâyinâme ve sair eserler oldukça mahduttur. Buna kar ılık meskûkât, para, ve ar iv vesikaları nisbeten daha çoktur. Gerek Büyük Selçuklular, gerekse onlardan do an di er Selçuklu devletleri ve Beylikler döneminde maddi ve manevi sahada önemli eserler meydana getirilmi tir. Özellikle Anadolu’da kurulan Türkiye Selçuklularından ve beyliklerden pek çok tarihi yapı günümüze ula mı tır. Günümüzde bu eserlerden Selçukluların kültür ve medeniyette ne kadar ileri gittiklerini görmek mümkündür. Türkiye Selçukluları’nın siyâsî tarihi, kültür ve medeniyeti hakkında pek çok çalı malar yapılmı tır. Bu dönemi çe itli yönleriyle aydınlatan eserler ve belgeler ortaya çıkarılmı , yayınlanmı ve 16 Akda , Mustafa, Türkiye’nin ktisadî ve çtimaî Tarihi, C. I, stanbul, 1974. 17 Baykara, Tuncer, Türkiye Selçukluları Devrinde Konya, Ankara, 1985. 18 Baykara, Tuncer, Anadolu’nun Selçuklular Devrindeki Sosyal ve ktisadî Tarihi Üzerine Ara tırmalar, zmir, 1990. 19 eker, Mehmet, Fetihlerle Anadolu’nun Türkle mesi ve slâmla ması, Ankara, 1997. 20 Çetin, Osman, Selçuklu Müesseseleri ve Anadolu'da slamiyet’in Yayılı ı, stanbul, 1981. 21 Ocak, A. Ya ar, Zaviyeler , V. D, Sayı: XII, 1978, s. 267; Ocak, A. Ya ar, Anadolu’nun Türkle mesi ve slâmla ması , TDV, . A, C. III, stanbul, 1991, s. 111-114; Ocak, A. Ya ar, Selçuklular ve Beylikler Devrinde Dü ünce , Türkler, C. VII, 2002. 22 Ocak, A. Ya ar, Babaîler syanı-Alevîli in Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da slâm-TürkHeterodoksisinin Te ekkülü, stanbul, 1996; Ocak, A. Ya ar, Alevî-Bekta î nançlarının slâm Öncesi Temelleri, stanbul, 2000. 4 de erlendirilmi tir. Bunlar bu sahanın uzmanlarınca çok iyi bilinmektedir. Ancak bütün bu çalı malara ra men bu devrin birçok siyâsî ve kültürel meselesi hâlâ yeterince aydınlatılamamı tır. Amacımız bu konuda çalı acaklar kaynakça konusunda yardımcı olabilmektir. 1. Diplomatik Belgeler: Türkiye Selçuklularında bazı görevlilerin tâyin ve azilleri ile ilgili men ur, berat ve bazı emirnâmeler günümüze kadar ula mı tır. Bunların dı ında Selçuklu hükümdârlarının yayınladıkları fetihnâmeler, di er devletlerle teati edilen mektuplar ve ticarî taahhütnâmeler de bu tür malzemeye dâhildir. Mün eât mecmualarını da bu kısma ilâve etmek gerekir. Bu türden belgelerin derlenmi oldu u bir eser, Osman Turan tarafından yayınlanmı tır23. 2. Vakfiyeler: Bilhassa içtimâî iktisadî ve kültür tarihi bakımından fevkalâde önemli bilgiler ihtivâ eden vakfiyeler aynı zamanda birer hukukî belgedir. Mahalli tarih çalı malarının en önde gelen kaynaklarından olan vakfiyeler esâsen tarihin pek çok sahasını aydınlatan bilgiler ihtivâ eder24. Selçuklu devri vakıfnâmeleri etnik durum, dinî-içtimaî yapı, toponomi ve onomastik hakkında da de erli bilgiler vermektedir25. Osman Turan'ın yayınlamı oldu u üç ayrı vakıfnâme26, Ahmed Temir'in yayınlamı oldu u Cacao lu Vakfiyesi 27, Refet Yinanç'ın yayınlamı oldu u Sivas Âbideleri ve Vakıfları 28 ve Cevat Hakkı Tarım’ın yayımladı ı Tarihte Kır ehri-Gül ehrî29 adlı ara tırmalardan bu çalı mamız da çok yararlandık30. Caca-o lu Nureddin’in 1272 Tarihli Arapça-Mo olca Vakfiyesi:Kır ehir tarihi bakımından kıymeti çok yüksek önemli bir kaynak olan, 1272 tarihli Caca-o lu Nureddin’in vakfiyesi di er vakfiyeler gibi, Arapça olarak kaleme alınmı tır. ehrin iktisadî ve içtimâî durumu hakkında çok önemli bilgiler verir. Kır ehir’in XIII. asırda azameti, köyleri, yolları, mescidleri, medreseleri, yeri geldikçe burada zikredilmi tir. Vakfiyenin Kır ehir’de tasdik edilen iki, skilip’te tasdik edilen bir nüshası olmak üzere toplam üç nüshası vardır31. Ahî Evren eyh Nâsıreddin Vakfiyesi :Kır ehir tarihi için faydalanılabilecek ikinci vakfiye, 1278 tarihli Ahî Evren Vakfiyesidir. Vakfiye, hamd ve senadan sonra imâret, mescit, zâviye ve türbe için vakfedilen emvâlin zikriyle devam eder. Daha sonra vakıf mallarının 23 Turan, Osman, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara, 1988; Altınta , Ahmet, Türkiye Selçuklularında Sosyal ve Ekonomik Hayat, Malatya, 1998, (Basılmamı Doktora Tezi). 24 Köprülü, M. Fuad, Vakıf Müessesesi ve Vakıf Vesikalarının Tarihi Ehemmiyeti , V. D, I, 1938. 25 Köymen, M. Altay, Selçuklu Devri Kaynakları Olarak Vakfiyeler , Studi Preottoman e Ottoman, 1976, s. 153, 155. 26Turan, Osman, Selçuk Devri Vakfiyeleri I. emseddin Altun-aba, Vakfiyesi ve Hayatı , Bel: XI/42, 1947; Turan, Osman, Selçuklu Devri Vakfiyeleri II. Mübarizeddin Er-Toku Vakfiyesi , Bel: XI/43, 1947; Turan, Osman, Selçuklu Devri Vakfiyeleri III. Celâleddin Karatay Vakıfları ve Vakfiyeleri , Bel: XII/45, 1948. 27 Temir, Ahmet, Kır ehir Emiri Cacao lu Nureddin'in 1272 Tarihli Arapça-Mo olca Vakfiyesi, Ankara, 1989. 28 Yinanç, Refet, Sivas Abideleri ve Vakıfları , V. D, Sayı: 22, s. 15-44, XXII, Ankara, 1991. 29 Tarım, Cevat Hakkı, Tarihte Kır ehri-Gül ehrî, stanbul, 1948, s. 36-37, 83-85. Bu vakfiye ilk önce Muallim Cevdet’in eserinde yayınlanmı tır. Muallim Cevdet, Zeyl Ala Faslî’l-Ahîyeti’l-Fityani’t-Türkiyye fî Kitâbi’rRihle li bn Battûta, stanbul 1932. 30 Altınta , Ahmet, Türkiye Selçuklularında Sosyal ve Ekonomik Hayat, Malatya, 1998, (Basılmamı Doktora Tezi). 31 Temir, Ahmet, Kır ehir Emiri Cacao lu Nureddin'in 1272 Tarihli Arapça-Mo olca Vakfiyesi, Ankara, 1989. 5 nasıl tasarruf edilece i anlatılır. En sonunda ahitler listesiyle sona erer. Burada önemli husûs vakfiyenin tarihidir. Vakfiye, Pervâne Muineddin Süleyma’nın vefatından bir yıl sonra, 1278’de tanzim edilmi tir. Bu da eyh Nâsıreddin’in veya me hur ismiyle Ahî Evren’in daha önceki bir tarihte vefat etti ini tescil eder. Ayrıca onun asıl isminin eyh Nâsıreddin olarak kaydedilmi olması da önemli bir bilgidir. Bu vakfiye ilk önce Muallim Cevdet’in eserinde yayınlanmı tır. C. Hakkı Tarım, bu vakfiyenin Türkçesini yayınlamı fakat ahitler listesini kitabına almamı tır32. 3. Vekâyinâmeler: El-Evâmirü’l-’Alâ’iyye f ’l-Umuri’l-’Alâ’iyye: Vekâyinâmeler, vakaların tasviri ve sa lam bir kronolojinin tespiti için birinci derecede önemli olan eserlerdir. Türkiye Selçukluları’na dâir en önemli vekâyinâme, bn-i Bîbî’nin, El-Evâmirü’l-’Alâ’iyye f ’lUmuri’l-’Alâ’iyye adlı Farsça eseridir. Türkiye Selçukluları’nın yerli kaynaklarından olması ve günümüze ula abilen bir kaç vekâyinâmeden biri olması, eserin ehemmiyetini daha da artırmaktadır. H. W. Duda'ya göre eser, bir kronik sayılmamakta, hattâ halkın istifâdesine sunulmu bir tarih eseri özelli i göstermemektedir. Ona göre bu eser, XIII. asırda yüksek slâm kültürünün parlak ı ı ında yansıyan Fars dilinde yazılmı bir hatıra kitabıdır. Türkiye Selçukluları Tarihinin önemli bir kayna ı olmasına râ men, Hacı Bektâ -ı Velî (öl: 1270) ve Mevlâna Celâleddin-i Rûmî (öl: 1272) gibi ça da ı Türk büyükleri hakkında hiç bilgi vermeyen bu eser, Prof. Dr. Adnan S. Erzi'ye göre, önemli olayları gere i gibi aksettirememi , hattâ bazen hiç ele almamı tır. Mesela, I. Alâeddin Keykubâd'ın, o lu II. Gıyâseddin Keyhüsrev tarafından zehirlenmesinden, yine bu hükümdârın Gürcü bir prensesle evlenmesinden hiç bahsetmemi tir. Ayrıca sık sık kronolojik hatâlara da rastlanmaktadır33. Asıl adı, Nâsıreddin Hüseyin Muhammed b. Ali olan bn-i Bibî, bu eseri, o sıralarda lhanlıların veziri olan Alâeddin Ata Melik Cüveynî'nin iste i üzerine kaleme almı tır. Esâsen müellif, Cüveynî'nin Târîh-i Cihângü â'sını tamamlamak üzere, Malazgirt zaferi sonrasında Anadolu’da fütuhât yapan me hur beylerden, Emir Mengücek, Emir Artuk, Emir Dâni mend gibi me hur ki ilerin ve Türkiye Selçukluları Devletinin ilk hükümdârı Kutalmı o lu Süleyman'ın hayat hikâyeleri ve mücâdelelerini anlatmak üzere yola çıkmı , ilk devirlere dâir yeterli bilgi bulamadı ı için, I. Gıyâseddin Keyhüsrev’in zamanından ba lamı tır. bn-i Bibî, I. Gıyâseddin Keyhüsrev, I. zzeddin Keykâvus ve I. Alâeddin Keykubâd hakkındaki bilgileri, dönemin me hur müelliflerinden, Kaanî'nin, Selçuknâmesi nden istifâde ederek yazmı tır, I. Alâeddin Keykubâd döneminin sonlarına do ru devlet i lerine girmi olan yazar, bu tarihten sonra 1280 yılına kadar cereyan eden ve kendisinin bizzat ya adı ı döneme ait olan hâdiseleri daha muhtasar bir ekilde kaleme almı tır. Eserinin adındaki Alâiyye kelimesinin, ilkinin kitabın telifine sebep olan Alâeddîn Ata Melik Cüveynî’ye ve ikincisinin I. Alâeddin Keykubâd’a delalet etti i tahmin edilmektedir. Bu metnin mükemmel bir ne ri TTK tarafından yapılmı 34, ilk 214 sayfasının tenkitli ne ri ise Ankara Üniversitesi lahiyat Fakültesi yayınları inti ar etmi tir35. el-Evâmirü’l-’Alâ’iyye, muhtemelen müellif henüz hayatta iken, Ahîlerin iste i üzerine, sâdele tirilerek kısaltılmı ve bu ekilde Muhtasar 32Tarım, Cevat Hakkı, Tarihte Kır ehri-Gül ehrî, stanbul, 1948, s. 36-37, 83-85. Bu vakfiye ilk önce Muallim Cevdet’in eserinde yayınlanmı tır. Muallim Cevdet, Zeyl Ala Faslî’l-Ahîyeti’l-Fitiyani’t-Türkiyye fî Kitâbi’rRihle li bnBattûta, stanbul 1932. 33 Altınta , Ahmet, Türkiye Selçuklularında Sosyal ve Ekonomik Hayat, Malatya, 1998, (Basılmamı Doktora Tezi). 34 bni Bibi, Hüseyin b. Muhammed Ali El-Ca'ferî, El-Evâmirü’l-’Alâ’iyye f ’l-Umuri’l’Alâ’iyye, I. Tıpkı basım, n r.. A. S. Erzi. TTK Yay, Ankara, 1956. 35 bni Bibi, Hüseyin b. Muhammed Ali El-Ca'ferî, El-Evâmirü’l-’Alâ’iyye f ’l-Umuri’l’Alâ’iyye, I. (n r. N. Lugal, A. S. Erzi, A. Ü. . F, Yay, TTK Basımevi, Ankara, 1957. 6 olarak bilinen ayrı bir metin ortaya çıkmı tır. Bu metnin tamamı Th. Houtsma tarafından 1902 yılında ne redilmi 36, aynı metin M. Nuri Gençosman tarafından Türkçe’ye37, H. W. Duda tarafından da Almancaya çevrilmi tir38. El-Evâmirü’l’Alâ’iyye’nin, II. Murad zamanında (1421-1451) yapılan Türkçe çevirisi, Yazıcızâde Ali’nin, Tarih-i Âl-i Selçuk veya O uznâme adlarıyla bilinen eseridir. Bu tercüme mümkün oldu u kadar aslına sadık kalınarak yapılmı , yalnız bazı Arapça ve Farsça iirlerle zor cümleler atlanmı , Alâeddin Ata Melik Cüveynî’nin medhi için ayrılan bölümler çıkarılarak, II. Murad’ın medhi konulmu , bn-i Bibî'nin husûsi hayatını anlattı ı bölüm tercüme dı ında bırakılmı ve metne bazı ilâveler yapılmı tır. Yazıcızâde'nin tercümesinde bn-i Bîbî’nin adı da hiç geçmemektedir. Yazıcızâde'nin tercümesi Türkiye'nin ve bir kaç Avrupa ülkesinin Kütüphânelerinde mevcuttur. Th. Houtsma, Paris ve Leiden nüshâlârına dayanarak eserin bir kısmını 1902 yılında ne retmi tir39. el-Evâmiru’l Alâiyye, TTK tarafından 1956'da yayınlanan metin esâs alınmak suretiyle, Mürsel Öztürk tarafından Türkçeye tercüme edilmi tir40. Biz bu çalı mamızda, bahsedilen asıl metinden ve Mürsel Öztürk tarafından yapılan tercümeden yararlandık. Müsâmeretü’l-Âhbar ve Müsâyeretül-Ahyâr: stifâde etti imiz yerli kaynaklardan bir di eri, Aksarayî nisbesiyle maruf Kerimüddin Mahmûd b. Muhammed'in kaleme aldı ı, Müsâmeretü’l Âhbar ve Müsâyeretül-Ahyâr isimli Farsça eseridir. Nisbesinden Aksaraylı oldu u anla ılan müellif, lhanlılar döneminde Türkiye'de lhanlı mali te kilâtında çalı mı , bir süre Aksaray kalesi muhafazasında bulunmu , Gazân Han döneminde Türkiye'deki vakıflarda mütevellilik gibi hizmetler ifâ etmi tir. 1332-1333 (47-33) yılında vefat eden Aksarayî, bn-i Bibî'den sonraki 50 yıllık hâdiseleri kendi mü âhedelerine dayanarak kaleme almı tır. 1323'de telif edilen ve lhanlıların Anadolu vâlisi Timurta 'a ithaf edilmi olan eser, Emevî, Abbâsî ve Büyük Selçuklu devletlerine dâir kısa bir tarihi mâlumât da ihtivâ etmektedir. Eserin üçte ikisi Türkiye Selçuklularından bahsetmekte ve II. Gıyâseddin Keyhüsrev'den itibâren oldukça teferruatlı bilgiler vermektedir. Büyük bir kısmı müellifin mü âhedelerine dayanan bu bölüm Türkiye Selçukluları tarihi bakımından çok önemlidir. lhanlılar döneminde Türkiye'de ya anan bütün fâciaları mü âhede eden ve bunları olanca deh etiyle kaleme alan Aksarayî, kabahatleri daha çok müstevfi ve noyanlara yükleyerek, lhanlara toz kondurmamaktadır. lhanlıların Anadolu vâlisi Timurta için ise, Hüsrev-i Âdil Mehdi-yi Zaman gibi yüceltici sıfatlar kullanmı ve dâima saygılı olmu tur. Aksarayî, lhanlı maliyesinde üst düzey seviyede bir memur olması hasebiyle eserinde mali konulara bir hayli yer vermi tir. Eserin iki yazma nüshası olup ikisi de Türkiye'dedir. Bu nüshâlâr esâs alınarak yapılan bir tercümesi 1944'de yayınlanmı tır41. Ayrıca, Osman Turan tarafından eserin tenkitli ne ri yapılmı ve 1944'de yayınlanmı tır42. Bu çalı mamızda, bahsedilen eserden mümkün oldu u kadar istifâde etmeye çalı tık. Anonim Târih-i Âl-i Selçuk: Yerli kaynaklarımızdan bir di eri de yazarı bilinmedi i için Anonim veya Anonim Târih-i Âl-i Selçuk eklinde isimlendirilen eserdir. Büyük Selçuklular ve Celâleddin Harizm ah hakkında muhtasar bilgi verdikten sonra Türkiye 36 Histoire des Seldjoucides d'Asie Mineure d'apris bn-Bibi, texte turc, XVI, 308, Leiden, 1902. 37 bn Bibi'nin Farsça Muhtasar Selçuknâmesi, Türkçeye çeviren: M. N. Gençosman, Notlar ve laveler, F. N. Uzluk, Ankara, 1941. 38 H. W. Duda, Die Seltschukengeschichte des Ibn Bibi, Copenhagen, 1959. 39 Histoire des Seldjoucides d'Asie Mineure d'apris Ibn-Bibi, texte turc, Leide, 1902. 40 bn Bibi, Hüseyin b. Muhammed Ali El-Ca'ferî, EI-Evâmirü'l-Alâiyye Fi'l-Umuri'l-Alâiyye, I. Tıpkı Basım, Ankara, 1956; Selçuk-nâme, I-II, trc. Mürsel Öztürk, Ankara, 1996; Altınta , 1998: 1-25. 41 Aksarayî, Selçuki Devletleri Tarihi, trc. Gençosman, Önsöz ve Notlar, F. N. Uzluk, Ankara, 1944. 42Aksarayî, Kerimüddin Mahmud, Müsâmeretü'l-Ahbâr, Mo ollar Zamanında Türkiye Selçukluları Tarihi, Ankara, 1944; Altınta , Ahmet, Türkiye Selçuklularında Sosyal ve Ekonomik Hayat, Malatya, 1998, (Basılmamı Doktora Tezi). 7 Selçuklarına geçen ve onlar hakkında daha geni mâlumât veren bu eser sık sık hâdiselerin tarihlerini belirtmekle ayrı bir de er ifâde etmektedir. Ancak, sosyal ve iktisâdî hâdiselere pek az yer vermektedir. Paris Millî Kütüphâne’sinde bulunan yegâne nüshadan foto raf yoluyla temin edilen metin, tercümesiyle berâber tek kitap halinde, 1952'de F. N. Uzluk tarafından ne redilmi tir43. Câmî’ü’d-Düvel (Sâhâifü'l-Âhbâr) : XVII. yüzyılda Müneccimba ı Ahmed Dede tarafından telif edilen Câmî’ü’d-Düvel isimli eser de konumuz için önemlidir. Muahhar bir eser olmasına râ men, Müneccimba ı’nın kullandı ı kaynaklardan bazıları günümüze kadar gelemedi inden, Câmî’ü’d-Düvel konumuz bakımından ehemmmiyet arzetmektedir. Lale devri’nde âir Nedim’in ba kanlı ında olu turulan bir tercüme heyeti tarafından Türkçeye tercüme edilen eser, Sâhâifü'l-Âhbâr adıyla iki cilt halinde basılmı tır. Son yıllarda Dr. Ali Öngül tarafından mukayeseli bir çalı ma da yapılan eserin Türkiye Selçukluları’na ait olan kısmı H. F. Turgal tarafından tercüme edilerek ne redilmi tir44. Ebû Bakr bn al-Zaki el-Konevî: Konevî nisbesinden anla ılaca ı gibi Konya'da do an müellifin do um tarihi bilinmemektedir. Yazdı ı eserler göz önüne alındı ında Arapça ve Farsçaya hâkim olan müellifin bu yönde e itim gördü ü anla ılmaktadır. Ravzat al-Kuttâb Hadikat al-Albab adlı eseri, onun dost ve yakınlarına gönderdi i elli sekiz özel mektupla yirmi altı yaprak tutarında bir zeyl bölümünden olu maktadır. Anadolu Selçukluları tarihi için birinci elden kaynak konumunda olan eserin, bu devirle ilgili kaynakların kısıtlı oldu u dü ünülürse, de eri anla ılacaktır. Bu eserde Cimri Ayaklanması ve bu sırada öldürülen emirlerin nitelikleri, Anadolu Selçuklu yönetiminde yapılan bazı atamalar, adlarına daha önce kar ıla ılmayan bazı emirler gibi daha birçok önemli ki i ve olaylardan bahsedilmektedir45. Evhadüddin Hamid el-Kirmanî: Anadolu Selçuklu devletinin kültür, siyaset ve tasavvuf hayatında önemli bir yer i gal eden Evhadüddin Hamid el-Kirmani, 1204 yılında Mecdüddin shak'ın davetiyle birçok mutasavvıf ve ilim adamıyla birlikte Anadolu'ya gelmi tir. Kirmani asılında halife tarafından Anadolu'ya eyhu' - uyûhi'r-Rum, Anadolu eyhlerin eyhi, unvanıyla gönderilmi tir. Bu unvanla biz onun Anadolu'daki Ahi te kilatını kadrola tıran ve yöneten ki i oldu unu anlıyoruz. Ahilik te kilatı içerisinde, Ahi Evren olarak tanınan eyh Nasırü'd-din Mahmud'un kayınpederi ve Bacıyan-ı Rum te kilatının kurucusu olan Fatma Bacı'nın da babasıdır. Evhadüddin Hamid el-Kirmani, saraya da yakın bir ki i olmu tur. Onun I. Gıyaseddin Keyhüsrev ile bazı görü meler yapmı ve bunun neticesinde sultana bir de rubai söylemi tir. Kayseri'de Ahilere ve Türkmenlere yapılan baskılar sonucunda I. Alâeddin Keykubad Kayseri'de bazı görevlileri cezalandırarak Ahilere ve Türkmenlere sahip çıkmı tır. Anadolu'da pek çok ehirde ikamet eden Kirmani en uzun süre ile Kayseri'de ikamet etmi tir. 1238'de Ba dad'da öldü ü bilinen Evhadüddin Hamid elKirmani'nin Konya Musalla Mezarlı ında ona itaf edilen bir türbesi bulunsa da bu türbe onun müritlerinden birine ait olmalıdır. Evhadüddin Kirmani'nin bilinen tek eseri Rubaiyat ve Fevaid'dir46. 43 Anonim Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi, Ankara, 1952, s. 56, 180, 246. 44Turgal, H. Fehmi, Müneccimba ı'ya Göre Anadolu Selçukileri, stanbul, 1935; Altınta , 1998: 1-25; Öngül, Ali, Müneccim Ba ı Ahmed Dede'nin Camiü'd-Düvel 'inin Tenkitli Metin Ne ri ve Tercümesi (Selçuklular ve Anadolu Beylikleri), Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, . Ü. E. F. Tarih Bölümü Ortaça Tarihi Anabilim Dalı, stanbul, 1986. 45 http: //anadoluselcuklumimarisi. com/kronik. asp 46 http: //anadoluselcuklumimarisi. com/kronik. Asp; Bayram, eyh Evhadüddin Hamid el- Kirmanî ve MenâkıbNâmesi, Konya 2005, s. 14; Hacıgökmen, Mehmet Ali ,Anadolu’da Ahili in Esnaf Te kilatı Hâline Dönü mesi ve Tımar Sistemine Yansımaları (Ankara Örne i), Türkiyat Ara tırmaları Dergisi, GÜZ/AUTUMN-Sayı/ISSUE: 32, 2012 s.263-291; Bayram, M. Fatma Bacı ve Bacıyan-ı Rum, (Fatma Bacı),Konya 1994, s. 12-22; Keklik, N. 8 4. Evliyâ Menkâbeleri: XI-XIII. asırlar esnasında slâm Âlemi’nde tasavvuf cereyanı kuvvetlenince, bazı büyük pîrlerin isimlerini ta ıyan ve onların medreseleri etrafındaki büyük tekkeye (hânkâh) ba lı sâir birtakım tekkeler kurarak çok geni sahâlâra yayılan tarikatlar meydana çıktı ve bu arada her tarîkata mahsus olarak hususî bir edebiyat da te ekkül etti. Kendilerine mahsus renk ve ekillerde giyim-ku amlara, hususî birtakım âyin ve erkân, zikir tarzlarına, duâ ekillerine sahip olan bu türlü türlü tarikatların edebiyatlarında, kendi pîrlerine yâni ilk kurucularına ve tarikatın inki âfında hizmeti geçen sâir büyük ahsiyetlere ait menkâbe kitapları, çok büyük bir ehemmiyet kazandı. Ortaça slâm ve Türk tarihinin birçok karanlık noktalarını aydınlatmak hususunda mebzul mâlumâta sahip olan, evliyâ menkâbelerinden istifâde etmek meselesi, imdiye kadar her nedense ihmal olunmu tur. Görene e ba lı tarihçilerin tarihî kaynak mefhumunu çok dar bir mânâda anlamaları, bu hususta en büyük âmildir diyebiliriz. XII-XIV. asırlar Anadolu evliyâsına ait olarak do rudan do ruya Anadolu’da yazılmı kitaplar pek bilinmemekle berâber, bunların bir kısmı bugüne kadar hemen hemen meçhul kalmı , malûm olan ve hattâ ne ir edilen bazı menâkıbnâmelerden ise pek az istifâde edilebilmi tir. Bunların en ba ında, Mevlevîlik tarikatına ait iki eseri zikredece iz. Mevlâna, Sultan Veled ve Ulu Ârif Çelebi gibi Mevlevî büyüklerinin Menkâbelerini ihtivâ eden Sipehsâlâr Menâkıbı47, erkenden Türkçeye çevrilerek ne ir edildi i gibi, bundan biraz sonra yazılmakla berâber daha zengin malûmatı ihtivâ eden Eflâkî Dede'nin48, Menâkıb al-Arifin'i de 1918-1922’de Fransız müste riki Cl. Huart tarafından Fransızcaya çevrilerek bastırılmı tı49. Feridun b. Ahmed-i Sipehsâlârın Risâlesi (Mevlânâ ve Etrafındakiler) : Mevlânâ Celâleddin-î Rûmî ve çevresi hakkında yazılan ilk eserdir. Daha sonra yazılan Mevlevî Menâkıbnâmelerine kaynaklık etmi tir. Eser, 1312 yılında Sultan Veled’in vefatından sonra kaleme alınmı tır. Yazarı, 40 yıl boyunca Mevlânâ’ya hizmet etti ini söyler. Bu da onun kitabını yazdı ı tarihte, çok ya lı oldu unu gösterir. Selçuklular zamanındaki sosyal ve dinî hayat hakkında bilgi verdi i için bu eser, kıymetli bir kaynaktır50. Menâkıbu’l-Ârifîn (Âriflerin Menkâbeleri) : Bu nevi eserlerin en ehemmiyetlisi Ahmed Eflâkî'nin, Menâkıbü'l-Arifîn adlı eseridir. Mevlânâ Celâleddin-î Rûmî ve hâlefleri hakkında yazılan ilk eserdir. Daha sonra yazılan Mevlevî Menâkıbnâmelerine kaynaklık etmi tir. 1360 yılında Konya'da vefat eden Eflâkî, bu eserini 1318'de yazmaya ba lamı ve 1358'de tamamlamı tır. Ulu Arif Çelebi ile Selçuklu Türkiyesinin birçok ehrini gezen müellif kendi dönemiyle ilgili ve ço unlukla Arif Çelebi’nin hayatı etrafında ekillenen içtimaî, iktisadî, dinî ve siyâsî hâdiselere kendi özel üslûbu çerçevesinde yer vermi , hattâ çok zengin Sadreddin Konevî’nin Felsefesinde Allah-Kainat ve nsan, stanbul ,1967, Önsöz, s. XIV-XV; Menakıb-ı Evhadü’d-din-i Kirmanî, (Menakıb ), n r. B. Furuzanfer, Tahran,1969, s. 84; Bayram, M.“Ere li’de Medfun Olan eyh ihabü’d-din Makbul Kimdir?” III. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Ayrı basım, Konya 1994, s. 123; Hacıgökmen,Mehmet Ali, Anadolu Selçukluları Zamanında Sadrü'd-din Konevî'nin Türkmen syanlarına Bakı ı,Türkiyat Ara tırmaları Dergisi,10. SAYI,Güz 2001,s.39-49. 47 Sipehsâlâr, Feridun bin Ahmed, Risâle-i Sipehsâlâr ve Menâkıb-ı Hazret-i Hüdâvendigar (M. Bahârî Tercümesi), Der Saadet, 1331. 48Ahmed Eflâkî (öl: 761/1360), emseddîn Ahmed el-Eflâkî el-Ârifî'nin; ailesi, do um yeri ve tarihi hakkında eski kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Müellifin asıl adı Ahmed olup, Eflâkî nisbesiyle tanınır. Arîfî nisbesi onun Ulu Arif Çelebi'ye ba lılı ından gelmektedir. Eflâkî'ye ait bazı bilgileri onun kaleme almı oldu u Menâkıbü'l-‘Ârîfîn’den ö renmekteyiz. 49 Les Saints des Derviches Tourneurs, (Menâkıbü'l-‘Ârîfîn), Yayın ve Çeviri: Clement Huart, C. 2, Paris, 19181922. XIX, avril-juin, 1922, s. 308-317 (yeni basım, Paris, 1979). 50 Feridun b. Ahmed-î Sipehsâlâr, Risâle (Mevlânâ ve Etrafındakiler), çev. Tahsin Yazıcı, stanbul, 1977. 9 etnografik ve onomastik bilgileri de kaydetmi tir. Mevlâna ile ça da olmayan ve onunla hiç görü memi olan Eflâkî, Sultan Veled ile ise sâdece tanı mı , ancak Ulu Arif Çelebi’ye intisap ettikten sonra Mevlevî çevrelere girmi tir. Eserinde Mevlâna’ya da yer veren Eflâkî, bu bilgileri Risâle-i Sipehsâlâr'dan naklederek kendi üslûbuna uyarlamı tır. Tahsin Yazıcı tarafından metni ve tercümesi ayrı ayrı yayınlanmı olan bu eserin51 kültür tarihi bakımından bir de erlendirmesi Aydın Taneri tarafından yapılmı tır52. Yüksek tabakaya mahsus olarak yazılmı olan ve tarihî kıymetleri inkar edilemeyen bu edebî mahsûllerle, halk arasında ya ayan ve bir yı ın hurâfeler ve hayal ürünleriyle karı arak, tarihî hüviyetini büsbütün kaybeden menkâbelerin sonradan toplanmasıyla te ekkül etmi halka mahsus menâkıb kitaplarını, birbirinden tamamiyle ayırmak lâzımdır; i te biraz a a ıda bahsedece imiz, Bektâ î menâkıbnâmeleri, bu ikinci kısma dâhildir. Mevzuları itibâriyle aynı tür içinde gösterdi imiz bu iki türlü menâkıbnâmeleri, tarihî kaynak olarak, birbirinden tamamiyle ayırmak ve daha ziyâde tarihî mahiyette olan birinci nevi eserleri büyük bir emniyetle kullanmak kabil oldu u hâlde, asıl menkâbe mahiyetinde bulunan ikinci nevi mahsullerin çok büyük bir ihtiyatla ve en sıkı bir tenkide tâbi tutularak kullanılabilece ini unutmamak lâzımdır. Eflâkî Dede’nin eserini tarihî kaynak olarak ilk defa kullanan, onun E refo ulları hakkında verdi i malûmatı iktibas ve ne reden Âlî Bey'dir53. Daha sonra, bu eserin Anadolu Beylikleri bilhassa Aydıno ulları tarihini aydınlatan parçalarından ve Bektâ îlik tarihine ait kısımlarından da yararlanılmı tır54. Yalnız, u noktayı hemen belirtmeliyiz ki, imdiye kadar bu menâkıbnâmelerden, daha ziyâde soy kütü ü ve siyâsî tarih konularında yararlanılmı , dinî ve içtimaî tarih bakımlarından, pek de erlendirilmemi tir. Anadolu’nun XIII-XIV. asırlardaki sosyal hayatını, ehir ve köy te kilâtını, göçebelerin hayat tarzlarını, içtimaî sınıflar arasındaki münâsebetleri, dinî cereyanları, iktisadî artları, kıyafetleri, an'aneleri anlatmak konusunda, ba ka hiçbir tarihî vesika bunlarla boy ölçü emez. XIII-XIV. asırlarda Anadolu’da büyük öhret kazanmı olan Baba lyâs Horâsanî, Hacı Bektâ Velî, Seyyid Mahmûd Hayrânî, Hacı brahim Sultan, Ahi Evren, Seyyid Hârûn Velî ve bunlar gibi mühim ahsiyetler hakkında da ayrı ayrı menâkıbnâmeler yazılmı oldu unu biliyoruz. Bu asırlar esnasında bütün Anadolu sahasında birçok tekke ve türbenin ve menkâbeleri buralara ba lı birçok mühim ahısların mevcûdiyeti; türlü türlü isimler altındaki birtakım dervi zümrelerinin büyük propagandaları göz önüne alınacak olursa, bunlardan ba ka birçok menâkıb kitaplarının yazılmı oldu una da kolayca hükmolunabilir. Mevcûdiyetlerini kat'î olarak bildi imiz bu menâkıbnâmelerden bazıları-Hacı Bektâ , Hacım Sultan ve Ahi Evren'e ait olanlar55, henüz basılmamı tır56. Di erlerine gelince, bunlardan bazılarının mevcûdiyetini-meselâ Ta köprülüzâde Ahmed’in akâyık-ı Nu’mânîyye57 gibibazı biyografik kaynaklardan ö renmekteyiz. Edebî eserler ve Menâkıbnâmeler tarihi kaynak olarak ehemmiyet arz etmektedir. Hristiyan âleminde ortaça lar boyunca çokça telif edilen azizlerin hayat hikâyelerinin de eri çok erken tarihlerde kavranarak birçok ara tırmalara konu olmu tur. Türkiye'de ise velilerin hal tercemeleri ve halk arasında destanla mı hikâyeler türünden birçok menkâbelerin mevcut olmasına râ men tarihi kaynak olarak önemi ve de eri, 51 Ahmed Eflâkî, Menâkıbu'l-Arifin, I-II, n r. Tahsin Yazıcı, Ankara, 1976-80. 52 Taneri, Aydın, Türkiye Selçukluları Kültür Hayatı, Konya, 1978. 53 Âli Bey, E ref-O ulları Hakkında Birkaç Söz, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, No. 28, 1330, C. 251256. 54 Köprülü, Fuat, Anadolu Beylikleri Tarihine Ait Notlar, T. M, II, 1928. 55Hacım Sultan Vilâyetnâmesi, R. Tschudi tarafından Turkische Bibliothek Das Vilajet-Name Des Hanschem Sultan adıyla ne redilmi tir; Hacı Bekta Vilâyetnâmesi ise, Erich Gross tarafından Das Vilâyet-Nâme des Haggi Bektasch , Leipzig, 1927, adıyla ne rolunmu tur; 56 Köprülü, Fuat, Anadolu'da slâmiyet , D. E. F. M, Sayı: 4-6, 1338-1341, s. 64. 57Bkz. : Ta köprülüzade Ahmet Efendi; Çeviren: Muharrem Tan, e - akaiku'n-Nu'maniyye fi ulemai'dDevleti'l-Osmaniyye, z Yay, stanbul, 2007. 10 F. Köprülü'nün bu hususa dikkat çekmesiyle anla ılmı tır58. XII-XIV. asırlar Anadolu’sunun dinî-tasavvufi tarihi ile ilgili, yukarıda bahsetti imiz Menkâbe kitapları, tarihî kıymet bakımından, Eflâkî ile mukayese edilecek mahiyette de ildir. Meselâ Hacı Bektâ , Hacım Sultan, Kaygusuz Menkâbeleri gibi Bektâ îlik edebiyatına ait mahsûller, ba tanba a do al olmayan unsurlarla dolu olup, tarihî bir hüviyet arzetmekten uzaktır; Ahi Evren ve Seyyid Hârûn Velî Menkâbeleri bunlara nazaran daha tarihî bir mahiyet ta ırlarsa da, verdikleri malzeme itibâriyle oldukça fakirdirler. Hacı Bektâ Veli'nin hayatı etrafında ekillenen Vilâyetnâme de menâkıb türünün örneklerindendir. Zaman ve mekân kavramlarına fazla ehemmiyet verilmeyen bu tür eserler, ihtiyatlı bir ekilde kullanılmak kaydıyla birçok tarihi konuya ı ık tutabilecek özelliktedir. Bahsetti imiz Vilâyetnâme, A. Gölpınarlı tarafından ne redilerek halkın istifâdesine sunulmu tur59. Manzûm bir eser olan Enverî'nin, Düsturnâmesi daha geç tarihlerde tanzim edilmi olmasına râ men Aydıno ullarının kurulu dönemi ve onların Adalar'da yaptıkları mücâdeleler konusunda de erli bilgiler ihtivâ etmektedir. Paris Millî Kütüphânesinde bulunan nüshaya istinaden bu eser M. H. Yinanç tarafından ne redilmi ve yine aynı yazar tarafından ilâve edilen bir mukaddime yazısında tafsilatlı bir ekilde tenkidi yapılmı tır60. Anadolu’da yazılan bu muhtelif menâkıb kitaplarının muhtevâlarındaki bu derin ayrılı ın sebeplerini burada izaha çalı mak çok uzun sürer. imdilik yalnız unu söylemekle iktifâ edelim ki, te ekkül tarzlarını iyice anladıktan sonra, sıkı bir tenkit süzgecinden geçirmek artıyla, tarihî gerçeklikten en ziyâde uzak ve âdeta bir nevi halk romanı mahiyetinde olan menâkıb kitaplarından bile, fikrî ve içtimaî tarih bakımlarından faydalanmak mümkündür. Menâkıb kitaplarının tarihî kaynak olarak kullanılmasını üphe ile kar ılayan bazı âlimlerin, bunları tenkitsiz bir surette kullanmı olan eski kronikçilerin ve biyografların eserlerine bakarak bunların en inanılacak tarihî vesikalar mahiyetinde telakki etmeleri, çok tuhaf bir hâdisedir. XIII-XIV. asırlardaki Anadolu evliyâsına ait olarak, sonraki zamanlarda yazılmı olmakla berâber bazı eski kaynaklardan istifâde edilerek vücuda getirilmi , birtakım biyografik eser daha varsa da biz onları görüp yararlanmadı ımız için burada zikretmeyece iz. Esâsen bütün bunların önemini merhum Köprülü bundan yarım asır önce kâfi ve mâfi bir ekilde belirtmi tir. Türkiye Selçukluları zamanında Anadolu’nun dinî tarihi konusunda yazılmı eserlerden bir kısmı da Mesnevîler61 ve mesnevi tarzında yazılmı sûfiyâne eserlerdir. Bugün elde kalmı vekâyinâmelerde isimlerine rastlanamayan birtakım ricâlin, hattâ bazı küçük hükümdârlardın adları ve zamanları, kendilerine ithaf edilmi olan bazı edebî eserler sâyesinde malûm olmaktadır; birçok tarihî ahsiyetin ensâb ecereleri, lâkapları, resmî unvanları62, hattâ isimlerinin do ru okunu tarzı, birçok büyük hâdiseler ve onların kronolojisi, âdetlere ve kıyafetlere ait birçok eyle-tarihî kaynakların çok defa ihmâl ettikleri bu gibi birçok eyler-o devirlerde ya ayan âirlerin manzûmeleri sâyesinde ö renilebilmektedir. XII-XIII. asırlar Anadolu tarihini aydınlatabilmek için, bu devirlerde Anadolu’da yazılmı her türlü eserler arasında, mesnevîlerin ve divânların da ehemmiyetle tetkiki lâzım geldi i hiç unutulmamalıdır. Mevlânâ'nın ve Sultan Veled'in muhtelif mesnevileri ve büyük dîvânları, Ulu Ârif Çelebi'nin Divânı, sonra, Gül ehrî'nin63 manzûm eserleri, bu hususta ilk akla gelebilecek edebî 58 Köprülü, Fuat, Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları , Bel: VII, 1943, s. 421 vd. 59 Vilâyet-name (Menâkıb-ı Hünkar Hacı Bekta -ı Veli, (n r. A. Gölpınarlı, stanbul (tarihsiz). 60 Enverî, Düsturnâme, (n r. M. H. Yinanç), stanbul, 1928. 61Özbek, Süleyman, Türkiye Selçuklularında Kültürel Hayat (Mevlana’nın Fîh-i Mafih ve Mesnevi’sine Göre) , Afyon Kocatepe Ünv. Sosyal Bilimler Dergisi, III/1, Sayı: 41-58, Haziran, 2001, s. 43. 62Eski Türk unvanları hakkındaki tetkiklerin bugünkü umumî mahiyeti ve bunların tarihî ehemmiyeti hakkında tafsilât için u makaleye bakınız: Köprülü, Fuat, Eski Türk Unvanlarına Ait Notlar , T. H. . T. M, II, 1938, s. 17-32. 63 Feridüddin-i Attar’dan çevirdi i Mantıku’t-Tayr’ı ve Gül enname adlı mesnevisi vardır. 11 kaynaklardır64. Son olarak, Sultan Veled'in büyük bir cilt te kil eden divânı, A. Remzi ve Kilisli Rifât tarafından hazırlanarak, F. Nafiz Uzluk tarafından yazılmı bir mukaddime ile birlikte ne redildi ini ilâve edelim. F. N. Uzluk, Mevlânâ'nın, Mecâlis-i Seb'a'sını65 , Mektûbât’ını66 ve Sultan Veled'in67 Divânı nı bastırmakla, yalnız ilk hedefi olan Mevlevîlik tarihine de il, umûmiyetle XIII. asır Anadolusunun kültür tarihine yeni malzeme vermi tir68. 5. Seyahatnâmeler: Marko Polo Seyahatnamesi: Selçuklular devri Türkiye tarihi, seyâhatnâme türündeki kaynaklar bakımından ne yazık ki pek zengin de ildir. Bu devirde Türkiye'ye u rayan Batılı seyyahlara Marko Polo örnek verilebilir. Aslen Venedikli bir tüccar ailesinden olan Marko Polo, 10-15 ya larında babası ve amcasıyla berâber Uzak Do u'ya (Çin-Hindistan) uzun bir seyahat yapmı ve 1271 yılındaki bu seyahat sırasında Trabzon'dan itibâren güney yolunu takip ederken bir kaç gün Sivas'ta kalmı tır. stanbul'da ve Kırım’da ticâret yapan ailenin seyahatinin esâs amacı gezdikleri bölgeler hakkında ticarî gözlemlerde bulunmaktı. Kubilay Han’ın sarayına kadar ula an bu seyahatin notlarında Türkiye tarihiyle ilgili bilgiler pek azdır. Ancak Türkmenlerin yaylak-kı lak hayatıyla ilgili verilen çok kısa bilgiler bizim açımızdan yine de de erlidir. Bu eser Türkçe'ye tercüme edilerek tercüman 1001 Eser serisinde ne redilmi tir69. bn-i Battuta Seyahatnâmesi: Rıhle-Tuhfetu'n-Nuzzâr fi Garaibi'l-Emsâr ve Acâibü’l-Efsâr: Konumuz açısından birinci derecede ehemmiyet arzeden seyahatnâme, bn-i Battuta’nın, Rıhle veya Tuhfetu'n-Nuzzâr fi Garaibi'l-Emsâr ve Acâibü’l-Efsâr70 isimli eseridir. Ülkemizde bn-i Battuta Seyahatnâmesi olarak bilinen bu eser, slâm âlemi ile birlikte Türk dünyasını da canlı bir levha halinde aksettiren önemli bir kaynaktır. Kısa adı bn-i Battuta olan müellif, Selçuklu devletinin da ılması neticesinde ortaya çıkan beyliklerin henüz te ekkül safhasında iken Türkiye'ye u ramı ve bu beyliklerin yöneticilerinin misâfiri olmu üst düzey idârecilerle sa ladı ı do rudan temas neticesinde sa lam bilgiler elde etmi tir. Türkiye'nin güney, batı ve kuzey-batı sahillerini dola an seyyâh, birçok ehir, kasaba ve köyde, ahilerin misâfiri olmu ve onlar hakkındaki sosyal-iktisâdî ve folklorik mü âhedelerini eserinde nakletmi tir. Do u Anadolu ehirleri ile ilgi vermi oldu u bilgelerin kendi mü âhedeleri oldu u hususunda bazı üpheler mevcuttur71. bn Fadlan’ın Seyahatnamesi: bn Fadlan bu Seyahatnamesi’de Volga Bulgarlar'nın ülkesi ve halkına ili kin gözlemleri yanı sıra, yolculu u sırasında gördü ü yerler ve halklarla ilgili önemli bilgiler de aktarmı tır. Bunlar arasında, O uzlar, Ba kırtlar, Bulgarlar ve Peçenekler ve Tatarlar da vardır. Maveraünnehir’de henüz devlet öncesi bir düzende ya amakta olan Türklere (O uzlara) ili kin gözlemler yapmıstir. bn Fadlan'ın eseri 1975 64 Köprülü, Fuat, Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları , Bel: VII, Sayı: 27, Temmuz 1943, s. 379522. 65 Mevlâna, Celâleddîn, Mecalis-i Seb'a, F. Nafiz, Uzluk Basımı, Bozkurt Basımevi, stanbul, 1937. 66 Mevlâna Celâleddin, Mektubat, Feridun Nafiz, Uzluk Basımı, stanbul 1937. 67 Sultân Veled, Divan-ı Sultân Veled (haz. F. N. Uzluk), Uzluk Basımevi, Ankara, 1941; Dîvân-ı Sultan Veled, Ankara, 1941, metin 616, büyük sahife, mukaddime ve indeks 100 sahife. 68 Köprülü, Fuat, Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Ara tırmalar, stanbul, 1934, s. 162-173. 69 Marko Polo Seyahatnamesi I, Yay. Filiz Dokuman, (Basım yeri ve yıl yok), Tercüme 1001 Temel Eser. 70 bn-i Battuta, Büyük Dünya Seyahatnamesi, lk Türkçe baskı ve çevirmeni Muhammed erif Pa a (1907), orijinal ilk baskıyı sadele tiren Mümin Çevik, Yeni afak baskısı için A. Murat Güven, 2005. 71 bn Battuta, bn Battuta Seyahatnamesi I-II, (n r. M. Çevik), stanbul, 1993; Parmaksızo lu, smet, bn Battuta Seyahatnamesi'nden Seçmeler, Kültür ve Turizm Bakanlı ı Yayınları, Ankara, 2000. 12 yılında " bn Fazlan Seyahatnamesi" adı ile Bedir Yayınevi taranfından basılmı tır72. Müstevfi: Hamdullah, Nüzhetü’l-Külûb Eser Müstevfi tarafından sade bir Farsça ile yazılmı tır. Kitap çe itli bölümlerden olu maktadır. lk bölümde ran ehirlerini anlatır. ehirleri anlatırken Selçuklu Sultanı Melik ah’ın etkisinden ve oralarda ya anılan tarihi olaylar hakkında bilgi verir. Yazar yine bu ehirlere yapılan Mo ol saldırılarından ve Irak Acemlerinden, Hasan Sabbah’tan ve onun dola tı ı yerlerden kısaca bahsetmektedir. Bu konulara de inirken zaman zaman Selçuklu hakkında ve dönemin sultanları hakkında da bilgi verir. Do udaki ehirlerden bahsederken Sultan Alaaddin Keyhüsrev’den bahseder73. 6. Edebî Eserler Günümüze kadar muhafaza edilen Türk Hükümdarlarına ait en' eski belge Selçuklu Hükümdarı zzeddin 'Keykavus'dan Kıbrıs Kralı Hugues'e gönderilen mektuptur. 1216 tarihli olan mektubun kopyası Vatikan Palatinos kodeksi No: 367 (C.XIII) de bulunmaktadır. Belge önce Lamros tarafından yayınlanmı ve daha sonra CL.Cahen ve .Turan tarafından incelenmi tir. O. Turan ise, "Türkiye Selçuklular Hakkında Resmi Vesikalar" adlı eserinde bu mektupları Anadolu Selçuklu Tarihi açısından de erlendirmi tir. Elimizde bulunan bu belgelerden anla ılaca ı üzere, Kıbrıs Krallı ı ile ticaret antla maları 1207 yılında Antalya'nın fethinden sonra ba lamı olmakla beraber, Sultan Gıyaseddin Keyhüsrev'e ait bu ilk mektuplar zamanımıza kadar muhafaza edilmemi tir74. 7. Mün eât Mecmûaları: Müntecebüddin Bedî, öl. 552/1157’den sonra: Sultan Sencer’in n â Dîvânı reisi Müeyyidü’d-Devle Müntecebüddin Bedî’nin Atebetü’l-ketebe adlı eserinde Büyük Selçuklu mparatorlu u te kilâtı hakkında men ûrlar ve hususî mektuplar yer almaktadır. Eserde Bâtınîler’in çıkardı ı karı ıklıklarla ilgili genel bazı bilgilerin yanı sıra Sultan Sencer’i Abbasî hilâfeti tarafından Bâtınîler’in faaliyetlerine göz yummakla suçlayan belgeler de yer almaktadır. Hasan b. Abdülmü'min el-Hoyi :Hasan b. Abdülmü'min el-Hoyi’nin Gunyetü'lKatib ve Munyetü't-Talib ile Rusumü’r-resail ve nücumü’l-faza’il adıyla bilinen in â kitapları faydalandı ımız iki önemli eserdir. Bu eserlerde, kadınlara nasıl hitap edilmesi gerekti ine dair önemli bilgiler yer almaktadır. Örne in sultanın hatunlarına ya da herhangi bir arkıcı kadına ne ekilde hitap edilmesi gerekti i açıkça belirtilmi tir. Hitaplarda yer alan ifadeler, kadınların siyasal ve sosyal durumunu belirlemek bakımından önemli bilgiler sunmaktadır75. et-Tevessül ile’t-Teressül Hârezmsâh Tekis dönemi münsisi Bahâ’ü’d-dîn Muhammed b.Müeyyed Bagdâdî tarafından kaleme alınan et-Tevessül ile’t-Teressül76 ile 72 bni Fadlan, Seyahatname, Ankara Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi, c. I-II, s. 63-73. (çev: Dr. Lütfi Do an, Ankara 1954). 73 Atıcı, Ay e, Büyük Selçuklu mparatorlu u’nda Bâtinî Hareketi (Hasan Sabbah ile lk Halefleri ve ran Nizârî smâilîleri ) (1090-1157), Yüksek Lisans Tezi ,Ankara,2005,s.XXI. 74 Sp.Lampros,A.g.e.s.4; Cahen,Cl.,Le Commerce Anatolien au debut du XIII e siecle (Melanges.L. Halpen) Paris,1951,s. 93; . Turan; Türkiye - talya ili kileri I, stanbul,1990;O.Turan.,Türkiye Selçuklulurına Aid Resmi Vesikalar,Ankara; 1958; Kapitilasyon1ar hakkında ayrıntılı bilgi için bakın: H. nalcık" mtiyaz,EI. Ve .Turan,Türkiye talya li kileri I,1990, stanbul; Lampros. S.,To en Romi Ellinikon Gimnasion kai ai en to arheio autou Ellinikoi Kodikes,NE 10(1913)11,s. 44 75 Hasan b. Abdülmü'min Hoyî,Gunyetü'l-katib ve munyetü't-talib; Rusumü’r-resail ve Nücumü’l-faza’il,yay.Adnan Sadık Erzi,Ankara,1963. 76 Bahâ’ü’d-dîn Muhammed b. Müeyyed Bagdâdî,et-Tevessül ile’t-Teressül,(Mukâbele ve Tashîh:Ahmed Behmenyâr),Tahran 1315. 13 Büyük Selçuklu Sultanı Sencer dönemi münsisi Mü’eyyidü'd-Devle Müntecibü'd-dîn Bedî‘ Atabeg el-Cüveynî tarafından kaleme alınan ‘Atebetü’l-Ketebe, do rudan do ruya Türkiye Selçuklu dönemi hakkında bilgi vermemekle beraber, bu devlete intikal eden devlet ve te kilât gelene ini yansıtan önemli bilgiler içermektedir. Söz konusu Mün eât mecmualarında yer alan muhtelif vesikalarda tespit edilen hususların, Türkiye Selçuklu devri uygulamalarının mukayesesi, benzerlik ve farklılıkların tespiti bakımından büyük fayda sa lamı tır. Bunların dı ında Osman Turan tarafından ne redilerek, özet tercümesi de yayınlanan Türkiye Selçuklu dönemine ait Tekârîrü’l-Menâsıb, Rüsûmur-Resâ’il ve Nücûmü'l-Fezâ’il ve Gunyetü'lKâtib ve Münyetü't-Tâlib adlı mün eat mecmuaları da gerek devlet te kilâtında yer alan makam sahipleri hakkında verilen bilgiler, gerekse zikredilen muhtelif takrir (mensûr) numuneleri bakımından Türkiye Selçuklu askerî te kilâtı hakkında önemli malumat içermektedir77. 8. Tezkireler Devlet ah-ı Semerkandî, öl. 900/1494-1495: Devlet ah tarafından tercümelerinin toplandı ı Tezkire-i Devlet ah, Farsça bir eserdir. 9. airlerin hal Arapça Kaynaklar Azîmî: Azîmî’nin hayatı hakkında pek fazla bilgi yoktur. 538/1144 yıllarına kadar meydana gelen olayları kısa kısa aktardı ı eseri Târîhu’l-Azîmî’nin 430-538/1039-1144 yıllarına ait bölümü Ali Sevim tarafından Türkçeye tercüme edilerek yayımlanmı tır78. Bündârî: Bündârî, 586/1190’da sfahân’da do mu ve gençlik yıllarını orada geçirdikten sonra Dıma k’a yerle mi tir. Bir süre Eyyübîler’in hizmetinde kâtip olarak görev yapmı ve 1245’te Dıma k’ta ölmü tür. Vezir Enû irvan b. Hâlid’in hatıralarını yazıp 1134 yılına kadar ya anan olayları anlattı ı Fütûru zamâni’s-sudûr ve sudûru zamâni’l-fütûr adlı eseri mâdeddîn Kâtib el- sfahânî tarafından Arapçaya çevrilerek Nusratu’l-fetre ve’usratu’lfıtra adıyla 1194 yılına kadar ya anan olayları anlatan bir eser haline getirilmi tir. Bündârî, ihtisar ederek Zübdetü’n-Nusra ve nuhbetü’l-‘usra adını verdi i bu eseri 623/1226 yılında asıl metindeki ifadeleri kendi ifadeleri ile de i tirmeden, Irak ve Horasan Selçukluları’nın tarihini aktaracak ekilde tamamlamı tır. Eserde yeri geldikçe Bâtınîlerle i birli i yapan Selçuklu devlet adamlarından bahsedilmi , Nizâmü’l-Mülk’ün öldürülmesi, Emir îrgîr’in Alamut 77 Kitâbu ‘Atebeti’l-Ketebe,Mecmua-i Mürâselât-ı Dîvân-ı Sultan Sencer,be-kalem-i Mü’eyyidü'd-Devle Müntecibü'd-dîn Bedî‘ Atabeg el-Cüveynî,(be tashih u ihtimam: Muhammed Kazvînî-Abbas ikbâl),Tahran,1329;Tekârîrü’l-Menâsıb,(Nesr. Osman Turan),Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar),TTKYay.,Ankara 1988;66 Hasan b. ‘Abdi’l-Mu’min el-Hoyî,Rüsûmur-Resâ’il ve Nücûmü'l-Fezâ’il,(Tashîh ve ihtimâm:Adnan Sadık Erzi),AÜiF Yay.,Ankara 1963;67 Hasan b. ‘Abdi’l-Mu’min elHoyî,Gunyetü'l-Kâtib ve Münyetü't-Tâlib,(Tashîh ve ihtimâm:Adnan Sadık Erzi),AÜ F Yay.,Ankara,1963. 78 Claude Cahen eserin 1063 yılı olaylarından sonraki kısmını J. A, 1938, 353-448’de yayınlamı tır. Ayrıca 1041 tarihinden sonraki kısmı Ali Sevim tarafından notlarla Türkçe’ye çevrilmi ve T. T. K. yayınları arasında 1988 yılında Ankara’da basılmı tır (Azimî, Tarih, n r. ve Türkçe çev, Ali Sevim, Azimî Tarihi Selçuklular ile lgili Bölümler, Ankara 1988); Azimî Tarihi (Selçuklular Dönemiyle lgili Bölümler: h. 430-538)(trc. ven r. Ali Sevim), Ankara 1988, mütercimin giri i IX-XXIX; Cl. Cahen, La SyrieduNordâ iepoquedesCroisades, Paris 1940, s. 42-43; a. mlf, "al-'Azîmi", EL2 ( ng. ), I, 823; Mükrimin Halil [Yınanç], "On kinci Asır Tarihçileri ve Muhammed b. Ali el-Azîmî'', II. Türk Tarih Kongresi Zabıtları (1937), stanbul 1943, s. 673-690; Sami Dahan, "The Ori-ginand Development of the Local Histories of Syria", Historians of the Middle East (ed. B. Lewis-P. M. Holt), London 1962, s. 111; Ali Sevim, "Azimî'nin el-Muvassal Adlı Kayıp Eserindeki Selçuklularla lgili Kayıtlar", TTK Belleten, XLVII/187 (1983), s. 843-868; Ramazan Sesen, Müslümanlarda Tarih-Cografya Yazıcılı ı, s. 113-114; Türkoglu, Esra, Büyük Selçuklu Devlet Adamı Müstevf_ Mecdü’l-Mülk, Hayatı ve Faaliyetleri (1049-1099), Yüksek LiSans Tezi, Ankara-2005, s. xvi. 14 ku atması, Vezir Sa‘dü’l-Mülk’ün Bâtınîlikle suçlanarak öldürülmesi ve özellikle Sultan Sencer döneminde Bâtınîler ile Büyük Selçuklular arasında ya anan mücadeleler detaylı olarak aktarılmı tır79. bnü’l-Adîm80: 1193 yılında Haleb’de ve 1262’de Kahire’de ölmü tür. Fıkıh, hadis, tarih, bürokrasi alanlarında zamanın en me hurları arasındadır. Bu yet el-Taleb fi Tarihi Haleb adlı eserinin on ciltten fazlası günümüze kadar gelmi tir. Kitabın ba tarafında Haleb tarihine ve topografyasına dair bilgiler verildikten sonra slam tarihi boyunca Haleb’de ya ayan ve Haleb’e u rayan önemli ki ilerin biyografileri alfabetik olarak anlatılmı tır. Ayrıca bu eser siyasi tarih ve kültür tarihine dair önemli bilgiler verir. Eserin Selçuklularla ilgili kısımları Ali Sevim tarafından ne redilerek “Biyografilerle Selçuklular Tarihi” adıyla Türkçeye tercüme edilmi tir. Eserde Sultan Muhammed Tapar’ın Bâtînîler’e kar ı tertip etti i seferler, Sultan Muhammed Tapar ve Sultan Sencer dönemlerinde öldürülen devlet adamları, Suriye’de ya anan mücadelelerle ilgili bilgiler bulunmaktadır81. bnü’l-Esîr: 1160 senesinde Cizre denilen yerde do mu tur82. 1233 yılında Musul’da vefat etmi tir. El Kamil Fit-Tarih’te olayları dünyanın ba langıcından itibaren ba latıp 1230 senesine kadar getiren ve 12 cilt olan bir tarih kitabıdır. Eser, Hasan Sabbâh’ın hayatı ve faaliyetleri, Nizâmü’l-Mülk’ün öldürülmesi, Bâtınîler tarafından ele geçirilen kaleler ve bu kaleleri ele geçiri yöntemleri, ahdîz Kalesi’nde ya anan mücadeleler, de erli devlet adamlarının Bâtınîler tarafından nasıl suikasta u rayarak öldürüldükleri ve Büyük SelçukluBâtınî mücadelesini ilgilendiren daha pek çok olayı oldukça ayrıntılı olarak kapsar83. bnü’l-Ezrak: Artuko ulları tarihçisi olarak bilinen bnü’l-Ezrak’ın “Tarihü’lFârıkî” veya “Târîhu Meyyâfârıkîn ve Âmid” adlı eserinin iki farklı nüshası olup, bunlardan mufassal olanı 1176 yılına kadar gelen hadiseleri kapsamaktadır. Müellifin ba ta Meyyâfârıkîn olmak üzere Âmid, Musul, Mardin, Ba dat, am ve Gürcistan’da bulundu u sırada bizzat tanıklık etti i ve edindi i bilgilere dayanarak verdi i malumat, Anadolu’ya vaki Türkmen harekâtı ve Türkiye Selçuklu Devleti’nin kurulu dönemi hakkında önemli bilgiler içermektedir. Eserin Mervânîler84 ve Artuklular kısmı ayrı ayrı ne redilmi tir85. bnü’l-Kalânisî: Zeyl Tarih-i Dima k adlı eserinde h idilerin son zamanlarından ba layıp Nureddin’in Dima k’ı ele geçirmesinden sonraki birkaç yıla kadar olan zamanı 79 Eser Houtsma tarafından 1889 yılında Leiden’de yayınlanmı tır. (Houtsma, L’Histoire des Seljoukides de l’Iraq, Leiden 1889). Ayrıca 1318/1900’de Kahire’de; 1980’de Beyrut’da de i ik baskıları yapılmı tır. ; Bundârî, Zubdet al-Nusra va Nuhbat al ‘Usra, Türkçe çev, Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, stanbul 1943. 80 bnü’l-Adîm, Bugyetü’t-taleb fi Tarihi Haleb (Seçmeler), Biyografilerle Selçuklular Tarihi, trc. Ali Sevim, Ankara, 1982; Ali Sevim, “ bnü’l Adim”, D A, XX, s. 478-479. 81 Eserin F. Sezgin tarafından 1986’da Frankfurt’ta foto raf baskısı; Dâr el-Fikr tarafından Beyrut’ta basılmı tır. bnü’l-Adîm, Bugyetü’t-Taleb fî Tarih Haleb (seçmeler), çeviri, notlar ve açıklamalar Ali Sevim, Biyogrofilerle Selçuklular Tarihi, Ankara 1989; bnu’l-‘Adîm, Zubdetu’l-Haleb min Târîh Haleb, II, yay, Samî Dahhân, Dıma k 1954. 82 bnü’l Esîr, El-Kâmil Fi’t-Tarih Tercümesi, trc. Abdulkerim Özaydın, XI-XII, stanbul, 1987; Abdulkerim Özaydın, “ bnü’l Esîr”, D A, XXI, s. 26-27. 83 bnü’l-Esir, el Kâmil fî’t-Târîh, ne r. Carolus Johannes Tornberg, Beyrut 1386/1966, 475; Türkçe çev, Abdülkerim Özaydın, stanbul 1987; Keçi , Murat, “Trabzon Rum mparatorlu u ve Türkler 1204-1404”, Doktora Tezi, Ankara, 2009, s. 15. 84 Ahmed b. Yûsuf b. Ali b. el-Ezrak el-Fârıkî, Târîhü’l-Fârıkî, (Nesr. Bedevî Abdullatîf Avad), Kahire 1379 (1959). 85 Ahmed b. Yûsuf b. Ali b. el-Ezrak el-Fârikî, Târîhu Meyyâfârıkîn ve Âmid, (Türkçe terc. Meyyâfârıkîn ve Âmid Tarihi (Artuklular Kısmı), (Çev. Ahmet Savran), Erzurum, 1992; Gümü , Ercan, bnü’l-Ezrak ve Eseri “Meyyâfârikîn ve Âmîd Tarihi” Üzerine Türkiye’de Yapılan Çalı malar I ı ında Bir De erlendirme, e- arkiyat lmi Ara tırmalar Dergisi-www. e-sarkiyat. com-ISSN: 1308-9633 Sayı: VII, Nisan 2012, s. 3-13. 15 anlatır. Selçuklular ve Börüler devrindeki Dima k ve am tarihi için birinci elden kaynaktır. Eserin ilk kısımlarında olaylar valilerin devirlerine göre, 1057 yılından itibaren yıllara göre anlatılır. Birinci Haçlı seferindeki Müslümanlarla haçlılar arasındaki olaylar hakkında ilk elden kaynaktır. Büyük Selçuklular döneminde Suriye’de Bâtınîler’in yapmı oldukları faaliyetler, ku atmı oldukları kaleler, öldürdükleri devlet adamları ve özellikle Sultan Muhammed Tapar ve Sultan Sencer döneminde ya anan mücadeleye dair bilgiler bulunmaktadır86. Muhyiddin bnü'l Arabî: 1201 yılında Do u'ya do ru seyahate çıkarak Mısır, Hicaz, Ba dat, Musul ve Anadolu'da bulunmu tur. O dönemde ihtiyaç duydu u özgür dü ünce ortamını Anadolu'da bularak Konya ve Malatya'da farklı yıllarda ya amı tır. Konya'da bulundu u sürede Mevlâna ve Sadreddin Konevi ile yakın ili ki içerisinde bulunmu tur. 1239 yılında am'da vefat eden bnü'l Arabî'nin on yedi eseri bulunmaktadır. Eserleri: El-Fütühâtü'l mekiyye fî esrâi'l-mâlikiye, Fusûsü'l hikem ve husûsu'l-kelim, Nak u'n nusûs, Muhâzaratü'lebrâr ve müsâmeretü'l ahyâr, Kelâmü'l ebâdile, Kitâbü'l-esfâr, Divan, Kitâbu Hilyeti'l-ebdâl, Kitâbu tâcu't-terâcim fî i âretü'l-ilm ve letâifu'l-fehm, Kitâbu' - evâhid, Kitâbu i âretü'lKur'an fî âlemi'l-insan, Nisâbü'l-hirek, El-emr, Risâletü'l-fethiye, El-muhâdara, Mevâki'u'nnücum, H. 711 tarihli Topkapı Sarayında bulunan, smi Abdullah olanların sözleri ihtiva eden eser87. Sadreddin Muhammed b. shak al-Konevî: Nisbesinden de anla ılaca ı gibi Konya’lıdır. Sadreddin Konevî'nin on be eseri bulunmaktadır. Miftâhu'l-gayb, En-Nusûs fî tahkîk't-tavri'l-mahsu, Fukûk, Nefehât-ı lahiye, cazü'l-beyan, et-Teveccühü'l-etem, Mir'âtü'larifîn, Hadis-ierbaîn, Mektûbât, Vesâyâ, erhu Esmâi'l-hüsnâ, Risâletü's-seyr ve's-sülûk, erRedd alâ eyh Nâsıruddin Mahmud, Re hu'l-bâl, Netayicu'l-efkâr88. Sıbt bnü’l-Cevzî: 1185’te, Ba dat’ta do mu tur. Haçlılara kar ı mücadele edenlerin öncülerindendir. Tarih, fıkıh, vaaz ve nasihat alanında eserleri vardır. Ba langıçtan 654/1257 yılına kadar olan olayları anlattı ı Mir’âtü’z-zamân fî târihi’l-a‘yân adlı eserinde Suriye’de Büyük Selçuklular ile Bâtınîler arasında ya anan hadiseler ve Bâtınîler tarafından katledilen ahsiyetler hakkında bilgiler mevcuttur. Eser ne redilmi ve bazı bölümleri Türkçe’ye tercüme edilmi tir89. 86 bn Kalânisî, Zeyl Târîh Dıma k, yay, H. F. Amedroz, Leyden 1908; slam Tarihi ve Medeniyeti, Madde Adı: bnü’l-Kalânisî, A. V/2. 862-863; EI. III. 815; Zirikli. II. 308; ML. VI. 172; Sevim, Ali, bnü'l-Kalânisî'nin Zeylü Tarih-i Dıma k Adlı Eserinde Selçuklularla lgili Bilgiler I. (H. 436-500=1044/45-1106/07), Belgeler, 33, Cilt: XXIX-Sayı: 33-Yıl: 2008, s. 1-43. 87 Çakmaklıo lu, M. Mustafa, muhyiddin bnü’l-Arabî (560-638/1165-1240), et-Tedbîrâtü’l- lâhiyye Fî Islâhı Memleketi’l- nsâniyye, Klasiklerimiz-XVI, Tasavvuf: lmî ve Akademik Ara tırma Dergisi, yıl: 7 [2006], sayı: 17, ss. 283-302; http://anadoluselcuklumimarisi.com/kronik.asp; Cebecio lu, Ethem, Muhyiddin bnü’lArabî’nin (560/1165-638/1240) Hayatı ve Eserleri, Tasavvuf, lmî ve Akademik Ara tırma Dergisi (ibnü’lArabî Özel Sayısı-1), yıl: 9 [2008], sayı: 21, ss. 9-25; Ahmed Ate , "Muhyeddîn bn el-‘Arabî", A, VIII, 533555. Yavuz, Mehmet; “Anadolu Selçukluları Devrinin Arapça Yazan Önde Gelen Müellifleri”, Nüsha, Yıl 3, S. 11, Güz 2003, s. 7-20. 88 Yavuz, Mehmet; “Anadolu Selçukluları Devrinin Arapça Yazan Önde Gelen Müellifleri”, Nüsha, Yıl 3, S. 11, Güz 2003, s. 7-20; Ergin, O. “Sadreddin al Konevî ve Eserleri”, arkiyat Mec. ( stanbul 1958), II, 82-83; Bayram, M.“Ere li’de Medfun Olan eyh ihabü’d-din Makbul Kimdir?” III. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Ayrı basım, Konya 1994, s. 123; Hacıgökmen,Mehmet Ali, Anadolu Selçukluları Zamanında Sadrü'd-din Konevî'nin Türkmen syanlarına Bakı ı,Türkiyat Ara tırmaları Dergisi,10. SAYI,Güz 2001,s.39-49. 89 Eserin birinci cildi hsan Abbas’ın tahkikiyle 1985 yılında Kahire’de, 495-654 yılları arasındaki kısmı tahkiksiz olarak 1951 yılında Haydarabad’da basılmı tır. Ayrıca Jewet tarafından 1907 yılında Chicago’da faksimile bir baskısı daha yapılmı tır; Sıbt bnü’l Cevzî, Mîr’âtü’z-Zeman fî Tarih’il Âyan, yay. Ali Sevim, Ankara 1968. 16 10. Farsça Kaynaklar Alâeddîn Atâ Melik Cüveynî öl. 681/1283: Sosyal, ekonomik, sanat alanlarında çok hizmetleri olmu tur. Alamut’un zaptı sırasında buradaki kütüphanenin ve rasat aletlerinin telef olmasını önlemi tir. Tarih-i Cihangü a: Hasan Sabbah'ın hayatı ile kitap burada özetlenmi tir. Farsça yazılan eser smailerin, Harezm ahlar'ın ve Mo olların tarihleri hakkında yazılmı ba lıca kaynaklardandır. Kitap üç ciltten olu ur. Birinci ciltte, uzun bir giri ten sonra Mo olların geleneklerinden, Cengiz yasasından, ba langıçtan Güyük hanın 1246 yılında ölünme kadar Mo olların tarihinden, Uygurlar ve di er Türk kabileleri hakkında bilgi verilmi tir. kinci ciltte, Harezm ahlar, Hülagu'nun geli ine kadarki ran Mo olları tarihinden bahsedilir. Gözlemlere dayanarak Karahıtaylılar hakkında bilgiler verilmi tir. Üçüncü cilt, Mönge Hanın tahta çıkı ıyla ba lar ve Hülagu'nun ran’a geli i, smaillere kar ı seferi, onların inançları hakkında bilgiler verir. 1257 yılı olayları ile sona erer. Mirza M. Kazvini-E. Brovne tarafından 1912-1937 yıllarında yayınlanmı tır. Denison Ros 1931 yılında faksimile olarak ne retmi tir. Bu eser S. M. Tevfik Oktaban ve Mürsel Öztürk tarafından Türkçeye çevrilmi tir. 1959 ve 1988 yıllarında Kültür Bakanlı ı tarafından yayınlanmı tır. Cüveynî, lhanlılar döneminde yeti en bir devlet adamı ve tarihçidir. Çe itli devlet görevleri yaptıktan sonra 1256 yılında Hülâgû’nun, hizmetine girerek onun ran’daki Bâtınîler’i yok etmek için tertip etti i bütün seferlere katılmı ve Alamut’un zaptı sırasında bizzat orada bulunmu tur90. 11. Bizans Kaynakları Alexiad: Selçuklu Türkler’inin ilk fütuhât dönemlerinden bahseden bir di er ça da Bizans kayna ı da Alexiad'dır. Kommenler Hanedanı’ndan I. Alexios'un (1081-1118) büyük kızı ve aydın bir ki i olan Anna, özellikle babasının hükümdârlı ı dönemi ile ilgili vakaları ayrıntılı bir ekilde tasvir etmektedir. Bilhassa, Bizans-Türk mücâdeleleri ve Türkler’in Batı Anadolu’daki fütuhâtı ayrıntılı bir ekilde i lenmi tir. Daha çok siyâsî hâdiseleri ihtivâ eden mâlumât arasında, Türkler’in iktisâdî ve sosyal hayatıyla ilgili bilgi çok azdır. Bu eserin Bilge Umar tarafından yapılan bir tercümesi 1996'da basılmı tır91. Geôrgios Akropolitês: 1217’de stanbul’da do an ve 1282’de aynı ehirde ölen Geôrgios Akropolitês’in, VIII. Mikhail döneminde kaleme aldı ı Khronikê Syngrafê92 ba lıklı eseri znik mparatorlu u dönemi ile ilgili en önemli kaynak konumundadır. 1203-1261 yılları arasındaki olayların anlatıldı ı eser, Selçuklular ile znik yönetimi arasındaki münasebetler hakkında ayrıntılı bilgi vermektedir. Çalı mamız sırasında, znik mparatorlu u döneminde 90 Demir, Mustafa, slam Ortaça ı’nda ran Bölgesindeki Tarih Yazıcılı ı, A.Ü. Türkiyat Ara tırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 34 Erzurum 2007,s.255-273; Abraham Constantin d'Ohsson,Türkçesi: Bahadır Apaydın,Mo ol Tarihi,2008,s.24. 91 Anna Kommena, Alexiad, (n r. Bilgi Umar), stanbul, 1996; Kemalo lu, Muhammet, Türkiye Selçuklu Devletinin III. Hükümdarı ahin ah Dönemi ve ahin ah’ın ahsiyeti-I-, Orkun Aylık Türkçü Dergi, Sayı: 8889, Haziran-Temmuz, 2004; e en, Ramazan (1992), “Eyyubîler”, Do u tan Günümüze slam Tarihi. 6. cilt. stanbul: Ça Yayınları, s. 92; Gümü , Ercan, bnü’l-Ezrak ve Eseri “Meyyâfârikîn ve Âmîd Tarihi” Üzerine Türkiye’de Yapılan Çalı malar I ı ında Bir De erlendirme, e- arkiyat lmi Ara tırmalar Dergisi-www.esarkiyat.com,Sayı: VII, Nisan 2012, s. 3-13. 92 Georgii Acropolitae, Opera, ed. A. Heisenberg, 2 cilt, Leipzig 1903. 17 Selçuklu-Bizans münasebetleri hakkında ba vurdu umuz eserin, Antônios D. Panagiôtou tarafından yapılan ne rini kullandık93. Georgios Cedrenus-Synopsis Historiarum: Bizans kaynakları arasında Selçuklular hakkında ilk bilgileri veren kayna ımız, Georgios Cedrenus’un Synopsis Historiarum adlı eseridir. XI. yüzyılda ya adı ı bilinen Cedrenus’un hayatı hakkında pek fazla bilgi bulunmamaktadır. Dünyanın yaradılı ıylaba layan eser, 1057 yılına kadar gelmektedir. Bununla birlikte Cedrenus’un tarihçi miyoksa derleyici mi oldu u yönünde tartı malar vardır. Zira onun Ioannes Skylitzes’inkroni inin 811-1057 yılları arasını kapsayan esas kısmını kopya etti i bilinmektedir. Selçuklu tarihi hakkında bilgi veren ilk Bizans tarihçisi olması dolayısıyla oldukçaönemli olan Cedrenus’un eserinde Tu rul Bey’in Anadolu seferi, bu sefer öncesi ve sonrasındaki Selçuklu-Bizans münasebetlerine dair bazı hadiseler ve IV. Romanos Diogenes’in Malazgirt’de hezimet ile sonuçlanan son seferinden bahsedilmektedir94. Georgios Pakhymeres-Relations Historiques: XIV. yüzyıla ait kapsamlı son Bizans kayna ı Georgios Pakhymeres’in Relations Historiques95 adlı eseridir. 1261-1308 tarihleri arasındaki dönemi kapsayan bu eser de, Grêgoras’ın eseri gibi ba kentin stanbul’a ta ınmasının ardından ya anan geli meler açısından son derece önemlidir. Özellikle bu süreç içerisinde Anadolu’da meydana gelen geli meler ve Türklerin Batı Anadolu bölgesine yayılması hakkında ayrıntılı bilgiler verilmektedir. XIII. yüzyılın ikinci yarısındaki münasebetler ile ilgili olarak yararlandı ımız eserin Albert Failler ve Vitalien Laurent tarafından yapılan ne rini kullandık. Ioannes Kinnamos: XII. yüzyıl Bizans tarihçilerinden olan Ioannes Kinnamos’un, 1118-1176 yılları arasındaki dönemi kapsayan Tarihi96, II. IoannesKomnenos (1118-1143) ve I. Manuel Komnenos (1143-1180) ’un saltanatları zamanında geçen olayları içermektedir. Kinnamos, II. Ioannes Komnenos dönemi olaylarını oldukça kısa bir ekilde anlatmaktadır. Asıl I. Manuel Komnenos’un iktidarı dönemini yazmı tır. Charles M. Brand ve I ın Demirkent tarafından yapılan Türkçe çevirisi mevcuttur97. 93 Geôrgios Akropolitês, Khronikê Syngrafê, yay, Antônios D. Panagiôtou, Atina 2003; Keçi , Murat, Georgios Akropolites ve "Tarih" Adlı Eseri, George Akropolites and His Work"The History", Tarih Ara tırmaları Dergisi, 2009, 28(45): 191-205; Michael Angold, “Nikaia Kenti: MS 1000-1400”, Tarih Boyunca znik, stanbul, 2004, s. 27-55. 94 Cedrenus’un eserinin ilk baskısı Latince çevirisi ile birlikte 1506 yılında Xylander tarafından yapılmı tır. Daha sonra 1647 yılında Goar ve Fabrot tarafından eser Ioannes Skylitzes’in kroni i ile birlikte yeniden yayınlanmı tır. Cedrenus-Skylitzes, Synopsis Historiarum, I-II, CSHB, yay, I. Bekker, Bonn 1838-1839; Gölgesiz, Sevtap, Kurulu Döneminde (1098-1112) Antakya Haçlı Prinkepsli i-Bizans li kileri, Yüksek Lisans Tezi, zmir-2007, s. XX. 95 Goergii Pachymeris De Meichalele et Andronico Palaeologis, yay, Immanuel Bekker, 2 cilt, Bonn 1835; Pakhymeres, Georgios, Relations Historiques, C. I-II, notlar Albert Failler Fransızca çev, Vitalien Laurent, Paris 1984; C. IV, notlar ve Fransızca çev, Albert Failler, PariS, 1999; lcan Bihter Gül, Georges Pachymeres'in Relations Historiques Adlı Eserinde Yer Alan Türkler ile lgili Kayıtların De erlendirilmesi, zmir 2008, s. 2325. 96 Ioannes Kinnamos, Epitome rerum ab Ioanne et Alexio (!) Comnenis gestarum, yay, A. Meineke, C. S. H. B, Bonn 1836; onnes Kinnamos, oannes Kinnamos’un Historiası (1118-1176), haz. I ın Demirkent, Ankara, 2001. 97 John Kinnamus, Deeds of John and Manuel Comnenus, ngilizce çev, Charles M. Brand, New York: Columbia University Press 1976; Türkçe çev, I ın Demirkent, Ioannes Kinnamos’un Historia’sı (1118-1176), Ankara 2001; Özonur, ebnem, Antakya Haçlı Prinkepsli i’nin Sonu, Yüksek Lisans Tezi, stanbul, 2008, s. XV; Göksu, Erkan, Türkiye Selçuklularında Ordu, Doktora Tezi, Ankara-2008, s. XVI; Vefeyât, Prof. Dr. I ın Demirkent, slâm Ara tırmaları Dergisi, Sayı 15, 2006, s. 227-237. 18 Ioannes Skylitzes: Skylitzes’in kroni i98 811-1057 tarihleri arasındaki olayları kapsamaktadır. mparator I. Romanos Lakapenos’un (920-944) iktidarının sonuna kadar olan dönem için Teophanes Continuatos’dan faydalanan Skylitzes’in eserinin bundan sonraki bölümleri, günümüzde mevcut olmayan kaynaklara dayandı ından oldukça önemlidir. Türkiye Selçuklularının kurulu dönemi ile ilgili verdi i bilgilerden yararlandı ımız Skylitzes’in eserinin tam metni bu güne de in Bonn Corpus’unda Skylitzes’i kopya eden Georgios Cedrenus’un eseri yayınlanmı tır99. Iôannês Zônaras’ın Kroni i: XII. yüzyılın ikinci yarısındaya adı ı bilinen tarihçi ve ilahiyatçı Iôannês Zônaras’ın Kroni i100, dünyanın yaratılı ından ba layarak 1118’e kadar gelmekte olan eser, daha önceki Bizans kaynaklarına dayanmaktadır. Zônaras’ın, eserini kaleme alırken Attaleiatês, 976 yılı sonrasındaki olaylar için Psellosve Skylitzes’in dı ında günümüze ula mayan bir kaynaktan yararlanmı olması ve tarafsız anlatımı kitabının de erini arttırmaktadır. IV. Romanos Diogenes’in Anadolu seferleri, Malazgirt sava ı ve sonrası ile ilgili bilgiler için eserin Iordanês Grêgoriadês tarafından yapılan ne ri de vardır101. John Lazaropoulos: 1364-1370 yılları arasında Trabzon Metropolitli i yapan John Lazaropoulos’un kaleme aldı ı Logos ôs en Synopsei Dialamvanôn tên Genetthlion êmeran tou en Thavmasi Perivoêtou kai Megalathlou Evgeniou ba lıklı risale, 1222-23’de Selçuklular tarafından düzenlenen Trabzon seferi ile ilgili bilgileri vermektedir102. Panaretos’un Kroni i: Trabzon’daki Komnenlerin resmî tarihçisi olan Panaretos, mparator ile birlikte sayısız seferlere katılmı , iki defa da stanbul’u ziyaret etmi tir. Panaretos’un Kroni i Trabzon ile ilgili en önemli yerel kaynaklardan birisidir. 1204-1390 yılları arasındaki olayların anlatıldı ı eserin özellikle yazarın olayların canlı ahidi oldu u 98 Ioannes Skylitzes, Synopsis Historiarum, II, C. S. H. B, yay, Immanuel Bekker, Bonn 1839; Ay e Hür, Yannis Skilitzes, Dünden Bugüne stanbul Ansiklopedisi, c. 7, s. 22 (1994); D. I. Polemis, "Some Cases of Erroneous Identification in the Chronicle of Skylitzes", Byzantinoslavica, S. 226 (1965), 74-81; W. Seibt: Johannes Skylitzes: Zur Person des Chronisten, Jahrb. Österr. Byz. 25 (1976) 81-85; lcan Bihter Gül, Georges Pachymeres'in Relations Historiques Adlı Eserinde Yer Alan Türkler ile lgili Kayıtların De erlendirilmesi, zmir 2008, s. 23-25. 99Moravcsik, Gyula, Byzantinoturcica I-II, Die Byzantinischen Quellen Der Geschichte Der Türkvölker, Akademie-Verlag, Berlin 1958, s. 335; lcan Bihter Gül, Georges Pachymeres'in Relations Historiques Adlı Eserinde Yer Alan Türkler ile lgili Kayıtların De erlendirilmesi, zmir 2008, s. 23-25; Gölgesiz, Sevtap, Kurulu Döneminde (1098-1112) Antakya Haçlı Prinkepsli i-Bizans li kileri, Yüksek Lisans Tezi, zmir-2007, s. XX; Ortrogorsky, G. Bizans Devleti Tarihi, 1986, s. 197-198 100 Eser Bonn serisinde Latince çevirisi ve metni ile birlikte M. Pinder tarafından 1841-44’de (I-II. Cilt) ve Th. Büttnerwobst tarafından 1897’de (III. Cilt) yayınlanmı tır. J. Millet de S. Amour tarafından yapılan Fransızca çevirisi (Chroniques ou Annales de Jean Zonaras) ise 1560 yılında Lyon’da ve 1583 yılında Paris’te basılmı tır. Zônaras’ın bu eserinin Almanca çevirisi Erich Trapp tarafından 1986’da Graz’da yapılmı tır. Erich Trapp, Militärs und Höflinge im Ringen um das Kaisertum, 969 bis 1118 (Nach der Chronik des Johannes Zonaras), Graz 1986; Gölgesiz, Sevtap, Kurulu Döneminde (1098-1112) Antakya Haçlı Prinkepsli i-Bizans li kileri, Yüksek Lisans Tezi, zmir-2007, s. XX. 101 Iôannês Zônaras, Epitomê Istoriôn, C. III, yay, Iordanês Grêgoriadês, Atina 1999; GÖLGESiZ, Sevtap, Kurulu Döneminde (1098-1112) Antakya Haçlı Prinkepsli i-Bizans li kileri, Yüksek Lisans Tezi, zmir-2007, s. XX. 102 Iôsêf Lazaropoulos, Logos ôs en Synopsei Dialamvanôn tên Genetthlion êmeran tou en Thavmasi Perivoêtou kai Megalathlou Evgeniou, Papadopoulos-Keremeus, Fontes Historiae Imperii Trapezuntini, ed, Adolf M. Hakkert, Amsterdam 1965, s. 52-77; Andrew C. S. PEACOCK, “Kırım’a Kar ı Selçuklu Seferi ve Alaaddin Keykubad’ın Hâkimiyetinin lk Yıllarındaki Geni leme Politikası”, Tarih Ara tırmaları Dergisi, Sayı: 47 (Ankara 2010), s. 243-265, (Ali Mıynat ile beraber); Rustam Shukurov, “Trebizond and the Seljuks (12041299), ” Mésogeios, 25-26 (2005), 73-138. 19 1340-1390 arasındaki bölümü çok önemlidir ve eserin ilk bölümlerine göre çok daha ayrıntılıdır103. Mikhaêl Attaleiatês’in Historiası: Mikhaêl Attaleiatês’in 1025-1081 yılları arasındaki olayları kapsayan Historia adlı eseri104 Selçuklu-Bizans ili kileri dı ında, PeçenekBizans sava ları ile O uz ve Kumanlardan bahsedilmektedir. IV. Romanos Diogenes’in Anadolu seferleri ve Malazgirt sava ı hakkında verdi i ayrıntılı bilgiler verirr105. Mikhail Psellos’un Khronographia’sı: Mikhail Psellos’un Khronographia’sı106 9761078 yılları arasındaki olayları anlatmaktadır. Psellos’un eseri, IV. Romanos Diogenes dönemindeki Selçuklu-Bizans mücadeleleri, Malazgirt Sava ı ve sonrasındaki geli meler hakkında bilgiler verir. Psellos’un bu eseri, E. R. A. Sewter tarafından ngilizce ve I ın Demirkent’in Türkçe’ye çevrilmi tir107. Nikêforos Grêgoras: Nikêforos Grêgoras’ın mparatorlu u dönemi hakkında bilgiler verir109. Rômaikê Historia’sı108, znik Nikêforos Vryennios’un Ylê Istorias: Nikêforos Vryennios’un Ylê Istorias110 adlı eseri, 1070-1079 yılları arasında meydana gelen olayları içermektedir111. 103 Mihaêl Panaretos, Peri tôn tês Trapezountos Vasileôn tôn Megalôn Komnênôn Opôs kai Pote kai PosonEkastos Evasilevsen, yay, A. Hahanov, Panaret’in Trabzon Tarihi, Türkçe çev, Enver Uzun, Trabzon, 2004; Ayönü, Yusuf, “Türkiye Selçuklu Devleti ile Trabzon mparatorlu u Arasında Karadeniz Bölgesi’ndeki Hâkimiyet Mücadeleleri (1204-1243)”, Tarih ncelemeleri Dergisi, XXXIII/1, 2008, s. 15-36; Keçi , Murat, “Trabzon Rum mparatorlu u ve Türkler 1204-1404”, Doktora Tezi, Ankara, 2009, s. 15; lizabeth A. Zacharıadou, “Trabzon ve Türkler (1352-1402)”, Otam (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Ara tırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), Sayı: 22 (Güz 2007), s. 221-241; E. Jordaniya, Pontus Nüfusunun 13.-15. Yüzyıllardaki Etnik Yapısı ve Pontus Yer Adı Hakkında: 2. Bölüm: Çanlar, (Çev: Mehmet Mürselov), s. 239257; Tellio lu, brahim, “Panaretos Kroni i’nin Türklerle lgili Bölümleri”, Türk Dünyası Ara tırmaları, S. 143, stanbul, Nisan 2003, s. 63-68. 104 ki yazması bilinen (Paris ve Madrid) eserin Latince çevirisi ve metni Brunet de Presle-Immanuel Bekker tarafından 1853’de Bonn serisinde yayınlanmı tır (Michaelis Attaliotae, Historia, yay, Brunet de PresleImmanuel Bekker, C. S. H. B, Bonn 1853). Ayrıca eserin 1056 yılına kadar olan kısmı H. Gregoire tarafından 1958 yılında Fransızca’ya çevrilmi tir. 105 Mikhaêl Attaleiatês, Historia, yay, Iôannês D. Polemês, Atina 1997; Gölgesiz, Sevtap, Kurulu Döneminde (1098-1112) Antakya Haçlı Prinkepsli i-Bizans li kileri, Yüksek Lisans Tezi, zmir-2007, s. XX; Attaleiatês, Michaêl.-Michaelis Attaliatae Historia / éd. Eudoxos Th. Tsolakês.-Athêna: Akademia Athênôn, Kentron Ereunês tês ellênikês kai latinikês Grammateias, 2011.-322 p; Ayönü, Yusuf, zmir’de Türk Hâkimiyetinin Ba laması, Türk Dünyası ncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, Cilt: IX, Sayı 1, Sayfa: 1-8, zmir 2009, s. 1-8. 106 El yazması tek nüshası Paris’te olan bu eser, ilk olarak C. N. Sathas tarafından 1874’te yayınlandı: “Funeral Oration on John Xophilions”, Bibliotheca Graeca Mediii Aevi, IV, daha sonra metni ve Fransızca çevirisi ile birlikte 1926-28’de Paris’te basıldı ı gibi (Michael Psellos, Chronographi Ou Histoire d’un Siecle de Byzance 976-1077, I-II, Paris 1926-28) ngilizce çevirisi E. R. A. Sewter tarafından 1952’de Leiden’de 1953’te New Haven’da, 1966’da Londra’da yayınlanmı tır (Psellos, The Chronographia of Michael Psellus, ngilizce çev, E. R. A. Sewter, New Haven 1953). 107 I ın Demirkent, Mikhail Psellos’un Khronographia’sı, T. T. K. yayınları, Ankara 1992; Göksu, Erkan, Türkiye Selçuklularında Ordu, Doktora Tezi, Ankara-2008, s. XVI. 108 Nicephorus Gregoras, Byzantina Historia, yay, L. Schopen-I. Bekker, C. S. H. B, 3 cilt, Bonn 1829-1855; Jan Louis van Dieten, Nikephoros Gregoras, Rhomäische Geshichte, 3 cilt, Stuttgart 1973-88. 109 Nikêforos Grêgoras, Rômaikê Historia, C. I, (1204-1341), yay, Dêmêtrês Moshos, Atina 1997; Ayönü, Yusuf, “IV. Haçlı Seferinin Batı Anadolu’nun Türkle me Sürecindeki Yeri”, Tarih ncelemeleri Dergisi, XXIV/1, 2009, s. 5-20; Ayönü, Yusuf, “Türkiye Selçuklu Devleti ile Trabzon mparatorlu u Arasında Karadeniz Bölgesi’ndeki Hâkimiyet Mücadeleleri (1204-1243)”, Tarih ncelemeleri Dergisi, XXXIII/1, 2008, s. 15-36. 110 Nicephori Bryenni, Commentari, yay. ve Lat. çev, A. Meineke, C. S. H. B, Bonn 1836; Nicephore Bryennios, Histoire, Introduction, texte, traduction et notes par Paul Gautier, Bruxelles: Byzantion, 1975; V. Y. Muço lu, Türklük, sayı 11 (1940), 317-319, sayı:12 (1940), 367-368, sayı 13 (1940), 415-417); Gölgesiz, 20 Niketas Khoniates: Niketas Khoniates112, stanbul’da e itim almı ve devlet idaresinde önemli görevlere yükselmi tir. 1204 Nisan’ında stanbul’un Latinler tarafından i galedilmesine tanıklık etmi tir113. 12. Ermeni Kaynaklar Aknerli Grigor: “Okçu Milletin Tarihi” (History of the Nation of Archers) adlı eserleri114 vardır. Hetum: “History of the Tartars”115 Kirakos: Kirakos hakkında fazla malumat bulunmamaktadır. “History of the Armenians” adlı eserini 1241 yılında kaleme almaya ba lamı tır. Eserinde bizzat ahit oldugu Mo ol istilası ve bu cümleden olmak üzere Türkiye Selçukluları ile Mo ollar arasındaki münasebetler hakkında bilgi vermektedir116. Smbat, eseri Urfalı Mateos’un eserinin özeti mahiyetinde olmakla birlikte, 1152-1274 yılları arası müellifin bizzat tanıklık ettigi olaylara dayanmaktadır. Smbat’ın bizzat içinde ya adı ı devirlerle ilgili verdi i bilgilerin bulundu u kısım, Türkiye Selçuklu Devleti ile Kilikya Ermeni Krallı ı arasındaki ili kiler ve Mo olların Anadolu harekâtı hakkında önemli bilgiler içermektedir117. Sevtap, Kurulu Döneminde (1098-1112) Antakya Haçlı Prinkepsli i-Bizans li kileri, Yüksek Lisans Tezi, zmir-2007, s. XXI; Nikêforos Vryennios, Ylê Istorias, Dêmêtrês Tsougkarakês-Despoina Tsougklidou, Atina, 1996, Türkçe terc, O. Kazanlı, Tarihi Hatıralar (TTK’nda Basılmamıs Nüsha). 111 Nikêforos Vryennios, Ylê Istorias, Dêmêtrês Tsougkarakês-Despoina Tsougklidou, Atina 1996, Türkçe çev, O. Kazanlı, Tarihi Hatıralar, (Türk Tarih Kurumu’nda Basılmamı nüsha); Gölgesiz, Sevtap, Kurulu Döneminde (1098-1112) Antakya Haçlı Prinkepsli i-Bizans li kileri, Yüksek Lisans Tezi, zmir-2007, s. XX. 112 Niketas Khoniates, Historia ( oannes ve Manuel Komnenos Devirleri), trc. Fikret I ıltan, Ankara, 1995; lcan Bihter Gül, Georges Pachymeres'in Relations Historiques Adlı Eserinde Yer Alan Türkler ile lgili Kayıtların De erlendirilmesi, zmir 2008, s. 23-25. 113 Nicetae Choniatae, Historia, yay. ve Lat. çev, Immanuel Bekker, Bonn 1835; Franz Grabler, C. I, Die Krone der Komnenen: die Regierungszeit der Kaiser Johannes und Manuel Komnenos (1118-1180) aus em Geschichtswerk des Niketas Choniates; C. II, Abenteurer auf dem Kaiserthron. Die Regierungszeit der Kaiser Alexois II, Andronikos und Isaak Angelos (1180-1195) aus dem Geschichtswerk des Niketas honiates; CIII, Die Kreuzfahrer erobern Konstantinopel: die Regierungszeit der Kaiser Alexios Angelos, Isaak Angelos und Alexios Dukas, die Schicksale der Stadt nach der Einnahme sowie das "Buch von den Bildsaulen" (1195-1206) aus dem Geschichtswerk des Niketas Choniates, Graz-Wien-Köln 1958; Nicetas Choniates, O City of Byzantium, Annals of Niketas Choniates, Translated by Harry J. Magoulias, Detroit 1984; Türkçe çev, Fikret I ıltan, Histoira (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), Ankara 1995; Türkçe çev, I ın Demirkent, Niketas Khoniates’in Historia’sı (1195-1206), stanbul 2004; Özonur, ebnem, Antakya Haçlı Prinkepsli i’nin Sonu, Yüksek Lisans Tezi, stanbul, 2008, s. XV; Göksu, Erkan, Türkiye Selçuklularında Ordu, Doktora Tezi, Ankara-2008, s. XVI. 114 Aknerli Grigor, History of the Nation of Archers, (Türkçe terc, Okçu Milletin Tarihi, Çev. Hırant D. Andreasyan, stanbul 1954; Özcan, Altay Tayfun, Chronıca Maıora’da Mo ol majı, Tarih ncelemeleri Dergisi, Cilt/Volume XXVII, Sayı/Number 2, Aralık/December 2012, 427-458; Göksu, Erkan, Türkiye Selçuklularında Ordu, Doktora Tezi, Ankara-2008, s. XVI; Göksu, Erkan, Köseda Sava ı (1243), Tarihin Pe inde, Uluslararası Tarih ve Sosyal Ara tırmalar Dergisi, Ekim, Sayı: 2, 2009, s. 1-14. 115 Hetum, History of the Tartars (The Flower of Histories of the East), Trans. Robert Bedrosian, New Jersey 2004; Göksu, Erkan, Türkiye Selçuklularında Ordu, Doktora Tezi, Ankara-2008, s. IX. 116 Göksu, Erkan, Türkiye Selçuklularında Ordu, Doktora Tezi, Ankara-2008, s. XVI. 117 Smbat, Chronicle, Trans. Robert Bedrosian, Long Branch, New Jersey 2005; Göksu, Erkan, Türkiye Selçuklularında Ordu, Doktora Tezi, Ankara-2008, s. XVIII; Genceli Kiragos, “Ermeni Müelliflerine Nazaran Mo ollar”, Türkçe çev, Ed. Dularier, Türkiyat Mecmuası, II, stanbul 1926, s. 139-207. 21 Urfalı Mateos’un Vekayinâmesi: Do um ve ölüm tarihleri kesin olarak bilinmemekle birlikte XI. Yüzyılın sonlarıyla XII. yüzyılın ilk yarısında ya amı olan Urfalı Mateos’un Vekayinâmesi118 952’den 1136 yılına kadar olan olayları içermektedir. Bu esere Papaz Grigor tarafından zeyl yapılarak 1163 yılına kadar meydana gelen olaylar anlatılmı tır. Yakın Do u ve Türk tarihi hakkında önemli bilgiler veren Ermenice kaynaklar arasında Urfalı Mateos’un Vekayinâmesi di er kaynaklarda bahsedilmeyen birçok olayı ayrıntılı bir ekilde anlatması bakımından özel bir yere sahiptir. Müellifin eseri ba lıca üç kısımdan olu maktadır. Bu kısımlarda kronolojik sıra ile 952-1052 yılları arasındaki olaylar birinci kısımda, 10531102 yılları arasındaki olaylar ikinci kısımda ve son olarak 1102-1136 yılları arasındaki olaylar üçüncü kısımda kaydedilmi tir119. Vardan: Vardan hakkında da fazla bilgi bulunmamaktadır. Eser “Cihan Tarihi”adıyla dilimize çevrilmistir120. 13. Süryâni Kaynaklar Ebu'l-Farac'in Kronolojisi: Selçuklu devri kaynaklarından birisi de Ebu'l-Farac'in Kronolojisidir. bn-i ü'l- brî, Bar Hebraeus, Gregorius b. Ehrun gibi isimlerle de tanınan müellif, 1226’da Malatya'da do mu tur. Yahudi bir doktorun o lu olan Gregorius, Arapça, Süryanca ve Yunancayı iyi bir ekilde ö renmi , felsefe ve ilahiyat gibi ilimlerin yanı sıra daha birçok ilim tahsil etmi tir. lhanlıların, Selçuklu Türkiye’sine ilk saldırılarına bizzat ahit olmu ve bu tarihlerden itibâren, 1292 yılına kadar geçen tarihi vakalar hakkında de erli bilgiler ihtivâ eden bir eser yazmı tır. Mo ollarla iyi geçinebilen müellif, 1264 yılında onlar tarafından Mâverâünnehir ve Irak-ı Acem Süryâni Metropolitli ine getirilmi tir. yi bir tahsil görmü olması, slâm âleminin önemli bölgelerini gezmi olması, Türkleri yakından tanıması ve Selçuklu Türkiye’sinde dünyaya gelmi olması gibi husûsiyetleri onun eserini de erli kılmaktadır. Bu eser Batı âleminde erken tarihlerde tanınarak 1691'den itibâren basılmaya ba lanmı tır. 1932'de, E. W. Budge tarafından Süryancadan ngilizceye çevrilen eser, Ö. R. Do rul tarafından Budge tercümesi esâs alınarak Türkçeye çevrilmi ve 1945'de basılmı tır. 1987'de ise TTK tarafından ikinci baskısı yapılmı tır121. Patrik Mihael'in Vekâyinâmesi: Selçuklu Türkiye’si ile ilgi de erli bilgiler veren Süryanca kaynaklardan birisi de Patrik Mihael'in Vekâyinâmesi’dir122. II. Kılıç Aslan’la ça da olup onunla bizzat görü ebilme fırsatını bulmu olan Mihael bu dönem için de erli bilgiler vermektedir. Bu kaynak sâyesinde Selçuklu Türkler’inin Gayr-i Müslimlere kar ı takındıkları mü fikâne tavrı ve gayri Müslimlerin Türkler hakkındaki müspet kanaatlerini ö renmekteyiz. ki cilt halinde olan bu kaynak, H. D. Andreasyan tarafından Türkçe'ye çevrilerek basıma hazırlanmı tır. Henüz basılmamı olan bu tercümenin bir nüshası TTK Kütüphânesinde mevcut olup bu metinden alınan bir fotokopi de Diyânet Vakfı D A kütüphânesinde bulunmaktadır123. 118 Hrant D. Andreasyan, “Türk Tarihine Aid Ermeni Kaynakları”, Tarih Dergisi, I/1, stanbul 1950, s. 108. 119 Urfalı Mateos, Vekayinâme, Türkçe çev, H. D. Andreasyan, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), 2. Baskı, Ankara 1987. 120 Vardan, Compilation of History, Trans. Robert Bedrosian, Long Branch, New Jersey 2007, Türkçe terc, “Cihan Tarihi”, Çev. Hrant D. Andreasyan, Tarih Semineri Dergisi, III, ÜEF, 1937, s. 154-255. 121 Ebu'l Farac Gregoryus b. Ehrun (Barhebraeus), bnü’l- brî, Abu'l-Farac Tarihi, C. II, trc. Do rul, Ö. Rıza, Ankara, 1987; Altınta , 1998: 1-25. 122 H. Andreasyan, Süryani Patrik Mihail’in Vekayinâmesi, II, 1944. 123 Süryani Patrik Mikael'in Vakayinamesi, I, No: 956/M H, 1932. 22 14. Gürcü Kaynaklar Histoire de la Georgie: Marie Félicité Brosset tarafından“Histoire de la Georgie” adı altında iki cilt halinde Fransızcaya tercüme edilmi tir. Eserde XIII. yy'ın ilk yarısında Türkiye Selçuklu Sultanlarıyla Kraliçe Thamara ve takipçileri arasındaki münasebetler hakkında bilgi veren eserin Türkçe tercümesi de mevcuttur124. Kartlis Vakayinamesi: En eski Gürcü vakayinamesi olarak bilinen Kartlis Tshovreba’da (Gürcü Hayatı) ’dır. Giorgi'nin kızı ve ardılı Tamar dönemindeki (1184-1207) Kartlis Tshovreba'nın vakanüvisi "yeni" Kıpçaklardan bahseder; "Yeni Kıpçaklar", muhtemelen Hıristiyanlı ı kabul eden Kıpçakları tanımlıyordu, zira F. Sikharulidze'ye göre Hıristiyanlı ı sonradan kabul eden Gürcülere de "yeni Gürcüler" denmekteydi. Leonti Mroveli, 11. yüzyılda ya amı Gürcü tarihçi ve din adamı. Mroveli soyadı de ildir ve bu ad, Ruisi'de (Urbnisi yakınları) kullanılan piskoposlukunvanıdır. Leonti bu unvanı 1066 yılında almı tır. Leonti Mroveli, ünlü Gürcü vakayinamesi Kartlis Tshovreba'nın pek çok bölümünün yazarı olarak ünlenmi tir125. Kaynakça Abraham Constantin D'ohsson.(2008) Türkçesi: Bahadır Apaydın,Mo ol Tarihi. Ahmed B. Yûsuf B. Ali B. El-Ezrak El-Fârıkî.(1379-1959) Târîhü’l-Fârıkî, (Nesr. Bedevî Abdullatîf Avad) , Kahire. Ahmed B. Yûsuf B. Ali B. El-Ezrak El-Fârikî.(1992) Târîhu Meyyâfârıkîn ve Âmid, (Türkçe terc. Meyyâfârıkîn ve Âmid Tarihi (Artuklular Kısmı) , (Çev. Ahmet Savran) , Erzurum. Ahmed Eflâkî.(1976-80) Menâkıbu'l-Arifin, I-II, n r. Tahsin Yazıcı, Ankara. Ahmed Eflâkî.(1922) Les Saints des Derviches Tourneurs, (Menâkıbü'l-‘Ârîfîn) , Yayın ve Çeviri: Clement Huart, C. 2, Paris, 1918-1922. XIX, avril-juin, s. 308-317 (yeni basım, Paris, 1979) . Akda , Mustafa.(1974) Türkiye’nin ktisadî ve çtimaî Tarihi, C. I, stanbul. Aknerli Grigor.(1954) History of the Nation of Archers, (Türkçe terc, Okçu Milletin Tarihi, Çev. Hırant D. Andreasyan, istanbul, 124 Marie Félicité Brosset, Gürcistan Tarihi-Eski Çaglardan 1212 Yılına Kadar, Çev. Hrand D. Andreasyan, Notlarla Yay. Haz. Erdogan Merçil, TTK Yay, Ankara 2003; Göksu, Erkan, Türkiye Selçuklularında Ordu, Doktora Tezi, Ankara-2008, s. XXI; Marie-Félicité Brosset, Histoire de la Géorgie depuis l'antiquité jusqu'au XIXe siècle, traduite du géorgien par Brosset. Ire partie. Histoire ancienne jusqu'en 1469, lre liv. St-Pétersbourg et Leipzig; 1849. 383 p. in-4 (20 f. ). 125 N. N. engeliya, “XI-XIIIV. Yüzyıl Gürcü Tarihçilerine Göre Selçuklular”,Çev. : Mehmet Mürselov, XXII2, Aralık 2007, 227-240; "Kartlis Tshovreba", c. II, Tiflis, 959, s. 343; "Oçerki istorii Gruzii", c. III, Tiflis 1979, s. 749 (Gürcüce). 23 Aksarayî, Kerimüddin Mahmud.() Müsâmeretü'l-Ahbâr, Mo ollar Zamanında Türkiye Selçukluları Tarihi, Ankara, 1944. Aksarayî.(1944) Selçuki Devletleri Tarihi, trc. Gençosman, Önsöz ve Notlar, F. N. Uzluk, Ankara. Âli Bey.(1330) E ref-O ulları Hakkında Birkaç Söz, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, No. 28, C. 251-256. Altınta , Ahmet.(1998) Türkiye Selçuklularında Sosyal ve Ekonomik Hayat, Malatya, (Basılmamı Doktora Tezi) . Andreasyan, H.(1944) Süryani Patrik Mihail’in Vekayinâmesi, II. Andreasyan, Hrant D.(1950) “Türk Tarihine Aid Ermeni Kaynakları”, Tarih Dergisi, I/1, stanbul, s. 108. Andrew C. S. Peacock.(2010) “Kırım’a Kar ı Selçuklu Seferi ve Alaaddin Keykubad’ın Hâkimiyetinin lk Yıllarındaki Geni leme Politikası”, Tarih Ara tırmaları Dergisi, Sayı: 47,Ankara, s. 243-265, (Ali Mıynat ile beraber) . Anna Kommena.() Alexiad, (n r. Bilgi Umar) , stanbul, 1996. Ate , Ahmed, "Muhyeddîn bn el-‘Arabî", A, VIII, 533-555. Atıcı, Ay e.(2005) Büyük Selçuklu mparatorlu u’nda Bâtinî Hareketi (Hasan Sabbah ile lk Halefleri ve ran Nizârî smâilîleri) (1090-1157) , Yüksek Lisans Tezi,Ankara. Attaleiatês, Michaêl.(2009) Michaelis Attaliatae Historia/éd. Eudoxos Th. Tsolakês,Athêna: Akademia Athênôn, Kentron Ereunês tês ellênikês kai latinikês Grammateias, 2011; AYÖNÜ, Yusuf, zmir’de Türk Hâkimiyetinin Ba laması, Türk Dünyası ncelemeleri Dergisi/ Journal of Turkish World Studies, Cilt: IX, Sayı 1, Sayfa: 1-8, zmir, s. 1-8. Ayönü, Yusuf.(2009) “IV. Haçlı Seferinin Batı Anadolu’nun Türkle me Sürecindeki Yeri”, Tarih ncelemeleri Dergisi, XXIV/1, s. 5-20. Ayönü, Yusuf.(2008) “Türkiye Selçuklu Devleti ile Trabzon mparatorlu u Arasında Karadeniz Bölgesi’ndeki Hâkimiyet Mücadeleleri (1204-1243) ”, Tarih ncelemeleri Dergisi, XXXIII/1, s. 15-36. Azimî Tarihi.(1988) (Selçuklular Dönemiyle lgili Bölümler: h. 430-538) ,(trc. ven r. Ali Sevim) , Ankara, mütercimin giri i IX-XXIX. Babinger, F.(1996) Anadolu’da slamiyet- slâm Tetkikatının Yeni Yolları , (Çev: Râgıp Hulûsi, Yayına Hazırlayan: Mehmet Kanar) , stanbul. Baykara, Tuncer.(1990) Anadolu’nun Selçuklular Devrindeki Sosyal ve ktisadî Tarihi Üzerine Ara tırmalar, zmir. Baykara, Tuncer.(1985) Türkiye Selçukluları Devrinde Konya, Ankara. Bayram, M.(1994) Fatma Bacı ve Bacıyan-ı Rum, (Fatma Bacı) ,Konya, s. 12-22. 24 Bayram,M .(2005) eyh Evhadüddin Hamid el- Kirmanî ve Menâkıb-Nâmesi, Konya, s. 14. Bayram, M.(1994) “Ere li’de Medfun Olan eyh ihabü’d-din Makbul Kimdir?” III. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Ayrı basım, Konya, s. 123. Bundârî.(1943) Zubdet al-Nusra va Nuhbat al ‘Usra, Türkçe çev, Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, stanbul. Cahen, Claude, "al-'Azîmi", EL2 ( ng.) , I, 823. Cahen, Claude.(1940) La SyrieduNordâ iepoquedes Croisades, Paris, s. 42-43 CAHEN, Claude.(1979) Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, stanbul. Cebecio lu, Ethem.(2008) Muhyiddin bnü’l-Arabî’nin (560/1165-638/1240) Hayatı ve Eserleri, Tasavvuf, lmî ve Akademik Ara tırma Dergisi (ibnü’l-Arabî Özel Sayısı-1) , yıl: 9, sayı: 21, ss. 9-25. Cedrenus-Skylitzes.(1838-1839) Synopsis Historiarum, I-II, CSHB, yay, I. Bekker, Bonn. Çakmaklıo lu, M. Mustafa.(2006) Muhyiddin bnü’l-Arabî (560-638/1165-1240) , etTedbîrâtü’l- lâhiyye Fî Islâhı Memleketi’l- nsâniyye, Klasiklerimiz - XVI, Tasavvuf: lmî ve Akademik Ara tırma Dergisi, yıl: 7, sayı: 17, ss. 283-302. Çetin, Osman.(1981) Selçuklu Müesseseleri ve Anadolu'da slamiyet’in Yayılı ı, stanbul. Demir, Mustafa.(2007) slam Ortaça ı’nda ran Bölgesindeki Tarih Yazıcılı ı,A.Ü. Türkiyat Ara tırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 34 Erzurum,s.255-273. Demirkent, I ın.(1992) Mikhail Psellos’un Khronographia’sı, T. T. K. yayınları, Ankara. Duda, H. W.(1959) Die Seltschukengeschichte des Ibn Bibi, Copenhagen. E. Jordaniya. Pontus Nüfusunun 13. -15. Yüzyıllardaki Etnik Yapısı ve Pontus Yer Adı Hakkında: 2. Bölüm: Çanlar, (Çev: Mehmet Mürselov) , s. 239-257. Ebu'l Farac Gregoryus B. Ehrun (Barhebraeus) .(1987) bnü’l- brî, Abu'l-Farac Tarihi, C. II, trc. Do rul, Ö. Rıza, Ankara. Elizabeth A. Zacharıadou.(2007) “Trabzon ve Türkler (1352-1402) ”, Otam (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Ara tırma ve Uygulama Merkezi Dergisi) , Sayı: 22 (Güz) , s. 221-241. Enverî.(1928) Düsturnâme, (n r. M. H. Yinanç) , stanbul. Ergin, O.(1958) “Sadreddin al Konevî ve Eserleri”, arkiyat Mec., stanbul, II, 82-83. Feridun B. Ahmed-î Sipehsâlâr.(1977) Risâle (Mevlânâ ve Etrafındakiler) , çev. Tahsin Yazıcı, stanbul. Franz Grabler.(2004) C. I, Die Krone der Komnenen: die Regierungszeit der Kaiser Johannes und Manuel Komnenos (1118-1180) aus em Geschichtswerk des Niketas Choniates; C. II, Abenteurer auf dem Kaiserthron. Die Regierungszeit der Kaiser Alexois II, Andronikos und 25 Isaak Angelos (1180-1195) aus dem Geschichtswerk des Niketas honiates; CIII, Die Kreuzfahrer erobern Konstantinopel: die Regierungszeit der Kaiser Alexios Angelos, Isaak Angelos und Alexios Dukas, die Schicksale der Stadt nach der Einnahme sowie das "Buch von den Bildsaulen" (1195-1206) aus dem Geschichtswerk des Niketas Choniates, GrazWien-Köln 1958; Nicetas Choniates, O City of Byzantium, Annals of Niketas Choniates, Translated by Harry J. Magoulias, Detroit 1984; Türkçe çev, Fikret I ıltan, Histoira (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri) , Ankara 1995; Türkçe çev, I ın Demirkent, Niketas Khoniates’in Historia’sı (1195-1206) , stanbul, Genceli Kiragos.(1926) “Ermeni Müelliflerine Nazaran Mo ollar”, Türkçe çev, Ed. Dularier, Türkiyat Mecmuası, II, stanbul, s. 139-207. Georgii Acropolitae.(1903) Opera, ed. A. Heisenberg, 2 cilt, Leipzig. Geôrgios Akropolitês.(2003) Khronikê Syngrafê, yay, Antônios D. Panagiôtou, Atina. Goergii Pachymeris.(1835) De Meichalele et Andronico Palaeologis, yay, Immanuel Bekker, 2 cilt, Bonn. Gordlevsky, Vladimir A.(1988) Anadolu Selçuklu Tarihi, trc. A. Yaran, Ankara. Göksu, Erkan.(2009) Köseda Sava ı (1243) , Tarihin Pe inde, Uluslararası Tarih ve Sosyal Ara tırmalar Dergisi, Ekim, SAYI: 2, s. 1-14. Göksu, Erkan.(2008) Türkiye Selçuklularında Ordu, Doktora Tezi, Ankara. Gölgesiz, Sevtap.(2007) Kurulu Döneminde (1098-1112) Antakya Haçlı Prinkepsli i-Bizans li kileri, Yüksek Lisans Tezi, zmir. Gül, lcan Bihter.(2008) Georges Pachymeres'in Relations Historiques Adlı Eserinde Yer Alan Türkler ile lgili Kayıtların De erlendirilmesi, zmir. Gümü , Ercan.(2012) bnü’l-Ezrak ve Eseri “Meyyâfârikîn ve Âmîd Tarihi” Üzerine Türkiye’de Yapılan Çalı malar I ı ında Bir De erlendirme, e- arkiyat lmi Ara tırmalar Dergisi -www.esarkiyat.com,Sayı: VII, Nisan, s. 3-13. Hacıgökmen, Mehmet Ali.(2012) Anadolu’da Ahili in Esnaf Te kilatı Hâline Dönü mesi ve Tımar Sistemine Yansımaları (Ankara Örne i) , Türkiyat Ara tırmaları Dergisi, GÜZ/AUTUMN– Sayı/ISSUE: 32, s.263-291. Hacıgökmen, Mehmet Ali.(2001) Anadolu Selçukluları Zamanında Sadrü'd-din Konevî'nin Türkmen syanlarına Bakı ı,Türkiyat Ara tırmaları Dergisi,10. Sayı,Güz,s.39-49. Hacım Sultan Vilâyetnâmesi.(1927) , R. Tschudi tarafından Turkische Bibliothek Das Vilajet-Name Des Hanschem Sultan adıyla ne redilmi tir; Hacı Bekta Vilâyetnâmesi ise, Erich Gross tarafından Das Vilâyet-Nâme des Haggi Bektasch , Leipzig, adıyla ne rolunmu tur; Hetum.(2004) History of the Tartars (The Flower of Histories of the East) , Trans. Robert Bedrosian, New Jersey. http: //anadoluselcuklumimarisi.com/kronik.asp. 26 Hür, Ay e.(1965) Yannis Skilitzes, Dünden Bugüne stanbul Ansiklopedisi, c. 7, s. 22 (1994) ; D. I. Polemis, "Some Cases of Erroneous Identification in the Chronicle of Skylitzes", Byzantinoslavica, S. 226, 74-81. Ioannes Kinnamos.(1836) Epitome rerum ab Ioanne et Alexio (!) Comnenis gestarum, yay, A. Meineke, C. S. H. B, Bonn. Ioannes Skylitzes.(1839) Synopsis Historiarum, II, C. S. H. B, yay, Immanuel Bekker, Bonn. Iôannês Zônaras.(1999) Epitomê Istoriôn, C. III, yay, Iordanês Grêgoriadês, Atina. Iôsêf Lazaropoulos.(1965) Logos ôs en Synopsei Dialamvanôn tên Genetthlion êmeran tou en Thavmasi Perivoêtou kai Megalathlou Evgeniou, Papadopoulos-Keremeus, Fontes Historiae Imperii Trapezuntini, ed, Adolf M. Hakkert, Amsterdam, s. 52-77. bn Battuta.(1993) bn Battuta Seyahatnamesi I-II, (n r. M. Çevik) , stanbul. bn Bibi.(1941) Farsça Muhtasar Selçuknâmesi, Türkçeye çeviren: M. N. Gençosman, Notlar ve laveler, F. N. Uzluk, Ankara. bn Bibi.(1996) Hüseyin b. Muhammed Ali El-Ca'ferî, EI-Evâmirü'l-Alâiyye Fi'l-Umuri'lAlâiyye, I. Tıpkı Basım, Ankara, 1956; Selçuk-nâme, I-II, trc. Mürsel Öztürk, Ankara. bn Kalânisî.(1908) Zeyl Târîh Dıma k, yay, H. F. Amedroz, Leyden. bn- Battuta.(2005) Büyük Dünya Seyahatnamesi, lk Türkçe baskı ve çevirmeni Muhammed erif Pa a (1907) , orijinal ilk baskıyı sadele tiren Mümin Çevik, Yeni afak baskısı için A. Murat Güven. bni Bibi.(1956) Hüseyin b. Muhammed Ali El-Ca'ferî, El-Evâmirü’l-’Alâ’iyye f ’lUmuri’l’Alâ’iyye, I. Tıpkı basım, n r.. A. S. Erzi. TTK Yay, Ankara. bni Bibi.(1957) Hüseyin b. Muhammed Ali El-Ca'ferî, El-Evâmirü’l-’Alâ’iyye f ’lUmuri’l’Alâ’iyye, I. (n r. N. Lugal, A. S. Erzi, A. Ü. . F, Yay, TTK Basımevi, Ankara. bni Fadlan.(1954) Seyahatname, Ankara Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi, c. I-II, s. 6373,çev: Dr. Lütfi Do an, Ankara. bnü’l Esîr.(1987) El-Kâmil Fi’t-Tarih Tercümesi, trc. Abdulkerim Özaydın, XI-XII, stanbul. bnü’l-Adîm.(1982) Bugyetü’t-taleb fi Tarihi Haleb (Seçmeler) , Biyografilerle Selçuklular Tarihi, trc. Ali Sevim, Ankara. bnü’l-Esir.(1987) el Kâmil fî’t-Târîh, ne r. Carolus Johannes Tornberg, Beyrut 1386/1966, 475;Türkçe çev, Abdülkerim Özaydın, stanbul. onnes Kinnamos.(2001) oannes Kinnamos’un Historiası (1118-1176) , haz. I ın Demirkent, Ankara. slam Tarihi Ve Medeniyeti, Madde Adı: bnü’l-Kalânisî, EI. III. 815. slam Tarihi Ve Medeniyeti, Madde Adı: bnü’l-Kalânisî, A. V/2. 862-863. 27 slam Tarihi Ve Medeniyeti, Madde Adı: bnü’l-Kalânisî, Zirikli. II. 308; ML. VI. 172. John Kinnamus.(2001) Deeds of John and Manuel Comnenus, ngilizce çev, Charles M. Brand, New York: Columbia University Press 1976; Türkçe çev, I ın Demirkent, Ioannes Kinnamos’un Historia’sı (1118-1176) , Ankara. Keçi , Murat.(2009) “Trabzon Rum mparatorlu u ve Türkler 1204-1404”, Doktora Tezi, Ankara. Keçi , Murat.(2009) Georgios Akropolites ve "Tarih" Adlı Eseri, George Akropolites and His Work"The History", Tarih Ara tırmaları Dergisi, 28(45) : 191-205. Keklik, N.() Sadreddin Konevî’nin Felsefesinde Allah-Kainat ve nsan, stanbul,1967, Önsöz, s. XIV-XV. Kemalo lu, Muhammet.(2004) Türkiye Selçuklu Devletinin III. Hükümdarı ahin ah Dönemi ve ahin ah’ın ahsiyeti-I-, Orkun Aylık Türkçü Dergi, Sayı: 88-89, Haziran-Temmuz. Koca, Salim.(1997) Dandanakan’dan Malazgirt’e, Giresun. Köprülü, Fuat.(1943) Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları , Bel: VII, Sayı: 27, Temmuz, s. 379-522. Köprülü, Fuat.( 1331) Anadolu’da Türk Medeniyeti , Milli Tetebbular Mecmuası, II/5, stanbul, , s. 193-232. Köprülü, Fuat.(1338-1341) Anadolu'da slâmiyet , D. E. F. M, Sayı: 4-6, s. 64. Köprülü, Fuat.(1938) Eski Türk Unvanlarına Ait Notlar , T. H. . T. M, II, s. 17-32. Köprülü, Fuat.(1928) Anadolu Beylikleri Tarihine Ait Notlar, T. M, II. Köprülü, Fuat.(1996) Anadolu’da slamiyet , stanbul. Köprülü, Fuat.(1972) Osmanlı mparatorlu unun Kurulu u, Ankara. Köprülü, Fuat.(1934) Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Ara tırmalar, stanbul, s. 162-173. Köprülü, Fuat.(1976) Türk Edebiyatında lk Mutasavvıflar, Ankara. Köprülü, M. Fuad. (1938) Vakıf Müessesesi ve Vakıf Vesikalarının Tarihi Ehemmiyeti , V. D, I. Köymen, M. Altay.(1976) Selçuklu Devri Kaynakları Olarak Vakfiyeler , Studi Preottoman e Ottoman, s. 153, 155. Marie Félicité Brosset.(2003) Gürcistan Tarihi-Eski Çaglardan 1212 Yılına Kadar, Çev. Hrand D. Andreasyan, Notlarla Yay. Haz. Erdogan Merçil, TTK Yay, Ankara. Marie-Félicité Brosset.(1849) Histoire de la Géorgie depuis l'antiquité jusqu'au XIXe siècle, traduite du géorgien par Brosset. Ire partie. Histoire ancienne jusqu'en 1469, lre liv. StPétersbourg et Leipzig, 383 p. in-4 (20 f.) . 28 Marko Polo Seyahatnamesi. Yay. Filiz Dokuman, (Basım yeri ve yıl yok) , Tercüme 1001 Temel Eser. Menakıb-I Evhadü’d-Din- Kirmanî.(1969) (Menakıb) , n r. B. Furuzanfer, Tahran, s. 84. Mevlâna, Celâleddîn.(1937) Mecalis-i Seb'a, F. Nafiz, Uzluk Basımı, Bozkurt Basımevi, stanbul. Michael Angold.(2004) “Nikaia Kenti: MS 1000-1400”, Tarih Boyunca znik, stanbul, s. 2755. Michael Psellos.(1953) Chronographi Ou Histoire d’un Siecle de Byzance 976-1077, I-II, Paris 1926-28) ngilizce çevirisi E. R. A. Sewter tarafından 1952’de Leiden’de 1953’te New Haven’da, 1966’da Londra’da yayınlanmı tır (Psellos, The Chronographia of Michael Psellus, ngilizce çev, E. R. A. Sewter, New Haven) . Michaelis Attaliotae.(1853) Historia, yay, Brunet de Presle-Immanuel Bekker, C. S. H. B, Bonn) . Mihaêl Panaretos.(2004) Peri tôn tês Trapezountos Vasileôn tôn Megalôn Komnênôn Opôs kai Pote kai PosonEkastos Evasilevsen, yay, A. Hahanov, Panaret’in Trabzon Tarihi, Türkçe çev, Enver Uzun, Trabzon. Mikhaêl Attaleiatês.(1997) Historia, yay, Iôannês D. Polemês, Atina. Moravcsik, Gyula.(1958) Byzantinoturcica I-II, Die Byzantinischen Quellen Der Geschichte Der Türkvölker, Akademie-Verlag, Berlin, s. 335. Muallim Cevdet.(1932) Zeyl Ala Faslî’l-Ahîyeti’l-Fityani’t-Türkiyye fî Kitâbi’r-Rihle li bn Battûta, stanbul. Muço lu, V. Y.(1940) Türklük, Sayı:11 () , 317-319, sayı: 12 (1940) , 367-368, sayı 13 (1940) , 415-417) , Nicephore Bryennios.(1975) Histoire, Introduction, texte, traduction et notes par Paul Gautier, Bruxelles: Byzantion. Nicephori Bryenni.(1836) Commentari, yay. ve Lat. çev, A. Meineke, C. S. H. B, Bonn. Nicephorus Gregoras.(1973-88) Byzantina Historia, yay, L. Schopen-I. Bekker, C. S. H. B, 3 cilt, Bonn 1829-1855; Jan Louis van Dieten, Nikephoros Gregoras, Rhomäische Geshichte, 3 cilt,Stuttgart. Nicetae Choniatae.( 1835) Historia, yay. ve Lat. çev, Immanuel Bekker, Bonn, Nikêforos Grêgoras.(1997) Rômaikê Historia, C. I, (1204-1341) , yay, Dêmêtrês Moshos, Atina. Nikêforos Vryennios.(1996) Ylê Istorias, Dêmêtrês Tsougkarakês-Despoina Tsougklidou, Atina, Türkçe terc, O. Kazanlı, Tarihi Hatıralar (TTK’nda Basılmamıs Nüsha) . 29 Niketas Khoniates.(1995) Historia ( oannes ve Manuel Komnenos Devirleri) , trc. Fikret I ıltan, Ankara. Ocak, A. Ya ar.(1991) Anadolu’nun Türkle mesi ve slâmla ması , TDV, . A, C. III, stanbul, s. 111-114. Ocak, A. Ya ar.(2002) Selçuklular ve Beylikler Devrinde Dü ünce , Türkler, C. VII. Ocak, A. Ya ar.(1978) Zaviyeler , V. D, Sayı: XII, s. 267. Ocak, A. Ya ar.(2000) Alevî-Bekta î nançlarının slâm Öncesi Temelleri, stanbul. Ocak, A. Ya ar.(1996) Babaîler syanı-Alevîli in Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da slâmTürk-Heterodoksisinin Te ekkülü, stanbul. Ortrogorsky, G.(1986) Bizans Devleti Tarihi, s. 197-198 Öngül, Ali. (1986) Müneccim Ba ı Ahmed Dede'nin Camiü'd-Düvel 'inin Tenkitli Metin Ne ri ve Tercümesi (Selçuklular ve Anadolu Beylikleri) , Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, . Ü. E. F. Tarih Bölümü Ortaça Tarihi Anabilim Dalı, stanbul. Özaydın, Abdulkerim. “ bnü’l Esîr”, D A, XXI, s. 26-27. Özbek, Süleyman.(2001) Türkiye Selçuklularında Kültürel Hayat (Mevlana’nın Fîh-i Mafih ve Mesnevi’sine Göre) , Afyon Kocatepe Ünv. Sosyal Bilimler Dergisi, III/1, Sayı: 41-58, Haziran, s. 43. Özcan, Altay Tayfun.(2012) Chronıca Maıora’da Mo ol majı, Tarih ncelemeleri Dergisi, Cilt/Volume XXVII, Sayı/Number 2, Aralık/December, 427-458, Özonur, ebnem.(2008) Antakya Haçlı Prinkepsli i’nin Sonu, Yüksek Lisans Tezi, stanbul. Pakhymeres, Georgios.(1999) Relations Historiques, C. I-II, notlar Albert Failler Fransızca çev, Vitalien Laurent, Paris 1984; C. IV, notlar ve Fransızca çev, Albert Failler, Paris. Parmaksızo lu, smet.(2000) bn Battuta Seyahatnamesi'nden Seçmeler, Kültür ve Turizm Bakanlı ı Yayınları, Ankara. Sami Dahan.(1962) "The Ori-ginand Development of the Local Histories of Syria", Historians of the Middle East (ed. B. Lewis-P. M. Holt) , London, s. 111. Sevim, Ali.(1983) "Azimî'nin el-Muvassal Adlı Kayıp Eserindeki Selçuklularla Kayıtlar", TTK Belleten, XLVII/187, s. 843-868. lgili Sevim, Ali. “ bnü’l Adim”, D A, XX, s. 478-479. Sevim, Ali.(1989) Biyogrofilerle Selçuklular Tarihi, Ankara. bnu’l-‘Adîm(1954) Zubdetu’l-Haleb min Târîh Haleb, II, yay, Samî Dahhân, Dıma k. Sevim, Ali.(2008) bnü'l-Kalânisî'nin Zeylü Tarih-i Dıma k Adlı Eserinde Selçuklularla lgili Bilgiler I. (H. 436-500=1044/45-1106/07) , Belgeler, 33, Cilt: XXIX - Sayı: 33,s. 1-43. 30 Shukurov, Rustam.(2005) “Trebizond and the Seljuks (1204-1299) , ” Mésogeios, 25-26,s. 73-138. Sıbt bnü’l Cevzî.(1968) Mîr’âtü’z-Zeman fî Tarih’il Âyan, yay. Ali Sevim, Ankara. Sipehsâlâr, Feridun bin Ahmed.(1331) Risâle-i Sipehsâlâr ve Menâkıb-ı Hazret-i Hüdâvendigar (M. Bahârî Tercümesi) , Der Saadet. Smbat, Chronicle.(2005) Trans. Robert Bedrosian, Long Branch, New Jersey. Sultân Veled.(1941) Divan-ı Sultân Veled (haz. F. N. Uzluk) , Uzluk Basımevi, Ankara, 1941;Dîvân-ı Sultan Veled, Ankara, metin 616, büyük sahife, mukaddime ve indeks 100 sahife. Sümer, Faruk.(1969) Anadolu’da Mo ollar , SAD-I, Ankara. Sümer, Faruk.(1960) Anadolu'ya Yalnız Göçebe Türkler mi Geldi , Bel: 24, s. 567-594. Sümer, Faruk.(1980) O uzlar, stanbul. Süryani Patrik Mikael'in Vakayinamesi .(1932) Cilt:I, No: 956/M H. eker, Mehmet.(1997) Fetihlerle Anadolu’nun Türkle mesi ve slâmla ması, Ankara. engeliya, N. N.(2007) “XI-XIIIV. Yüzyıl Gürcü Tarihçilerine Göre Selçuklular”,Çev.: Mehmet Mürselov, XXII-2, Aralık, 227-240; "Kartlis Tshovreba", c. II, Tiflis, 959, s. 343; "Oçerki istorii Gruzii", c. III, Tiflis 1979, s. 749 (Gürcüce) . e en, Ramazan. (1992) , “Eyyubîler”, Do u tan Günümüze slam Tarihi. 6. cilt. stanbul: Ça Yayınları, s. 92. e en, Ramazan. Müslümanlarda Tarih-Cografya Yazıcılı ı. Taneri, Aydın.(1978) Türkiye Selçukluları Kültür Hayatı, Konya. Tarım, Cevat Hakkı.(1948) Tarihte Kır ehri-Gül ehrî, stanbul. Ta köprülüzade Ahmet Efendi.(2007) Çeviren: Muharrem Tan, e - akaiku'n-Nu'maniyye fi ulemai'd-Devleti'l-Osmaniyye, z Yay, stanbul. Tellio lu, brahim.(2003) “Panaretos Kroni i’nin Türklerle lgili Bölümleri”, Türk Dünyası Ara tırmaları, S. 143, stanbul, Nisan, s. 63-68. Temir, Ahmet.(1989) Kır ehir Emiri Cacao lu Nureddin'in 1272 Tarihli Arapça-Mo olca Vakfiyesi, Ankara. Turan, Osman.(1947) Hayatı , Bel: XI/42. Selçuk Devri Vakfiyeleri I. emseddin Altun-aba, Vakfiyesi ve Turan, Osman.(1947) Selçuklu Devri Vakfiyeleri II. Mübarizeddin Er-Toku Vakfiyesi , Bel: XI/43. 31 Turan, Osman.(1948) Selçuklu Devri Vakfiyeleri III. Celâleddin Karatay Vakıfları ve Vakfiyeleri , Bel: XII/45. Turan, Osman.(2002) Selçuklu Kervansarayları , Türkler, C. 7, Ankara. Turan, Osman.(1993) Selçuklular Tarihi ve Türk- slâm Medeniyeti, stanbul. Turan, Osman.(1993) Selçuklular ve slâmiyet, stanbul. Turan, Osman.(1987) Selçuklular Zamanında Türkiye, stanbul. Turan, Osman.(1979) Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi, C. I-II, stanbul. Turan, Osman.(1988) Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara. Turgal, H. Fehmi.(1935) Müneccimba ı'ya Göre Anadolu Selçukileri, stanbul. Türko lu, Esra.(2005) Büyük Selçuklu Devlet Adamı Müstevfi Mecdü’l-Mülk, Hayatı ve Faaliyetleri (1049- 1099) , Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Urfalı Mateos.(1987) Vekayinâme, Türkçe çev, H. D. Andreasyan, Urfalı Mateos VekayiNâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162) , 2. Baskı, Ankara. Vardan.(1937) Compilation of History, Trans. Robert Bedrosian, Long Branch, New Jersey 2007, Türkçe terc, “Cihan Tarihi”, Çev. Hrant D. Andreasyan, Tarih Semineri Dergisi, III, ÜEF, s. 154-255. Vefeyât.(2006) Prof. Dr. I ın Demirkent, slâm Ara tırmaları Dergisi, Sayı 15, s. 227-237. Vilâyet-Name (Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bekta -ı Veli. (n r. A. Gölpınarlı, stanbul (tarihsiz) . W. Seibt .(1976) Johannes Skylitzes: Zur Person des Chronisten, Jahrb. Österr. Byz. 25,s.8185. Yavuz, Mehmet.(2003) “Anadolu Selçukluları Devrinin Arapça Yazan Önde Gelen Müellifleri”, Nüsha, Yıl 3, S. 11, Güz, s. 7-20. Yınanç, Mükrimin Halil.(1943) "On kinci Asır Tarihçileri ve Muhammed b. Ali el-Azîmî'', II. Türk Tarih Kongresi Zabıtları (1937) , stanbul, s. 673-690. Yinanç, Refet.(1991) Sivas Abideleri ve Vakıfları , V. D, Sayı: 22, s. 15-44, XXII, Ankara. http://anadoluselcuklumimarisi.com/kronik.asp 32

Log In

History Of Seljuk Turks In The First Resources

History Of Seljuk Turks In The First Resources

Related Papers

RELATED PAPERS