Giza, Kahire’nin merkezine çok yakın bir tepenin yamacında. Her gün çöle doğru genişleyip büyüyen kentin güney doğu varoşlarında, Nil’in sol kıyısında, ağaçsız, bitkisiz, taşlık bir alan. Taksiyle yarım saatte ulaşmak mümkün. Orada Sfenks karşılıyor sizi. Piramitleri ziyaret etmenize izin vermeden önce sorguya çekiyor. Yirmi metre yüksekten bakıyor tek gözüyle. Ötekini, eski zamanlarda bağnaz bir Arap emiri topa tutmuş. Sfenks, devasa başı ve tam yetmiş üç metre uzunluğundaki gövdesiyle Keops’un piramidinin önünde duruyor ama eski kaynaklar onun ikinci piramidi yaptıran Kefren’i tasvir ettiğini belirtiyorlar. Sfenks, tam otuz hanedanın saltanat sürdüğü eski Mısır’dan geliyor.
Giza piramitlerini yaptıran Keops, Kefren ve Mikerinos dördüncü hanedana mensuptular. Sfenks, onların piramitlerinin bekçisiydi. Firavunları ebedi uykularında rahatsız etmeye gelen kötü ruhları, daha sonradan bölgeyi istilâ edecek Arapların ‘cin’ diye adlandırdıkları yaratıkları kovmakla görevliydi. Öte yandan hükümdarı simgeleyen ve bu nedenle ‘canlı suret’ anlamına gelen başıyla düzeni de sağlıyordu.
İlk kez 1992 Ağustos’unda, Makedonya’dan bir ödül almak için gelmiştim Bulgaristan’ın başkentine. Yugoslavya parçalanmış, her an patlak vermesi beklenen bir savaşın eşiğindeki bölgede gerilim artmıştı. Belgrad yolu kapalıydı, Selânik’ten de Üsküp’e gitmek olanaksızdı. Sofya’da, beni Makedonya’ya götürecek aracı beklemek zorunda kalmış, bu fırsattan istifade kentin müzelerini, komünist dönemden miras devasa anıtlarıyla ezici, taş yapılarını görmüştüm. Bu kez parklarında dolaştım yalnızca. Nâzım Hikmet’in şiirinde geçen, eski adıyla ‘Boris’ yeni adıyla ‘Hürriyet’ parkına da düştü yolum, Bulgarcaya çevrilen ‘Boğazkesen’ romanımın tanıtımının yapıldığı ‘Kültür Sarayı’nın kafeteryasına da. Ve Sofya’nın olası bir Balkan savaşı korkusundan sonra, Avrupa Birliği’ne tam üye bir ülkenin başkenti sıfatıyla olumlu yönde nasıl değiştiğine, gelişip güzelleştiğine tanık oldum.
Tarihin babası olarak bilinen Yunanlı tarihçi ‘Herodot’ Mısır’ın Nil’in hediyesi olduğunu söyler. Aynı şey Kahire için de geçerli. Dört bir yanı çöllerle çevrili ülkede seksen milyonu aşan nüfusun yüzde beşden küçük bir alanda, yani ırmağın deltasıyla kıyılarında yaşadığı biliniyor. Nil, Kahire’yi ikiye bölmekle kalmayıp, palmiyelerle okaliptüslerin gölgelediği rıhtımlarıyla kente nefes de aldırıyor. Özellikle de çölden esen hamsin rüzgârıyla kavrulan yaz sıcaklarında.
Eski yeni, büyük küçük arabalarla motorsikletler ve arada bir yolun ortasına fırlayan kamyonlar tam bir keşmekeş içinde, kelle götürür gibi son hızla, dar geniş demeden tüm caddelerden ve Nil’in iki yakasını birbirine bağlayan köprülerden akıp gidiyor. Korna sesleri motor homurtularına, müezzinin sesi yalellilere karışıyor. Ana caddelerden yan sokaklara saptığınızda, toz toprak içinde yaşayan yoksullarla, tarihin en eski üniversitelerinden biri olan Al-Azhar ‘ın bitişiğindeki mezarlıklarda barınan çulsuzlarla, bir kaç limonla portakaldan başka satacak malı olmayan, Necip Mahfuz’un romanlarından tanıdığımız insanlarla karşılaşıyorsunuz.
Le Havre, Seine nehrinin Manş Denizi’ne döküldüğü yerde kurulmuş bir liman. Adı Fransızcada ‘kuytu’, ‘sığınılacak yer’ anlamındaki ‘havre’ sözcüğünden geliyor. Doğal bir liman değil ama günümüzden tam 500 yıl önce, 1517’de Kral I. François’nın girişimiyle ve Fransa’nın deniz gücünü geliştirmek amacıyla, deyim yerindeyse yoktan var edilmiş. Bu günlerde kuruluşunun 500’üncü yılını kutlamaya hazırlanıyor.
İkinci Dünya Savaşı’nda yıkılan, neredeyse ‘yer ile yeksan’ olan Le Havre, beton ve çeliğin egemenliğinde yeniden inşa edilmiş. Fransız kentlerinde pek rastlanmayan bir mimari dokusu var. Geniş caddeleri, tramvay durakları, çok geniş parkları birbirini dikey kesen sokaklarıyla eski sosyalist ülkelerin başkentlerini anımsatıyor. O kentler köklü bir değişim yaşıyor Berlin duvarının yıkılmasından sonra, ama aynı şeyi Le Havre için söylemek mümkün değil. Marsilya’dan sonra Fransa’nın bu en büyük limanı 1950’lerde kalmış gibi. O dönemin modern mimari özelliğini yansıttığından olmalı, UNESCO tarafından korumaya alınmış.
Ünlü mimar Auguste Perret’nin tasarladığı bu beton yığını, bana sorarsanız, hiç de güzel değil. Akılcı bir düzenlemeyle gerçekleştirilmiş bir çeşit toplu konut projesini andırıyor. İtici bir görünümü var. Beğenenlerle beğenmeyenler arasındaki tartışma halâ sürüyor. Ben, tahmin edebileceğiniz gibi, beğenmeyenlerdenim.
Le Havre’ın iri çakıllarla kaplı, çok büyük ve geniş, denizin ‘gitgeliyle’ sınırları değişen ve kıyı boyunca uzayıp giden çok büyük bir plajı var. İyi ki de var. Çünkü burada temiz havayı soluyabilir, dalgakıranın ucundaki deniz fenerine dek yürüyebilirsiniz.
Nazım Hikmet sürgün yıllarında yazdığı yolculuk şiirlerinden birinde şöyle söz eder İsviçre’den: “Geçiyor İsviçre camdan/ güneşli bir akvaryumdan/ geçen bir balık gibi/ çok renkli bir balık/ Bakıyorum vagondan/ kederli/ alaycı/ öfkeli biraz da alık.” Gerçekten de, bir tren penceresinden bakıldığında, karlı dağları, dik çatılı evleri, yemyeşil vadileri, çayıra yayılmış inekleri ve gölleriyle insanı alıklaştıran bir görünümü vardır İsviçre’nin.
Yine de, şairin ‘alık’ı ‘balık’la kafiye düşürmek için kullandığını varsayabiliriz. Isviçre göllerinin en derini, en mavisi, heybetli dağlar sayesinde kanımca en güzeli olan Leman Gölü boyunca Alpler’in ihtişamına ‘alık alık‘ baktığım çok oldu. Lausanne-Fribourg treninde, kıyıya kat kat inen bağların içinden geçen trende yalnız değildim. Ama bu kartpostal manzarayı kanıksamış yolcular içinde Fribourg’un çeşmelerini merak eden sanırım yalnızca bendim. Kar sularıyla beslenen bu çeşmelerin ününü duymuştum ama onları yakından görmenin, hikâyelerini bilmenin, serinliklerini hissetmenin keyfi başkaydı.
Çeşmeleriyle ünlü
Bu yıl Fribourg Üniversitesi’nde bir dönem ders verdim. ‘Le bolz’ diye adlandırılan yerel Roman lehçesi de dahil, Almanca ve Fransızcayla birlikte üç dilin konuşulduğu bu kasaba, güneşli kış günlerinde bağrına bastı beni, hani ne derler, Paris’in gürültüsünden, telâşlı kalabalığından sonra ‘ilâç’ gibi geldi. Zaten, biliyorsunuz, İsviçre yalnızca çikolataları ve saatleriyle değil ilâç sanayisiyle de tanınmıştır.
Çok soğuk Berlin günlerinden sonra güneş açtı, hava ısındı. Derken, ben yola çıkmadan önce yine kar başladı. Epeydir böylesine yoğun bir kar yağışı görmemiştim. Yine beyaza kesti dünya, kar kaldırımlarda birikti, çatıların, beton yapıların üzerine yağdı ama yollar kapanmadı. Şimdi trenin penceresinden bakıyorum kara; kayınların arasından geçiyoruz, çelik köprülerle buz tutmuş kanalların üzerinden. Yalnızca, casus filmlerinden aşina olduğum kayınlar hâkim değil manzaraya, çamlar da var. Ve elbette fabrika bacaları... Beyaz gözlerimi kamaştırmıyor artık, düz ovaya, çıplak ağaçlara ve kapalı gökyüzüne bakabiliyorum. Gördüğüm engebesiz bir coğrafya, toprağın derinliklerine kök salmış, su yolları kadar yaşlı ağaçlar. Ve zaman. Zamana yaptığım bir yolculuk bu aslında. Yirminci yüzyılın en büyük soykırımının gerçekleştiği bu topraklarda, aradan bunca zaman geçmişken, eski acıların peşine düşmek ne getirebilir? Belleğin önemini hiç kuşkusuz, tarihle yüzleşme bilincini. Ama bir daha yaşanmasın diye, o günleri asla geri getiremez. Kar altında yatan, çoktan toprak olmuş, suçsuz ölüleri de.
Pencereden giren bir avuç hava
Tren kayıp gidiyor rayların üzerinden. İnter-City’nin rahat koltuğunda tek başınayım. Kompartıman neredeyse bomboş… Bahçe içinde tek ya da iki katlı şirin evlerin, çam ve kayın ormanlarının arasından geçiyoruz. Doğa bembeyaz, gök kapalı ve alçak, üzerimize kapanacak sanki. Ve her şey bir eski zaman düşünde yitip gidecek. Ama bu sakin doğa, şirin evlerin sıcak odalarında yaşanan huzurlu yaşam, çok değil geçen yüzyılın ortasından çıkıp gelen acıları, yıkımı, gözyaşlarını unutturmuyor. Az ötedeki toplama kampında gaz odaları tam kapasiteyle çalışır, çoluk çocuk demeden binlerce, yüzbinlerce insan yok edilirken, evlerinde mutlu yaşayan, olan bitenlerle ilgisiz insanlar da vardı. İşlerinde güçlerindeydiler, Nazilerin görev başındayken taşıdıkları sorumluluk bilinci, bir bakıma onlarda da vardı.
Meydanın orta yerindeki devasa manifaturacılar çarşısı turistik eşyaların satıldığı bir pazaryerine dönüşmüş, buna karşılık gotik kiliselerle eski belediye binasından yadigâr kırmızı tuğlalı kule çok eski, güngörmüş bir kentte olduğunuzu anımsatıyor. Bu yapı kalabalığına rağmen meydan öylesine büyük ki, üniformalı sürücülerin güdümündeki faytonlar turistleri rahatça gezdirebiliyor. Ve Polonya’nın eski başkenti Krakovi, Avrupa’nın en büyük meydanına sahip olmakla övünedursun, gümüş koşumlu Lehistan katanalarının nallarından kıvılcımlar fışkırıyor.
İstanbul’a bakan heykel
Hayatı boyunca Polonya’nın bağımsızlığı için savaşmış ulusal şair Adam Mickiewicz’in heykeli de burada, Krakovi’nin kalbinden İstanbul’a selam gönderiyor. Üstat bronz mantosuna bürünmüş, uzaklara, sürgünde yaşadığı Sen-Petersburg ve Moskova’ya, arşınlamaktan bıkmadığı Avrupa kentlerine, demir attığı Paris’e ve hayata veda ettiği İstanbul’a bakıyor. Sol eli redingotunun düğmelerinde, sağ elinde bir kitap var. Çoğumuz ‘Polonezköy’ü’ biliriz de, Polonya’nın haritadan silindiği, ülkenin komşuları tarafından paylaşıldığı yıllarda Ruslara karşı savaşmak amacıyla İstanbul’a gelen bu büyük şairin kentimizde koleradan öldüğünü bilmeyiz. Heykelin basamak biçimindeki mermer kaidesinde vatan, kahramanlık, şiir ve bilimi temsil eden kadın yontuları, bu yontuların kucağında öpüşen sevgililer, romantik şairin acılı dünyasının bir parçası gibi.
Chopin, Paris’te intihara yeltenen Mickiewicz’i piyanosundan çıkan eşsiz ezgileriyle teselli etmeye çalışmıştı, Krakovi kentiyse yüzüncü doğum yıldönümü dolayısıyla 1898’de anısını yaşatmak için bu heykeli dikmiş.Polonya’nın da, tüm eski sosyalist ülkeler gibi, Marksizmin babalarıyla yöneticilerin heykellerini meydanlardan kaldırdığını, buna karşılık sanatçılarına ve krallarına hemen her köşede yer verdiğini belirtmeliyim. Kazimir ve Jagellon hanedanlarının lahitleriniyse, kemikleri İstanbul’dan Paris’e, oradan da Krakov’a getirilen Adam Mickiewicz’inki de dahil, Wavel şatosunun kilisesinde görebilirsiniz.Vistül Irmağı’nın kıyısındaki tepenin yamacına tünemiş şatonun, kuleleri, mazgal delikleri ve surlarıyla eski kente meydan okur gibi bir duruşu var ama bu görünüm sizi yanıltmasın. Tepeye tırmanıp içeriye girdiğinizde Rönesans döneminden kalma bir mimariyle karşılaşıyorsunuz. Belli ki İtalyan ustaların eli değmiş bu mimariye, Sigismond’un eşi kraliçe Sforza sayesinde İtalyan Rönesans’ının etkisi buraya dek ulaşmış. Avlu, küf yeşili kulelerle kırmızı tuğlalı duvarların ortasında bir Akdeniz mucizesi gibi parıldıyor.
‘Sansarlı Kadın’ı için bile gidilir
Fransa’nın merkezindeki Massif Central dağlarından çıkan Loire Nehri kuzeye doğru yönelip geniş bir yay çizdikten sonra, Saint-Nazaire’de Atlas okyanusuna dökülür. Akışı ağır, yatağı geniş, bir kesimi ulaşıma elverişli bir suyoludur. Orleans’dan itibaren, yemyeşil kıyı boyunca birbirinden alımlı şatolar sıralanır. ‘Loire Şatoları’nın tümünün, bölgeyle birlikte UNESCO’nun Dünya Mirası Listesi’nde yer aldığını söylememe bilmem gerek var mı?
Yolum bir kaç kez düştü Loire kıyılarına. Nehrin gümüş rengi ışığından, üzerindeki taş köprülerle içinden geçtiği tarihsel kentlerden her defasında çok etkilendiğimi belirtmeliyim. Bu etkinin izlerini bazı kitaplarımda, özellikle de ‘Derin Fransa’yı anlatan Hatırla Barbara’da bulabilirsiniz. Ama beni asıl büyüleyen, belki de Rimbaud’nun ‘Ey mevsimler şatolar, Deyin kusursuz kim var!’ dizelerini sıkça mırıldandığımdan, şatolar ve onların efsaneleri oldu.
Çeşitli vesilelerle Chinon’u, Chenonceau’yu, Amboise’ı, Azay le-Rideaux’yu, Château Royal de Blois’yı gezdim. Hepsinin Fransa tarihiyle özdeşleşen bir öyküsü, efsanesi vardı. Loire kıyısından az içerde, ormanlık arazinin tam da orta yerine başka bir gezgenden gelip konmuş gibi duran Chambord Şatosu’na da yolum düşmüştü bir zamanlar. Ama bu şatoya yeniden geleceğimi, Fransa’nın en değerli tarihçileri ve ünlü gazetecileriyle burada, görkemli ve samimi bir ortamda akşam yemeği yiyeceğim aklımın ucundan geçmezdi.
Blois’da her yıl gerçekleşen ve medya kuruluşlarıyla tarihçileri buluşturan bir toplantıya katıldım. Sonrasında akşam yemeğine Chambord’a götürüldük. Girişte harıl harıl yanan şöminelerin bulunduğu geniş alanda, şatonun üçüncü katındaki kral dairesine dek çıkan ve başlı başına bir sanat abidesi sayılan, Rönesans tarzında inşa edilmiş merdivenin hemen altındaydı şampanya servisi.
Konukları karşılayan tören alayı ise avluda boru çalıyordu. Diyeceğim, avdan dönen krallar gibi, boru sesleri ve köpek havlamalarıyla karşılandık. Ve ‘Av Salonu’na geçtik yemek için. Köşedeki şöminenin alevleri tavanda dans ediyordu. Duvarlar boydan boya, sürek avını tasvir eden devasa tablolarla kaplıydı. Bir ceylan ya da yaban domuzu kaçıyor, uzun kulaklı, azgın köpekler kovalıyordu. Derken avın üzerine saldırıp zavallı hayvanı parçalıyordu köpekler.
İşte ceylanın gözleri
Doğrusu iştahım kaçtı. Ne avdan haz ederim ne de avcılardan. Hayranı olduğum Hemingway’in bile av tutkusunu yerden yere vuran bir yazı yazmıştım. Ne var ki Chambord, XVI. yüzyıldan beri, hatta bu tarihten de önce, müstahkem bir kaleyken, Fransa krallarına av mekânı olmuş. Görkemli kuleleri, terasları, arduvaz çatıları, gizli dehlizleriyle bir eski zaman düşünü çağrıştırmıyor yalnızca, günümüzdeki şiddet ortamından da, sembolik anlamda, nasibini almışa benziyor. Şatoyu yaptıran I.François yalnızca kadınlara ve iyi şaraba değil, ava da düşkün bir kraldı.
