|
Горад
ТАЛАЧЫН
 Горад
Талачын знаходзіцца на рацэ Друць, за 124 км на паўднёвы захад
ад Віцебска. Чыгуначная станцыя праходзіць па лініі
Мінск-Масква, а таксама аўтамабільная дарога Мінск-Масква,
дарогі ў напрамках на Круглае, Чашнікі, Сянно.
У пісьмовых
крыніцах Талачын упамінаецца ў 1433 годзе як горад, які
ўваходзіў у ВКЛ. З сярэдзіны 16 ст. Талачын - мястэчка
Аршанскага павета Віцебскага ваяводства. Штогод тут праводзіліся
3 кірмашы. Мястэчка было ўласнасцю роду князёў Друцкіх
(Друцкіх-Талачынскіх). 3 канца 16 ст. ім валодалі Сапегі, пасля
— Сангушкі. У 1621 г. у Талачыне было 314 дамоў. Але ў вайну
Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 гг. мястэчка было спалена, і ў
ім засталіся толькі 142 дамы. У 1769 г. Сангушкі заснавалі тут
базыльянскі манастыр, пры якім у 1779 г. была адкрыта школа,
пазней шпіталь.
Пасля 1-га
падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 г. усходняя частка Талачына
ўвайшла ў склад Расійскай імперыі. Яна атрымала назву Стары ці
Рускі Талачын. Да 1793 г. Стары Талачын быў памежным пунктам з
мытняй. Заходняя частка мястэчка, што размяшчалася за Друццю,
пачала называцца Новым ці Зарэчным Талачыном. Стары Талачын
лічыўся цэнтрам Стараталачынскай воласці, якая ўвайшла ў
Копыскі, а ў 1861 г. — у Аршанскі паветы. Новы Талачын быў
цэнтрам Зарэчнаталачынскай воласці Сенненскага павета
Магілёўскай губерні. Два мястэчкі, якія ўваходзілі ў розныя
паветы (а на 1772—1793 гг. і ў розныя дзяржавы), былі фактычна
адным населеным пунктам. У царскім указе ад 15.2.1782 г. аб
умацаванні рубяжоў Магілёўскай губерні Талачын названы горадам,
а ва ўказе ад 09.02.1783 г.— аб утварэнні ў ім таможні —
мястэчкам. Так на працягу ўсёй гісторыі Талачын называўся то
горадам, то мястэчкам.
У тыя часы
галоўным напрамкам на захад быў грунтавы шлях, які вёў з Масквы.
Талачын стаяў на гэтым шляху і быў пагранічным пунктам. На ўсход
ад яго былі землі, што належалі Расіі, на захад — землі Рэчы
Паспалітай.
Цікавыя
запісы пакінулі некаторыя падарожнікі, шляхі якіх вялі праз
Талачын. Так, у 1810 г. Бранеўскі і Маяркевіч пісалі, што Орша
намнога меншая за Талачын. Англічанін Р. Джонстан сцвярджаў, што
Талачын раскіданы па ўзгорках. Французскія падарожнікі А. Фарсья
дэ Піль і П. Буажэлен дэ Кердзю пісалі, што Талачын здаўся ім
«вялікай вёскай, якую называюць горадам». Бранеўскі наадварот
лічыў, што па плошчы ён «не ўступіць Мінску». Ля Талачына
Севяргін бачыў некалькі ставоў для вадзяных млыноў. У запісках
падарожнікаў адзначана, што ў Талачыне была калегія на
шэсцьдзесят вучняў пры уніяцкім кляштары.
У вайну 1812
г. Талачын быў разбураны, спалены 2 касцёлы, паштовы двор, 30
крам, 56 двароў. У ліпені і лістападзе 1812 г. у Талачыне
спыняўся Напалеон.
У Талачыне
працягваў развівацца гандаль. У справаздачы магілёўскага
губернатара аб стане гандлю і суднаходстве ў губерні за 1847 г.
адзначаецца, што ў Талачыне былі 3 кірмашы на год: Мікалаеўскі —
9 мая, Ільінскі — 20 ліпеня, Успенскі — 8 верасня. Галоўным
прадметам гандлю на кірмашах былі сукно, шаўковыя, баваўняныя,
папяровыя вырабы, фаянсавы, хрусталёвы і шкляны посуд, жалеза,
чай, цукар, галантарэйныя вырабы, соль, мыла, свечкі, тытунь,
рыба і іншыя харчовыя прадукты. Большая частка гэтых рэчаў
прывозілася з іншых губерняў.
У 1848 г.
«Могилёвские губернские ведомости» пісалі, што пры мястэчках
Друцк і Талачын па р. Друць ішоў сплаў лесу ў Кіеў,
Екацярынаслаў, Крамянчуг, Херсон і Рыгу. 3 Магілёўскай губерні
да Екацярынаслава плыт ішоў каля 2 месяцаў, да Херсона 3—4
месяцы. Таму на плыце ставілі будан («курэнь») — хатку з печкаю,
якая служыла плытагонам месцам адпачынку і гатавання ежы. Не
менш доўгай была для іх і дарога назад: яны часта былі вымушаны
варочацца дамоў пешшу. У дарозе трацілася значная частка
заробленых грошай, і ў выніку сялянская гаспадарка, якая
адпусціла на ўсё лета свайго асноўнага работніка, амаль нічога
не выгадвала.
Каля 1859 г.
паблізу мястэчка дзейнічала гута. У 1863 г. у Старым Талачыне
адкрыта народнае вучылішча, у 1869 г. — вучылішча ў Зарэчным
Талачыне, тут у 1881 г. пачаў працаваць крухмальны завод.
Паводле
перапісу 1897 г. у Талачыне 2614 жыхароў.
На пачатак
20 ст. у мястэчку ўжо 3748 жыхароў; быў 391 дом, працавалі 2
гарбарныя, крухмальны, цагельны, піваварны заводы, а таксама
шкляная гута, вадзяны млын. Дзейнічалі 2 народныя вучылішчы,
школа, царква і касцёл. Мясцовае насельніцтва гандлявала збожжам
і лесам. У 1917 г. у Талачыне 2181 жыхар.
У
лютым—кастрычніку 1918 г. Талачын занялі германскія войскі.
Неаднойчы яму наносілі вялікія страты пажары. У 1918 г. згарэла
больш за палавіну мястэчка.
У 1920 г.
Талачын увайшоў у склад Віцебскай губерні РСФСР. 3 ліпеня 1924
г. і да 1930 г. мястэчка было цэнтрам Талачынскага раёна
Аршанскай акругі БССР. 3 1938 г. Талачын уваходзіць у Віцебскую
вобласць. 27 верасня таго ж года яму нададзены статус гарадскога
пасёлка. У 1939 г. тут працаваў ільнозавод, а таксама
шпалапільны, гарбарны заводы, былі іншыя прадпрыемствы, у тым
ліку ткацкая фабрыка. Насельніцтва складала 6100 чалавек.
У Вялікую
Айчынную вайну 8 ліпеня 1941 г. гарадскі пасёлак акупіравалі
нямецка-фашысцкія захопнікі. За час акупацыі яны загубілі ў
Талачыне і раёне 9521 чалавека. 26 чэрвеня 1944 г. Талачын
вызвалілі войскі 3-га Беларускага фронту.
22 ліпеня
1955 г. Талачыну нададзены статус горада. Цэнтр Талачына склаўся
яшчэ ў 16—17 ст. Яго планіровачная структура сфарміравалася ў
18—19 ст. Паводле генеральных планаў, распрацаваных у 1968 г. і
1977 г. створаны мікрараён. Цэнтр забудаваны 2—4-павярховымі
дамамі.
У горадзе
ёсць крухмальны, масларобчы заводы, тэкстыльная фабрыка,
элеватар і іншыя прадпрыемствы.
Працуюць 3
сярэднія, 1 пачатковая школы, Дом культуры, 4 бібліятэкі. У 2001
г. адкрыты гісторыка-краязнаўчы музей. Пры Доме культуры
дзейнічае народная самадзейная кінастудыя «Летапіс».
Ёсць брацкая
магіла савецкіх воінаў і партызан. Пастаўлены помнік Вызвалення.
Захаваліся
помнікі архітэктуры: Свята-Пакроўская царква 18 ст., жылы корпус
манастыра базыльян 18 ст. Да помнікаў садова-паркавага мастацтва
належыць парк 19 ст.
У горадзе выдаецца раённая газета «Наша
Талачыншчына».
На 2003 год у Талачыне было 10,4 тыс.
жыхароў.
Літаратура
1. Мазур,
А. Талачын : верш / А. Мазур // Витьбичи. – 2006. – 19 окт.
2. Орловский, А. Молодеет старый
город / А. Орловский // Наша Талашыншчына. – 2006. – 5 ліп.
3.
Стариков, В. От прошлого – к будущему ! / В. Стариков //
Віцебскі рабочы. – 2003. – 19 ліп.
4.
Талачын // Гарады і гарадскія пасёлкі Беларусі / рэд. Л.К.
Калошына. – Мн., 1981. – С. 230-231.
5.
Талачын
//
Рэспубліка Беларусь : вобласці і раёны : энцыклапедычны даведнік
/ аўт. – склад. Л.В. Календа. – Мн., 2004. – С.
161-163.
6.
Татаринов, Ю. Толочин / Ю. Татаринов // Города Беларуси.
Витебщина. – Мн., 2006. – С. 17-18.
7.
Толочин
// Путеводитель по городам и районным центрам Республики
Беларусь / сост. А.В. Варивончик [и др.]. – Мн., 2004. – С.
242-243.
8. Шаўрук, Н.В. Старонкі мінулага /
Н.В. Шаўрук, А.А. Шнэйдар // Памяць : гісторыка-дакументальная
хроніка Талачынскага раёна / рэдкал. І.П. Шамякін [і інш.]. –
Мн., 1988. – С. 30-34.
9. Шнейдер, А.А. Толочин :
историко-экономический очерк / А.А. Шнейдер. – Мн., 1983. – 62
с.
|