"شهرهای امروزی پیچیده تر از آن هستند که بتوان آنها را تنها به صورت مرکزی اداره کرد. امروزه سیاست های موفق شهری براین اساسند که برای مقابله با چالش های مدنی به ایجاد تشکل های موقتی و محلی بپردازند. این همکاری و مشارکت ذینفعان مختلف، از بی تفاوتی و بی اعتنایی شهروندان نسبت به امور شهری جلوگیری می نماید" (وایلند 2013، ص 12).

پس از ترور آلفرد هرهاوزن، رییس دویچه بانک، در سال 1989، انجمنی غیرانتفاعی به همین نام در سال 1992 تاسیس گشت که مسئولیت اجتماعی این بانک آلمانی را در درمورد پژوهش در زمینه روشهای نوین مدیریت شهری به عهده گرفته است. انجمن آلفرد هرهاوزن Alfred Herrhausen Society (AHS) در پی برگزاری سلسله سخنرانی های "عصر مدنی"، که به صورت مشترک با دانشگاه اقتصاد لندن London School of Economics (LSE) انجام می گرفت، شبکه ای از معماران، شهرسازان، شهرداران، دانشمندان و سازمانهای غیر دولتی ایجاد کرده است، تا از این طریق راه حلهایی برای چالش های شهرهای قرن بیست و یکم ارایه نماید. از سال 2007، یکی از دست آوردهای این سلسله سخنرانی ها ابداع مسابقه "جایزه عصر مدنی" می باشد، با این منظور که این "شبکه تعریف شده از بالا" توسط "شبکه ای از پایین" تکمیل گردد، تا تصویر کاملتری از حیطه مسایل مربوط به یک شهر نمودار شود.

در خلال این مسابقه شهروندان، سیاستمداران، برنامه ریزان و نهادهای غیردولتی به "مشارکت در پذیرفتن مسئولیت مشترک" در قبال شهرهایشان تشویق می شوند، تا کیفیت و سطح زندگی خود را بهبود ببخشند. هدف از برگزاری این مسابقه، توانا ساختن اقشار مردم در یافتن راه حلهای بهتر برای مسایل شهری و تبدیل آنها به شهروندان فعال بوده است، تا تاثیر چشم گیر کوچکترین و ساده ترین اقدامات آنها بر همگان روشن گردد. بدین ترتیب مسابقه جایزه عصر مدنی، ضمن  تقدیر از مشارکت و مسئولیت پذیری جمعی ساکنین، ارگانهای عمومی، دانشگاهها و سازمانهای غیر دولتی، به ایجاد یک شبکه و پایگاه اطلاعاتی گسترده از اقدامات شهری گوناگون توسط گروههای مردمی می پردازد. از این طریق، امکاناتی فراهم می شود تا تجربیات این پروژه ها در اختیار همگان قرار گیرد و زمینه های فعالیت برای عواملی که قصد فعالیت و همکاری در راستای بهبود اوضاع شهرها را دارند، روشن گردد. از طرفی پوشش رسانه ای این مسابقه، به عامه مردم این پیام را می رساند که همواره پتانسیل ایجاد تغییرات توسط چنین جنبش هایی وجود دارد. این مسابقه به بررسی پروژه هایی می پردازد که:

• به نتیجه رسیده و در حال فعالیت است و در آنها نوعی خلاقیت و ابتکار به چشم می خورد؛
• نشان دهنده نوعی مسئولیت پذیری جمعی برای بهبود فضاهای عمومی است؛
• نمایانگر همکاری بین انواع ذینفعان، انجمن های محلی و فرهنگی، بزرگان و رؤسای محله، ساکنین، نهادهای غیردولتی، هنرمندان، معماران، فعالان اجتماعی، دولت، مؤسسات برنامه ریزی، دانشگاهییان و غیره است؛
• به ساکنین محله سود رسانده باشد و سطح زندگی و محیط شهری آنها را در واحدهای همسایگی بهبود بخشیده باشد.

پروژه های شرکت کننده طیف وسیعی را در برمی گیرد، ازجمله: بازسازی فضاهای عمومی، پاکسازی گروهی مکانهای آلوده شهری، برنامه های بهداشتی، ساماندهی محلات حاشیه نشین، بهبود وضع مسکن، مدیریت زباله و فاضلاب، بازیافت، زیباسازی محله و ایجاد فضای سبز.  برای هر پروژه یک مدیر بومی از طرف تیم برگزار کننده مسابقه تعیین می شود که معمولا در یکی از رشته های علوم سیاسی-اجتماعی، معماری و یا شهرسازی تحصیل کرده و مأمور انجام عملیات میدانی در شهر خویش می باشد. وی در ارتباط مستقیم و دائم با اعضا و عوامل جنبش ها قرار می گیرد و ضمن تحقیق در مورد اهداف و روشهای آنها، مأمور بازدید از مکان اجرای پروژه، ثبت و پیگیری وقایع آن می باشد.  عمده مسایلی که در مورد ساختار هر نمونه بررسی و تحلیل می گردد شامل: مکانیسم عملکرد پروژه در مقیاس "پایین به بالا"، نحوه برخورد شهرداری ها، چشم انداز طولانی مدت پروژه، تکرارپذیری آنها و چگونگی حرکت به سوی ادغام جنبش های "پایین به بالا" و "بالا به پایین" در امور شهری است. در پروسه جمع آوری و تحلیل داده های هر پروژه، با پنج گروه دخیل مصاحبه های کیفی صورت می گیرد که عبارتند از: مردم عامه و رهبران محلی آنان، شهرداری و دست اندرکاران دولتی، دانشگاهییان و پژوهشگران، هنرمندان و اشخاص فرهنگی، و در نهایت افراد یا عوامل میانی که در ارتباط مستقیم با چالش های پروژه بوده اند.

حاصل بخشی از برنامه پنج ساله (2012-2007)  این مسابقه در فوریه 2013 در کتابی با عنوان "شهرسازی دست ساز: از جنبشهای محله ای تا مدلهای مشارکت" Handmade Urbanism: From Community Initiatives to Participatory Models  به چاپ رسیده است. این کتاب از فرمت نوین و جالبی برای ارائه اطلاعات، آمار، نقشه ها، تصاویر و نمودارها بهره گرفته است و به معرفی 15 پروژه خودانگیخته مردمی در 5 کلان شهر در حال توسعه جهان یعنی بمبی، ساوپاولو، استانبول، مکزیکوسیتی و کیپ تاون می پردازد. برخی ویژگی های مشترک این شهرها عبارتند از:

• همگی در گذشته مستعمره بوده اند؛
• تاریخ آنان با تهاجم، جنگ و تعرض همراه بوده است؛
• بعد از جنگ جهانی اول، صنعتی شده و شهرنشینی در آنها تسریع یافته است؛
• به علت مهاجرت وسیع به آنها در بر گیرنده تنوع قومیتی وسیعی می باشند؛
• در نیمه دوم قرن گذشته به علت پروسه صنعت زدایی از آنان، در معرض تسریع مجدد شهرنشینی شده اند؛
• به علت عدم توانایی در اسکان مهاجرین، دچار فقر، گسترش بی نظم شهر و افزایش بی رویه ساخت و سازهای غیرقانونی و غیررسمی شده اند؛
• بخشی از اقتصاد پیشرو کشور خود بوده و به شدت بر درآمد ناخالص ملی تاثیرگذار هستند؛
• محور پروژه های فعلی در آنان در برگیرنده فضاهای عمومی نیست.

به گفته مارکوس روزا و اوته وایلند ویرایشگران این کتاب، اصطلاح "دست ساز" به چیزی اطلاق می شود که به صورت دستی و بدون ماشین ساخته شده و برای تهیه آن دقت و هنر خاصی بکار رفته است و از اینرو دارای کیفیت منحصر بفرد و والایی است. "شهرسازی دست ساز"، روشی است برای ایجاد تغییر و تحول مثبت در شهر، که عمدتاً بدون دخالت مستقیم عوامل دولتی و به دست خود شهروندان یک محله، که در همسایگی هم زندگی می کنند، انجام می گیرد.

 روند ایجاد این تحول، با شناخت یک مشکل شروع شده و با ارائه یک راه حل ویژه برای برطرف ساختن آن ادامه می یابد. جنبش ها و اقدامات مردم محله منجر به کشف موقعیتها در میان انبوه مشکلات و بهره برداری خلاقانه از امکانات موجود شده و از طرفی باعث شکل گیری روابط و همکاری در میان گروههای مخلتف ذینفع می گردد. این متد، بیانگر روش نوینی در مدیریت امور شهری می باشد که با مدلهای سنتی و جاری بسیار متفاوت است. اقدامات و راه حلهای ارائه شده در "شهرسازی دست ساز" منحصر بفرد و یگانه بوده و پیامد عوامل و شرایط ویژه ای  در سطح محله است و می تواند در برگیرنده مسائل مربوط به زیرساختهای نرم شهری - سلامتی فیزیکی و روحی، تحصیلات - و یا امور مرتبط با ساماندهی فضای مصنوع باشد. اما از طرف دیگر این مدل در سطح جهانی، نمایانگر حضور برخی همپوشانی ها در سبک زندگی انسانها و نوع مشکلات آنها در جوامع شهرنشین است و بدین ترتیب امکان درس گیری و انتشار روشهای بکار رفته وجود دارد. گفتنی است، که اصلی ترین عناصر اثرگذار در "شهرسازی دست ساز"، مسأله مشارکت مردمی و وجود شبکه ای مستحکم از همکاری بین افراد و گروههای ذینفع می باشد.  در این کتاب از یک سو، نحوه عملکرد چندین پروژه جالب در این راستا شرح داده شده و ابزار خلاقانه برنامه ریزی و منطق اجرای آنان روشن می گردد؛ و از سوی دیگر امکان تعریف سناریوهای جدید برای آینده، بر اساس دست آوردهای پروژه های فعلی و تکرارپذیری آنان در موارد مشابه تحلیل می شود.

منابع:

Rosa, Marcos L & Weiland, Ute E (eds) 2013: Handmade Urbanism: Mumbai- Sao Paulo- Istanbul- Mexico City- Cape Town; From Community Initiatives to Participatory Models, Jovis, Berlin

http://www.handmadeurbanism.com/

http://www.alfred-herrhausen-gesellschaft.de/

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294