تصویر: تکمیل همایون
در روستای تهران، پیش از تبدیل آن به شهر توسط شاه‌طهماسب صفوی، مردم به لهجه‌ی رازی صحبت می‌کردند؛ اما لهجه فعلی مردم تهران حاصل اختلاط اقوام مهاجر گوناگون است و به هیچ‌وجه نمی‌توان آن را تهرانی نامید.
دکتر ناصر تکمیل‌همایون ـ استاد دانشگاه و پژوهشگر تاریخ ـ در گفت‌وگو با خبرنگار سرویس میراث فرهنگی خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، در تشریح روند شکل‌گیری لهجه‌ی رایج در تهران امروز، بیان کرد: از قدیم‌ترین روزها، در تهران لهجه رازی یعنی منسوب به ری‌ رایج بوده است، چون این لهجه در شمال ری بوده، به لهجه‌های لواسانی و مازندرانی نزدیک بوده و در واقع، بین رازی و مازندرانی بوده و بسیاری از واژه‌های مازندرانی در این گویش وجود داشته است.
نویسنده‌ی کتاب سه جلدی «تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران» به تبدیل شدن تهران به شهر توسط شاه‌طهماسب اشاره و اظهار کرد:‌ فقط یک‌پنجم روستای تهران، در شهر واقع شد و بقیه‌ی شهر، باغ و زمین بایر بود. مردم مختلف و بخصوص نظامی‌ها به تهران مهاجرت کردند تا این‌که در دوران نادرشاه، تهران یک پادگان نظامی شده بود.
او ادامه داد:‌ لهجه‌های این مهاجران با گویش روستای ری ادغام شد. بعد از پایتخت شدن تهران توسط آغامحمدخان قاجار، مهاجرت به تهران و اقامت در آن سرعت پیدا کرد و بسیاری از اقلیت‌های قومی و مذهبی به تهران آمدند.
وی ایجاد منصب دیوان در زمان فتحعلی‌شاه را اتفاق مهمی در این تحولات دانست و گفت: پس از آن، تفرشی‌ها و آشتیانی‌ها مناصب مهم حکومتی را برعهده گرفتند. به این ترتیب، دو نوع زبان شایع شد «زبان قلمی» و «زبان شمشیری» حاصل اختلاط این دو زبان، لهجه‌ای است که امروزه در تهران رایج است.
این عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با تأکید بر این‌که به هیچ‌وجه نمی‌توان این گویش را تهرانی خالص نامید، افزود: تبعید طایفه‌ی زند به تهران توسط آغامحمدخان و اثرگذاری لهجه‌ی شیرازی را هم نمی‌توان در این گویش بی‌تأثیر دانست.
برخی مردم از توپ جنگی حاجت می‌خواستند!
او در ادامه‌ی این گفت‌وگو در پاسخ به پرسشی درباره‌ی «توپ مروادی» توضیح داد: روایت شده که نادرشاه آن را از هند آورد و مدتی برای نمایش در میدان ارگ گذاشته شد و مدتی هم در میدان توپخانه بود.
وی درباره‌ی عقاید مردم تهران قدیم درباره‌ی این توپ، گفت: خیلی‌ها زیر توپ می‌رفتند و از آن حاجت می‌خواستند و خرافات زیادی درباره‌ی آن وجود داشت. دلیل آن هم این است که پدیده‌های کم‌یاب و دیده‌نشده، همیشه برای مردم جالب توجه و عجیب هستند.
تکمیل‌همایون درباره‌ی محل نگهداری توپ مروارید، بیان کرد: فکر می‌کنم این توپ در حال حاضر در دانشکده افسری نگهداری می‌شود.

ورود وسیله‌ای جادویی به نام دوچرخه
ادامه‌ی گفت‌وگو با تکمیل‌همایون به بحث ورود وسایل نقلیه به تهران رسید. او توضیح داد: وسایل نقلیه در ابتدای دوره‌ی قاجار، مانند زمان کوروش هخامنشی بود،. پس از ورود روس‌ها به ایران، درشکه به کار گرفته شد و «درشکه» اصلا یک کلمه‌ی روسی است. بعد از آن، کالسکه‌ برای مسافرت ساخته شد؛ ولی ورود دوچرخه یک تفاوتی با وسایل دیگر داشت و آن این بود که دوچرخه‌سوار باید سوار شدن آن را یاد می‌گرفت. مردم ایران ابتدا با شیوه‌ی استفاده از دوچرخه آشنا نبودند؛ اما کم‌کم یاد گرفتند و حتا در زمان رضاشاه مسابقه‌ی دوچرخه‌سواری هم برگزار می‌شد.
به گزارش ایسنا، در آن زمان مردم تهران وقتی می‌دیدند شخصی سوار بر وسیله‌ای با دو چرخ شده است و زمین نمی‌خورد، بسیار برای‌شان عجیب و غیرعادی بود و دوچرخه‌سوار را جادوشده و حتا جنی می‌پنداشتند.

زنبورک،‌ ابزار جنگ تهرانی‌ها در قدیم
تکمیل همایون همچنین در پاسخ به این‌که زنبورک چیست و زنبورک‌‌خانه کجاست؟ گفت:‌ زنبورک وسیله‌ای انفجاری بود که بر پشت شتر می‌گذاشتند و با آن دشمن را هدف شلیک قرار می‌دادند. این سلاح در دوره‌ی نادرشاه توسعه یافت. اگر تهران دوره‌ی صفوی را در نظر بگیریم، در جنوب غربی آن و در نزدیکی خیابان شاهپور امروزی، زنبورک‌خانه قرار داشته است.

قهوه‌خانه‌های قنبر و عرش؛ پاتوق معتادان
گفت‌وگو با تکمیل همایون به به قهوه‌خانه‌های تهران قدیم نیز کشیده شد؛ از قهوه‌خانه‌ی قنبر که امروزه در اصطلاح به محل افراد بی‌کار و تنبل گفته می‌شود و قهوه‌خانه‌ی عرش که به گفته‌ی تکمیل همایون، محل شیره‌یی‌ها و تریاکی‌ها بود و 24 ساعت شبانه روز هم مشغول سرویس‌دهی و ایجاد بساط برای مشتریان بود‌. برخلاف قهوه‌خانه‌های دیگر که در آن‌ها نقالی و شاهنامه‌خوانی می‌کردند و بسیار هم طرف‌دار داشتند.
براساس کتاب «تهران قدیم» تألیف محمد حسن‌بیگی، صاحب قهوه‌خانه‌ی قنبر، فردی سیاه‌پوست‌ اهل حبشه به نام «قنبر» بود و بیشتر مشتریانش هم در ابتدا سیاه‌هایی بودند که آن زمان به‌عنوان غلام و خدمتکار در تهران کار می‌کردند. مردم سفیدپوست هم آنجا جمع می‌شدند و سیاه‌ها را به تمسخر می‌‌گرفتند،. قنبر برای حل این مشکل، اداره‌ی قهوه‌خانه را به شاگرد سفیدپوستش، اسماعیل واگذار کرد؛ اما تمسخر کردن سیاه‌ها همچنان ادامه داشت تا این‌که یک مداح برای روضه‌خوانی به آنجا رفت و چون فردی نکته‌سنج بود، به شأن و منزلت بلال حبشی در نزد پیامبر (ص) یا غلام سیاه‌پوست حضرت علی (ع) اشاره کرد. به این ترتیب، کم‌کم رفتار مردم با سیاه‌پوست‌ها بهتر شد. قهوه‌خانه‌ی قنبر در خیابان ناصر خسرو قرار داشت.

محله‌های تاریخی تهران را دریابیم
تکمیل‌همایون با اشاره به این‌که اکنون یکی از اعضای شورای علمی بافت‌های تاریخی تهران است، تأکید کرد: باید ابتدا به وضعیت عودلاجان رسیدگی شود و بعد از آن، دیگر محله‌های قدیمی تهران مانند چاله‌میدان،‌ بازار و سنگلج مورد توجه مردم و مسؤولان قرار گیرند. همین‌طور بنای میدان ارگ و نیز میادین دیگر مانند توپخانه که به‌جز آثار شاخص آن مانند کاخ گلستان،‌ قسمت زیادی از آن تا کنون تخریب شده است.
او افزود: نباید فراموش کرد که میدان‌های جدیدتر مانند میدان راه‌آهن‌، امام حسین (ع)،‌ ولی‌عصر (عج)، ونک و همچنین میدان قدس (تجریش) باید مورد مطالعه و بازسازی هویتی و تاریخی قرار گیرند.

و اما جعفر شهری ...
تکمیل‌همایون در پایان سخنانش یادی هم از مرحوم جعفر شهری کرد که بیشتر عمرش را صرف تحقیق درباره‌ی تاریخ و فرهنگ تهران کرد و از «تاریخ اجتماعی تهران قدیم» و کتاب پنج جلدی «طهران قدیم» به‌عنوان مهم‌ترین آثار او نام برد.
به گزارش ایسنا، کتاب پنج جلدی «طهران قدیم» نوشته‌ی جعفر شهری از مهم‌ترین منابع مطالعه درباره‌ی زندگی مردم تهران در گذشته است که اطلاعات مفیدی، بخصوص درباره‌ی مشاغل و حرفه‌ها، خیابان‌ها و حدود شهری تهران،‌ بازارها‌، قهوه‌خانه‌ها عمارت‌های شاهی‌، آداب و رسوم و ... در تهران قدیم دارد.

منبع: ایسنا:
http://isna.ir/fa/news/91042011843/%D8%A7%D8%B2-%D8%B3%D9%88%D8%A7%D8%B1...

شنبه 24 تیر ماه 1391
 

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294