آشنایی ایرانیان با واژه «زلزله» یا «زمین لرزه» و به ویژه با این پدیده به گذشته های بسیار دوری می رسد و در تاریخچه های زمین لرزه های بزرگ ایران  همواره به زلزله دامغان (2 دی 235 شمسی/22 دسامبر 856 میلادی) ، اردبیل (2 شهریور 272/ 23 اوت 893) و تبریز (31 مرداد 421 /21 اوت 1042و 27 آبان 1106/18 نوامبر 1727) به عنوان قدیمی ترین و مرگبارترین زلزله های شناخته شده ایران با تلفاتی نزدیک یا بیش از صد هزار در هر مورد، اشاره می شود که حافظه تاریخی مهیبی در اذهان ایرانیان  و ضرباتی همچون حملات بزرگ بیگانه به خاک کشور  بر جای گذاشته اند. البته در این مورد باید توجه داشت که نگاه کنونی ما نسبت به این پدیده  با آنچه در نیم قرن پیش یا در ابتدای قرن وجود داشت، کاملا متفاوت است، زیرا  با دموکراتیزه شدن  وسایل ارتباط جمعی و گسترش آنها  آگاهی نسبت به پهنه بزرگ ایران نیز دائما در سطوح بیشتری به وقوع می پیوست و زلزله از امری که همچون مصیبتی آسمانی،  شاید بعد از سال ها به گوش مردم یک دیار می رسید،  رفته رفته به حادثه ای تبدیل شده است که در لحظه،  خبرش را دریافت می کنند و در عین حال که احساس وحشتی دور دارند نوعی همبستگی در دلسوزی برای قربانیان و در سرنوشت دردناکی که با آنها دارند، را در وجود خویش حس می کنند. از این رو با گسترش شهرنشینی در ایران و افزایش میزان خرابی های ناشی از زلزله و  روشن و آشکار شدن و هر چه بیشتر این خسارات، این  واژه به  مفهومی  هراسناک در ادبیات مردمی و  حتی در ادبیات تخصصی ما تبدیل شده است و حالتی «آخر الزمانی» یافته است.  
قرار گرفتن ایران بر روی گسل های بزرگ زلزله در جهان و  همچنین  گسل های بی شمار داخلی که از این پهنه یکی از خطرناک ترین  مناطق جهان را در این زمینه ساخته است، وحشتی دائم و مبهم را در فرهنگ ما نسبت به این پدیده ایجاد می کرده است  که تا حد زیادی ناشی از گفتمان تخصصی درباره آن  به ویژه از سال های دهه 1350 و 1360 با  گسترش استفاده از رایو و تلویزیون و  قابلیت بازنمایی تصویری  خرابی ها و قربانیان آن همراه بوده است. هر بار که زمین در گوشه ای در این کشور می لرزد و  تلفات کم یا زیادی بر جای می گذارد، بحرانی بر روی مدلی که ویکتور ترنر از «درام اجتماعی»  ارائه می دهد ظاهر می شود: مسئله  در مدتی چند ماهه به موضوعی «ملی» و «سراسری» تبدیل می شود که  بنا بر مورد می تواند  سیاسی نیز بشود. چنانکه  زلزله طبس (1978/ 1356) در دوره پیش از انقلاب  و از جنبه هایی  و به گونه ای متفاوت زلزله های رودبار(1990/ 1369) بم (1382/2003) و روستاهای آذربایجان(1391/ 2012)  در دوره پس از انقلاب هر کدام به دلایل و بهانه هایی تبدیل شدند برای مناقضه بر سر قابلیت های مدیریت فاجعه.
با این وصف نباید فراموش کرد که زلزله در فرهنگ ایرانی لااقل در طول نیم قرن اخیر هر چه بیشتر به  سازوکاری برای افزایش نوعی  احساس همبستگی و تعلق ملی تبدیل شده است که  شاید بتوان در آن از این لحاظ با تسامح در  زبان،  بعدی «مثبت» نیز دید. مصیبتی که  ناتوانی در برابر مرگ، را به یاد افراد می آورد و سرنوشت مشترکی که می توانست ، سرنوشت خود آنها باشد. انواع بسیار متفاوت پراکنش زلزله ها در سطح کشور و در طول تاریخ، تنوع آنها از لحاظ میزان خرابی ها و  سخنان کارشناسان در مجموع موقعیت ها را می ساخته اند که هر کس در هر  جا و مکانی که زندگی می کرده است خود را در امان ندیده و بتواند با قربانیان هم ذات پنداری کند. نگاهی کوتاه به فهرست تاریخی - جغرافیایی زلزله های ایران (بنا بر گزارش روزنامه همشهری 24/4/91) گویای این امر است. قابل ذکر است که بنا بر  پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی ایران (مهر، 23/5/91) تعداد این زلزله ها در فاصله 1279/1900 تا 1389/2010،  13655 زلزله (در  طیف 4 تا 5) بوده که از این رقم 117 زلزله بین 6 تا 7 ریشتر قدرت داشته اند(به طور متوسط هر ده سال زلزله بالای ده ریشتر داشته ایم). این فهرست درخور تامل است: سیلاخور منطقه بروجرد (3 بهمن 1287/23 ژانویه ۱۹۰۹،۷.۳ ریشتر، ۶ هزار کشته)؛ نواحی مرکزی(19 تیر 1288 / 10 ژوئیه 1909 ، 7.3 ریشتر، 5500 کشته)؛ تربت حیدریه (2 خرداد 1302/ ۲۵ مه ۱۹۲۳، 7.5 ریشتر، ۲۲۰۰ کشته)؛ غرب کشور) 11 اردیبهشت 1308/ اول مه ۱۹۲۹ ، ۷.۴ ریشتر، 3330 کشته)؛ سلماس(16 اردیبهشت 1309/ ۶ مه ۱۹۳۰ ، ۷.۲ ریشتر ۲۵۰۰ کشته)؛ بلوچستان و دریای عمان(6 آذر 1324/27 نوامبر1945 ، 8.2 ریشتر، 4000 کشته)؛ پانس بلوچستان(13 مرداد 1326/۵ اوت ۱۹۴۷ ، ،۷.۳ ریشتر، ۵۰۰ کشته)؛ تورود دامغان (23 بهمن 1331/۱۲ فوریه ۱۹۵۳ ، ۶.۵ ریشتر، ۹۷۰ کشته)؛ مازندران(13 بهمن 1335/ ۲ فوریه ۱۹۵۷ ، ،7.4 ریشتر 2000 کشته)؛ صحنه کرمانشاه (22 آذر 1336/۱۳ دسامبر ۱۹۵۷ ، 7.3 ریشتر، 2000 کشته)؛ لار(فروردین 1339/ آوریل سال 1960 ،  قدرت ثبت نشده، 450 کشته)؛ ساری (10 شهریور 1341/1 سپتامبر 1962 ، ، 7.3 ریشتر، 100 هزار کشته)؛ بوئین زهرا تهران (شهریور 1341/سپتامبر سال ۱۹۶۲ ، ۷.۱ ریشتر، 11 هزار کشته)؛ بستان آباد (21 بهمن 1343/۱۰ فوریه ۱۹۶۵ ، ۵.۱ ریشتر، ۲۰ کشته)؛ فردوس خراسان (9 شهریور 1347/۳۱ اوت ۱۹۶۸ ، ۷.۳ ریشتر، 10 هزارکشته)؛ جنوب ایران (21 فروردین 1351/۱۰ آوریل ۱۹۷۲ ، ۷.۱ ریشتر ، ۵۰۵۴ کشته)؛ جنوب کشور(اول فروردین 1356/21 مارس 1977 ، 6.9 ریشتر، 167 نفر کشته) ؛ اصفهان (اردیبهشت 1356/آوریل 1977 ، شدت به ثبت نرسیده، 900 کشته)؛ طبس (25 شهریور 57/۱۶ سپتامبر1978 ، ، ۷.۸ ریشتر،  ۱۵ هزار کشته)؛ کرمان(21 خرداد 1360/۱۱ ژوئن ۱۹۸۱ ، ۶.۹ ریشتر، ۳ هزار کشته)؛ کرمان(6 مرداد 1360/۲۸ ژوئیه ۱۹۸۱ ،  ۷.۳ ریشتر، 15 هزار کشته )؛ منجیل و رودبار (20 خرداد 1369/۲۰ ژوئن ۱۹۹۰ ،۷.۴ ریشتر، ۴۰ تا 50 هزار کشته)؛ اردبیل (10 اسفند 1375/28 فوریه  ۱۹۹۷، 5.5 ریشتر، ۱۱ هزار کشته)؛ بیرجند و قائن (20 اردیبهشت 1376/ 10 مه ۱۹۹۷،  7.1 ریشتر، 1613 کشته)؛ گلباف کرمان (23 اسفند 1376/۱۴ مارس ۱۹۹۸، ۶.۶ ریشتر، ۵ کشته)؛ ابهر و غرب کشور(اول تیر 1381/۲۲ ژوئن ۲۰۰۲ ،  ۶.۵ ریشتر، 261  کشته)؛ بم(4 دی 1382/۲۶ دسامبر ۲۰۰۳ ، ۶.۶ ریشتر، 40 هزارکشته)؛ مازندران (8 خرداد 1383/ ۲۸ مه  ۲۰۰۴ ، ۶.۳ ریشتر، ۳۵ کشته)؛ زرند کرمان (4 اسفند 1383/۲۲ فوریه ۲۰۰۵ ، ،  ۶.۴ ریشتر،  ۶۰۲ کشته)؛ قشم (6 آذر 1384/۲۷ نوامبر ۲۰۰۵ ، ۶ ریشتر، ۱۳ کشته)؛ بروجرد(11 فروردین 1385/۳۱ مارس ۲۰۰۶ ، ۶.۱ ریشتر، ۷۰ کشته)؛ دامغان(5 شهریور 1389/ ۲۷ اوت ۲۰۱۰ ،  ۵.۹ ریشتر،  ۱۹ کشته)؛ حسین آباد(29 آذر 1389/۲۰ دسامبر ۲۰۱۰، ۶.۵ ریشتر،  ۱۱ کشته)؛ کهنوج (25 خرداد 1390/۱۵ ژوئن ۲۰۱۱ ، ۵.۳ ریشتر، ۲ کشته)؛ آذربایجان غربی (21 مرداد 1391/11 اوت 2012، 6.2 ریشتر، 306 کشته).
این جغرافیای عظیم از لحاظ پراکندگی زمانی، مکانی و شدت و میزان تلفات ، تقریبا هر نظمی را در ذهن از میان می برد و «حادثه» را به امری «روزمره» بدل می کند که هر چند  ساختارای فراموشی نقشی اساسی در رابطه با آن ایجاد می کنند، تا کنشگران از وحشت  هر روزه نجات یابند،  به گونه ای نیز  شیوه ای از  نگرش کوتاه مدت  را در اذهان به وجود می آورد زیرا  آینده را را به مثابه امری  قطعی  به زیر سئوال برده و زیستن در «حال» را  تقویت و حتی می توان گفت تقدس می دهد ، در حالی که  آینده نگری را تا حدی بی معنا می کند.
پیوند خوردن مفهوم زلزله با باورهای مردمی، با وحشت و با احساس نوعی «گناه»  امری تازه در  نظام شناختی ایرانیان نیست، هر چند این امر شاید در موقعیت چند دهه اخیر  به صورتی ارادی تقویت شده باشد، اما سنت ها و مناسک مربوط به فجایع طبیعی در این سرزمین گویای  ریشه های عمیق تری از  رویکردهای  سیاسی نسبت به پدیده را نشان می دهد. آنچه بهر رو هر بار با زلزله به صورتی  واقعی  برخورد می کنیم مشاهده می شود  در هم آمیخته شدن چندین نوع گفتمان است: گفتمانی تخصصی و هشدار دهنده که عموما  در قالب های فناورانه بروز می کند و «پیش بینی ها» ی خود را تحقق یافته دیده و نسبت به «اینده] های هولناک تر در صورت عدم توجه به  توصیه های فناورانه هشدار می دهد. گفتمان هایی سیاسی که  در برخورد با یکدیگر مدیریت های بحران  و از آنجا کل مدیریت های سیاسی را نشانه می گیرند و به نتایجی  کاملا به دور ا زحوزه  بحران طبیعی می رسند.  گفتمان هایی مناسکی، هزاره گرا و گاه بسیار «متحجرانه» (در زبان منتقدانش) که  به گونه ای  باقی مانده ای از گفتمان های باستانی در گذشته های دوردست  و بازیافت و مدرنیزه کردن آنها در چارچوب های مدرن هستند؛ و سرانجام گفتمان های مردمی ه در آنها بیشتر یا تسلیم و افسوس خوردن بر موقعیتی جبران ناپذیر دیده می شود و یا هر چه بیشتر با بالا گرفتن ملی گرایی و درونی شدن مفهوم دولت ملی در  ذهنیت افراد و  گسترش فعالیت های مدنی از خلال سازمان های مردمی، تمایل به  تحکیم پیوندهای ملتی در حال زایش  درون دردهایش.
 

بخش های پیشین:

واژگان یک فرهنگ (1): «خودرور»، پیاده ها و سواره ها
http://anthropology.ir/node/12989

واژگان یک فرهنگ (2) : «پیکان» ظهور و سقوط یک «افتخار ملی»
http://anthropology.ir/node/13061

واژگان یک فرهنگ (3): «خانه» : وداع با جهار دیواری
http://anthropology.ir/node/13146

واژگان یک فرهنگ (4): «آپارتمان»: «زندگی میان زمین و آسمان»
http://anthropology.ir/node/13213

واژگان یک فرهنگ(5): «برق»: روشنایی های شهر
http://anthropology.ir/node/13381

واژگان یک فرهنگ (6): «برق»: زندگی زیرچلچراغ ها
http://anthropology.ir/node/13471

واژگان یک فرهنگ (7): «طب»: جادوگران و اشرافیت جدید
http://anthropology.ir/node/13550

واژگان یک فرهنگ (8): «پزشکی»: شکاف بزرگ
http://anthropology.ir/node/13624

واژگان یک فرهنگ (9): «حمام»، وداع با خزینه
http://anthropology.ir/node/13779

واژگان یک فرهنگ (10): «حمام»، زیر دوش آب سرد
http://anthropology.ir/node/13873

واژگان یک فرهنگ(11): «کفش»: گیوه های گم شده
http://anthropology.ir/node/14014

واژگان یک فرهنگ (12): «کفش»: گیوه های بازیافته
http://anthropology.ir/node/14100

واژگان یک فرهنگ(13): «پول» : کاغذ های قیمتی
http://anthropology.ir/node/14175

واژگان یک فرهنگ(14): «پول»: جدال اخلاق وثروت
http://www.anthropology.ir/node/14230

واژگان یک فرهنگ (15): «تلفن» صدای «دیگری»
http://www.anthropology.ir/node/14263

واژگان یک فرهنگ(16): «تلفن» [همراه]: وقتی «هیچ کس تنها نیست»
http://www.anthropology.ir/node/14279

واژگان یک فرهنگ: (17): «سواد» : ما بی سوادان!
http://www.anthropology.ir/node/14327

واژگان یک فرهنگ(18): «سواد» ، ما با سوادان
http://anthropology.ir/node/14376

واژگان یک فرهنگ(19) : «کت و شلوار»: فرنگی های ما
http://anthropology.ir/node/14482/edit

واژگان یک فرهنگ(20): «کت و  شلوار»: باب همایون در اوج
http://anthropology.ir/node/14646

واژگان یک فرهنگ(21): «پاتوق» : در گرد و غبار قهوه خانه ها
http://anthropology.ir/node/14757

واژگان یک فرهنگ (22): «پاتوق» ، قهوه و اینترنت
http://anthropology.ir/node/14892

واژگان یک فرهنگ (23): «مجسمه»: از میدان تا سقاخانه
http://anthropology.ir/node/15061

واژگان یک فرهنگ (24): «مجسمه»: از پارک های خیابانی تا حراج های بین المللی
http://anthropology.ir/node/15241
 

پرونده ی «ناصر فکوهی» در انسان شناسی و فرهنگ
http://anthropology.ir/node/9132

پرونده ی زلزله «بم» در انسان شناسی و فرهنگ
http://anthropology.ir/node/5856

پرونده ی «زلزله آدربایجان شرقی» در انسان شناسی و فرهنگ 
http://anthropology.ir/node/14565

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی، نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294