نظریه­پردازان روایت از دیرباز، همواره تمایزی میان دو گونه­ی عمده­ی روایت قایل شده، این دو گونه و عناصر تشکیل دهنده‌ی آنها را با نام های مختلفی نامیده و تعریف و تشریح کرده­اند. به عنوان مثال، ریموند کنان از قول سقراط در کتاب سوم «جمهور» افلاطون، این دو گونه از روایت را با نام­های «خودگویی» و «محاکات» مشخص کرده است. بنا به این تعریف، در «خودگویی»، شاعر(که همان پدیدآورنده­ی روایت داستانی به معنای عام است) خود سخن می­گوید و اصلاً قصد و هدفش هم این است که خودش سخن بگوید، اما در محاکات، شاعر قصد دارد این توهم را به  وجود آورد که فرد دیگری غیر از خودش سخن می­گوید. دیوید بوردول، خودگویی و محاکات را با همین تعریف سقراطی­اش مورد توجه قرار داده، خودگویی را روایت وابسته به کلام و شعر غنایی دانسته و محاکات را بازنمایی نمایشی پنداشته است. نظریه­های جدید روایت نیز که حاصل پدید آمدن مطالعات فرهنگی از دهه­ی 1970 به بعد، در آن سوی آب­ها هستند، همچنان با نام­گذاری­های دیگری همین نوع از تمایز میان دو نوع از روایت را مورد تأمل قرار داده­اند. به طور مثال، ژَپ لینت وِلت دو نوع روایت را تعریف کرده است: در شکل اول روایت، راوی و کنش گر، هر دو یک نفر هستند که در این صورت، «روایت دنیای داستان همسان» شکل می گیرد. در شکل دوم روایت، راوی و کنش گر دو فرد مجزا هستند که در این حالت با «روایت دنیای داستان ناهمسان» طرف هستیم.

در این مقاله تلاش خواهد شدکه از میان تمام این نام ها، نام هایی ساده­تر برگزیده شود. به همین دلیل به عمل «خودگویی» یا «روایت دنیای داستان همسان»، «روایت نقلی» گفته می­شود و به عمل «محاکات» یا «روایت دنیای داستان ناهمسان»، عنوان «روایت نمایشی» یا «روایت دراماتیک» داده می شود. بنابراین اگر بخواهیم با دیوید بوردول هم آوا شویم، باید روایت نقلی را مختص شعر و ادبیات غنایی و روایت دراماتیک را ویژگی ادبیات نمایشی و از جمله فیلم­نامه بدانیم. با این وجود، می­دانیم که در بسیاری از فیلم­نامه­ها، بخشی از روایت، از طریق دیالوگ و مونولوگ و به شیوه­ی نقلی به مخاطب منتقل می شود. اکنون پرسش این است که آیا روایت نقلی در فیلم­نامه، از ویژگی­های دراماتیک آن می­کاهد؟ برای پاسخ به این پرسش بر یکی از عناصر بسیار مهم روایت، یعنی «زمان» تکیه می کنیم. زیرا در بسیاری از فیلم­نامه­ها و از جمله در فیلم­نامه­ی «یکی می خواد باهات حرف بزنه»، روایت نقلی، اساساً از طریق خودگویی یا روایت دنیای داستان همسان کنش­گر (شخصیت)/ راوی در مورد رویدادهای زمان گذشته بروز می­یابد.  

بنا به بخشی از یک تعریف از رابرت استم و همکارانش، روایت عبارت است از بیان چند رویداد که به لحاظ منطقی به هم مرتبط­اند، در زمان اتفاق می­افتند، و از طریق یک مضمون ثابت،به صورت یک کل تشکل می­یابند. مارتین اسلین نیز در تعریفش از درام، آن را کنشی تقلیدی دانسته که در زمان حال عرضه می شود و در برابر چشم تماشاگر، رویدادهای واقعی یا تخیلی گذشته را بازسازی می­کند. بنابراین می­توان گفت که اولا:ً زمان، یک عامل مهم نظم دهنده و ارتباط بخش بین رویدادهای روایت، از لحاظ منطقی است، و ثانیا:  روایت دراماتیک، هر نوع زمان گذشته­ای را نیز با زمان حال در هم می­آمیزد و به رنگ زمان حال در می­آورد. پس روایت نقلی از زمان گذشته، وقتی می­تواند دراماتیک شود که بتواند ارتباطی منطقی با رویدادهای روایت دراماتیک زمان حال بیابد. بنابراین، با این تعریف، روایت نقلی تنها مختص ادبیات غنایی نیست، بلکه با ملاحظاتی می­تواند در بطن متنی با ویژگی های دراماتیک، همچون فیلم­نامه قرار گیرد و جلوه­های دراماتیک بیابد. اما به گمان نگارنده، روایت نقلی زمان گذشته وقتی می­تواند رنگ زمان حال را به خود بگیرد و ویژگی های روایت دراماتیک را بیابد که بتواند زمان گذشته را در ذهن مخاطب و در زمان حال بازسازی کند. بدین معنی که در ذهن مخاطب، در زمان حال، امکان ایجاد روایتی منظم از زمان گذشته به دست آید. به عبارت دیگر، در اینجا ذهن مخاطب تبدیل به پرده­ی سینمای دیگری خواهد شد که تصاویر رویدادهای منظمی از زمان گذشته، روی آن، در زمان حال، به نمایش درمی­آید.   

اکنون نوبت به آن رسیده تا به بخش­هایی از فیلم نامه­ی «یکی می­خواد باهات حرف بزنه» که در آنها از روایت نقلی زمان گذشته استفاده شده، اشاره شود. همچنین تلاش خواهد شد تا به این موضوع دست یافته شود که آیا این روایت های نقلی توانسته­اند ویژگی­های دراماتیک پیدا کنند یا خیر؟ در این فیلم­نامه مقادیر نسبتاً زیادی روایت نقلی از زمان گذشته وجود دارد. اما فارغ از موارد کوتاه و گذرا، چند مورد استفاده­ی کلان از روایت نقلی زمان گذشته را می توان در این فیلم نامه پیگیری کرد. از جمله:

1- جایی که یاسمن از لیلا در مورد جدایی مادرش از پدر خود، وقتی که او خیلی کوچک بوده، توضیح می خواهد و لیلا پس از جر و بحث ها و جدل هایی، سرانجام توضیح می دهد.

2- جایی که مصطفی در ملاقاتش با لیلا در زندان، در مورد جدا شدن لیلا از خودش می گوید و لیلا را برای اینکه او را نبخشیده، به او بسیار سخت گرفته و به این ترتیب، زندگی­اش را نابود کرده است، شماتت می کند.

3- جایی که مژگان از علاقه­ی میان خودش و مصطفی و همچنین، از همکاری­های تجاری بعدی خودشان می­گوید که منجر به زندانی شدن مصطفی به خاطر ورشکستگی مالی می­شود.

به نظر نگارنده، مشکل بزرگی که این نوع روایت های نقلی در مقیاس کلان، درسکانس­های مذکور فیلم­نامه به وجود آورده، ایجاد گسست در روایت دراماتیک فیلم­نامه است. علت این گسست، کثرت رویدادهای منقبض شده در این روایت­های نقلی است. رویدادهایی که در این روایت ها نقل می شوند، نمی­توانند همان گونه که رویدادهای دراماتیک عینی هستند، در ذهن تماشاگر، با همان سرعت و همان میزان انبساط و گستردگی نقش ببندند. یعنی بازتاب این رویدادها بر پرده­ی سینمای ذهن مخاطب، کُندتر صورت می گیرد. به همین خاطر یکی از شرط های روایت های نقلی برای اینکه بیشتر بتوانند رنگ دراماتیک به خود بگیرند، کم رویداد بودن آنهاست. ویژگیی که روایت­های نقلی مذکور از فیلم نامه­ی «یکی می خواد باهات حرف بزنه» فاقد آنهاست و همین، ارزش دراماتیک این روایت ها را کم کرده است.

در عین حال، در جاهایی که روایت نقلی در فیلم­نامه­ی «یکی می خواد باهات حرف بزنه»، یک رویداد، یا رویدادهای بسیار کمتری را از زمان گذشته بازگو می­کند جلوه­ی دراماتیک بیشتری می­یابد. به خصوص در جاهایی که اولاً: رویدادی برملا کننده، و در نتیجه غافلگیر کننده را بیان می­کند، و ثانیاً، با یکی از مضمون­های مهم فیلم، یعنی «قضاوت اخلاقی» ارتباط می­یابد. مثلاً می­توان به جایی اشاره کرد که علیرضا به لیلا اعتراف می­کند که قبل از مرگ یاسمن، خودش به او تلفن زده و از او خواسته تا به مطبش بیاید تا درباره­ی امکان ازدواج علیرضا با لیلا صحبت کنند. در حالی که قبلاً به لیلا گفته بوده یاسمن، خود به این موضوع اصرار داشته است.

کم رویداد بودن روایت نقلی از زمان گذشته، به این ترتیب به روایت نقلی یاری می رساند تا این روایت در نسبتی با زمان حال قرار گیرد.

هر چه تعداد رویدادهای روایت نقلی از زمان گذشته کمتر باشد، طبق مکانیسمی که شرح داده شد، این روایت نقلی می تواند کارکردهای دراماتیک بیشتری بیابد. در همین مثال فوق، البته می توان شکل دیگری از این نسبت میان روایت نقلی و دراماتیک را تشخیص داد. در اینجا، روایت نقلی در حال نقل کردن رویدادی از زمان گذشته است که قبلاً به شکلی دیگر و به شکل همزمان نقلی و دراماتیک، روایت شده و سرانجام رنگ و روی درام به خود گرفته است. بنابراین روایت نقلی جدید از رویدادهای گذشته، در اینجا برابر است با یک روایت نقلی جدید، در زمان حال، از یک روایت دراماتیک، در زمان گذشته. به این ترتیب، روایت نقلی زمان حال، به روش دیگری با یک روایت دراماتیک در زمان گذشته ارتباط می یابد و به شکل مضاعفی رنگ و روی دراماتیک به خود می گیرد. پس حاصل تمام این فرایند، نقش بستن تصاویر سینمایی جدیدی بر پرده ی سینمای ذهن مخاطب است که با این رویه های روایی توانایی انبساط از لحاظ زمانی را در ذهن مخاطب می یابد و در نتیجه، تبدیل به روایتی دراماتیک می شود.

فیلم نامه­ی «یکی می خواد باهات حرف بزنه»، البته در خیلی از جهات توانسته به مرزهایی از موفقیت، مثلاً در شکل ارائه­ی نقشه­ی داستانی یا پیرنگ، یا در شخصیت پردازی دست یابد. با این وجود، به نظر نگارنده، در بسیاری اوقات، هنگام ارائه­ی روایت های نقلی با رویدادهای پرتعداد و منقبض، از زمان گذشته، پیوستگی روایت دراماتیک زمان حال را دچار گسست کرده است. 

+++ در این مقاله از این منابع استفاده شده است:

- مقاله­ی «روایت: بازنمایی گفتار»، ریموند کنان، ترجمه ی محمدرضا پورجعفری، در شما ره 4 از مجموعه مقالات «ارغنون»، ویژه­ی نقد ادبی نو

- کتاب «روایت در فیلم داستانی»، دیوید بوردول، ترجمه ی سیدعلاءالدین طباطبایی

- کتاب «رساله­ای در باب گونه­شناسی روایت نقطه­ی دید»، ژَپ لینت وِلت، ترجمه­ی علی عباسی، نصرت حجازی

- مقاله­ی «روایت شناسی فیلم»، رابرت استم، رابرت بورگواین و سندی فیلترمن، ترجمه­ی فتاح محمدی، از مجموعه مقالات «روایت و ضد روایت»

- کتاب «دنیای درام»، مارتین اسلین، ترجمه­ی محمد شهبا

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی، نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294