انسان شناسی فلسفی رشته ای فلسفی است که در آن کنه طبیعت بشر و موقعیت او پژوهش می شود. انسان شناسان فلسفی از طریق این پژوهش می کوشند رهیافتهای انسانگرایانه و روشهای علمی مختلف را از حیث فلسفی نقد کنند یا وحدت بخشند و از این طریق به پرسش ماهیت بشر پاسخ گویند. اگرچه اکثر اندیشمندان در سراسر تاریخ فلسفه، انسان شناسی خاصی (یا استنباطی خاص از طبیعت بشر) داشته اند، اما «انسان شناسی فلسفی» تنها به تازگی و در بستر دوره مدرن اخیر به رشته یی خاص تبدیل شده است. این حوزه عمدتاً به عنوان پیامدی از تحول روشها و رهیافتهای جدید در فلسفه شکل گرفت که با رشد همزمان علوم انسانی و طبیعی در ارتباط بود. دو نمونه از تحولات معاصر که در انسان شناسی فلسفی بیشتر تاثیرگذار بوده اند، در مکاتب پدیدارشناسی و وجود گرایی رخ نموده اند.

پیشینه تاریخی
اگر بخواهیم نقطه عطفی را دریابیم که در آن انسان شناسی فلسفی رهیافتهای روش شناختی گوناگونی به دست می دهد تا ماهیت انسان را بشناسد، باید به دو پرسش ذیل توجه کنیم؛ «انسان چیست؟» و «من کیستم؟» نخستین سؤال در فلسفه سنتی طرح شده بود. این پرسش پاسخهای مختلفی یافت اما همچنان مشهورترین تعریف فلسفی آن است که ارسطو بیان کرد؛ ماهیت انسان «حیوان ناطق» است. اما تحول علوم طبیعی در سراسر دوران مدرن موجب شد روش شناسیهای علمی مشابهی در علوم انسانی به کار روند. نتیجتاً در قرن نوزدهم برداشتهای جدیدی از ماهیت بشر وجود داشت و این پرسش درون رشته های متمایز و متفاوت طرح شد. برای مثال، با پیدایش نظریه تکاملی داروین، ماهیت بشر منحصراً بر حسب نیروهای زیستی تبیین می شود. در فلسفه کارل مارکس«ذات بشریت» در وهله اول به واسطه نیروهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی قابل تبیین است، حال آنکه زیگموند فروید در نظریات خویش طبیعت انسان را اساساً با توجه به نیروهای روانی توضیح می دهد. در سایر علوم انسانی، همچون تاریخ و جامعه شناسی نیز حتی اگر تبیین«ماهیت» انسانها در نظر نباشد شرایطی محیطی و فرهنگی تبیین می شوند که افراد را در قالب نوعی خاص شکل می دهند و می سازند. برخی از این نظریات خود را با تبیینی محدود می کنند که تنها در دوره یا بافت فرهنگی خاصی از تاریخ بشر قابل اعمال است. در هر صورت چگونگی پیوند یا انطباق رشته های گوناگون و روشهای علمی متفاوت با یکدیگر در بینشی فلسفی و واحد نسبت به ماهیت بشر به مشکلی بزرگ تبدیل شد.

رهیافتهای معاصر؛ وجودگرایی و پدیدارشناسی
در قرن بیستم پدیدارشناسی و وجودگرایی معاصر به واسطه تجربه انضمامی و مستقیم به مسأله ماهیت انسان نزدیک شدند و از این طریق به مسأله مذکور دامن زدند. در پدیدارشناسی، فیلسوفان شرحی توصیفی و انضمامی از انواع گوناگون تجربه انسانی عرضه می کنند تا به ویژگیهای اساسی آن تجربه و بدین سان خصایص یا امکانهای بنیادین بشر دست یابند. پدیدارشناسی وجودی این مسأله را از راه پژوهش در ماهیت بشر و به واسطه دیدگاه انضمامی تر«من کیستم؟» بیشتر طرح می کند، در اینجا ابعاد عمیقتر بشر به واسطه بررسی این مسأله از موضع ذهنیت بروز می یابد. به عبارت دیگر، در عوض آنکه انسان را از دیدگاه علمی «عینیت» محض، بررسی کنند یعنی شخص را «موضوع» تفکر عقلانی بینگارند از دیدگاهی ذهنی یا از درون تجارب خاص به وی می پردازند. از این رو حالات ممکن بشر بر حسب زندگی درونی آشکار می شود یعنی چیزی که علم مدرن به واسطه رهیافت صرفاً عینیش قادر به درک آن نیست. پل ریکور یکی دیگر از فیلسوفان معاصر بود که انسان شناسی فلسفی را بسط داد. او این کار را از طریق هرمنوتیک دیالکتیکی صورت داد. ریکور از طریق هرمنوتیک دیالکتیکی به ترکیب رهیافت پدیدارشناسانه با روشهای تجربی یا علمی متفاوت پرداخت. ریکور نسبت به این نکته تردید داشت که بتوان فلسفه، علم یا روشی را به عنوان چتری برای تمام ویژگیها یا شرایط متفاوت شخص به کار گرفت. رشته های متفاوت ممکن است موجب گفت وگو شوند برای اینکه اجازه دهند ابعاد تازه و کشف نشده یی پدیدار شود و بنابراین به واسطه یک روش شناسی برتر وضوح مفهومی بیشتری فراهم آورد.(این روش شناسی از نظر ریکور معمولاً همان پدیدارشناسی بود.) اما نمی توان این روشها را به یک روش کلی یا «فرا روش» تقلیل داد که نسبت به سایرین بالاتر باشد. به این دلیل، اگرچه او عقیده دارد فهم ما از انسان پیش رونده است، این فهم همیشه محدود و متناهی باقی خواهد ماند. به علاوه ریکور همچون برخی دیگر از فلاسفه عقیده داشت آثار ادبی و هنری دریافتهای معنی داری نسبت به انسان و تواناییهای او به دست می دهند. به خصوص روایت، در فهم انسان به عنوان موجودی اساساً تاریخی جایگاه مهمی به خود اختصاص می دهد.

منبع:
http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Philosophical_anthropology
علیرضا غفاری: arg@pardisco.ir

نمونه نخستین این مطلب در روزنامه «اعتماد» به تاریخ 10 دی 1387 انتشار یافته و برای بازنشر به انسانشناسی و فرهنگ ارائه شده است.
 

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294