دکتر زهره زرشناس  متولد تهران در سال 1330 می باشد. وی دارای مدرک دکترای فرهنگ و زبان های باستانی از دانشگاه تهران می باشد. در زمینه فرهنگ و زبان  های باستانی پژوهش ها و تالیفاتی دیگری نیز دارد که از میان آن ها می توان آثار زیر را نام برد:شش متن سغدی، جستارهایی در زبان های  ایرانی میانه شرقی، میراث ادبی روایی در ایران باستان، مجموعه متن های سغدی، داستان های سغدی و زن و وا ژه.

زرشناس، زهره، 1391، درآمدی بر ایران شناسی، تنران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

معرفی نویسنده

کتاب  حاضر با قسمتی با عنوان سر سخن آغاز و پس از آن مطالب اصلی در دو گفتار بیان شده که گفتار یک با عنوان خاور شناسی، بستر ایرانشناسی از صفحه 1-31 و پی نوشت آن از 31- 41 آمده است.

گفتار دوم با عنوان ایرانشناسی از صفحه 43-96 و پی نوشت آن از 96-113 می باشد پس از آن سخن پایانی، کتابنامه و نمایه ( کسان، جای ها، نام های خاص) آمده است.

مردم مغرب زمین ازدیرباز با شرق به معنای اعم و وایران، به معنای اخص از طریق نوشته های سیاحان، فیلسوفان و اندیشه گران روزگار کهن همچون هرودوت، گرنفون، استرابون و دیگران آشنایی داشته اند. این شناخت در سده های میانه وپس از ظهور اسلام نیز کم و بیش تداوم داشته است.

مباحث مطرح شده جهت آشنایی کلی به شرح زیر می باشد.

گفتار نخسست : خاور شناسی، بستر ایران شناسی

1. خاورشناس

بر پایه فرهنگ انگلیسی اکسفورد خاورشناس در سده های هجدهم و نوزدهم میلادی عبارت بود از کار خاور شناس و خاورشناس به شخصی گفته می شد که بر تعدادی از زبان های شرقی و ادبیات آن – زبان سرزمین های ترکیه، سوریه، فلسطین، میان رودان، عربستان و بعدها هند، چین و ژاپن تسلط داشتو واژه « خاورشناسی» یا «شرق شناسی» برگردان واژه  اُرینتالیسم، در زبان فارسی واژه ای کم و بیش جدید است.

1. نقد خاورشناسی

به طور کلی خاورشناسی در 4 حوزه  توسط چهار متفکر مورد پرسش و نقد قرار گرفت:

1لف) خاورشناسی به عنوان ابزاری در خدمت امپریالیسم برای جانبداری از استعمار و به بردگی کشاندن بخش هایی از جهان به اصطلاح سوم (Abdel-Malek)

ب) به عنوان هویتی مرکب و در عین حال یکپارچه و نظامی سلطه گر(Edward Said)

پ) به عنوان شیوه ای برای شناخت و تفسیر اسلام و ملی گرایی عربی (Tibawi)

ت) به عنوان ابزاری برای توجیه باورها، نظرها و فرضیه هایی که جغرافیا، اقتصاد و جامعه شناسی شرق را تحت تاثیر قرار می داد ( Turner )

ادوارد سعید و کتاب شرق شناسی ( هدف، نقش وعملکرد خاورشناسی)

 سعید بیشتر به این مسئله توجه دارد که دانشمندان  انگلیسی، فرانسوی و سپس امریکایی جوامع عرب زبان افریقای شمالی و خاور میانه را با چه رویکردی مطالعه کرده اند. بنابراین به دیگر فرهنگ های  مورد مطالعه خاورشناسی مانند فارسی، هندی، ترکی، عبری و چینی نمی پردازد.

در این کتاب سعید سه فرضیه مطرح می کند:

1. خاورشناسی برعکس آن چه به نظر می رسد بی طرف، بی غرض و عینی گرا نیست.
2. خاورشناسی به اروپا کمک کرده است تا خود را بهتر بشناسد.
3. خاورشناس در جریان «آفرینش» شرق، تصویر نادرستی از مردم عرب و فرهنگ اسلام ارایه می دهد و به ایجاد تصاویری کلیشه ای می پردازد.

بازتاب کتاب شرق شناسی در جهان

کتاب بحث انگیز سعید با اظهار نظرهای گوناگون و گاه مخالف هم روبرو شد. در مدتی نزدیک به سی سال پس از انتشار آن، بسیاری از صاحب نظران به بررسی، معرفی نقاط قوت و ضعف آن و مطالعه موردی نتیجه گیری های سعید پرداختند و شگفت آنکه حاصل این مطالعات بسیار ناهماهنگ و دور از انسجام بود. برای نمونه مخالفان سیاسی سعید را «پروفسور ترور» و علاقه مندان آثارش او را «پدیده ای در جهان آگاهی انتقادی»‌می دانند.

موافقان : استوارت شار، ارنست جی. ویلسون و رونالد ایندن.

مخالفان : برنارد لوییس، بکنیگهام، دیوید کوپف و ریچارد سون.

 اندیشه خاورشناسی در ایران

در دهه چهل خورشیدی، بازار بومی شناسی  و ضدیت با خاور شناسی در ایران رونق گرفت و مسئله «خود» و «دیگری» مطرح شد. در سال 1341 خورشیدی، شانزده سال پیش از سعید، جلال آل احمد در کتاب غرب زدگی، شرق شناسی را این گونه نقد کرد:

« ... و اصلا نمی دانم این شرق شناسی از کی تا به حال علم شده است؟ اگر بگوییم فلان غربی در مسائل شرقی زبان شناس است یا لهجه شناس یا موسیقی شناس، حرفی. ولی شرق شناس به طور اعم یعنی چه؟ یعنی عالم به همه خفیات در شرق؟  مگر در عصر ارسطو به سر می بریم؟ این را می گوییم انگلی روییده بر ریشه استعمار»

فخرالدین شادمان، حمید عنایت، داریوش آشوری و احسان نراقی از دیگرصاحب نظران ایرانی در این زمینه بوده اند.

تاریخچه خاورشناسی

پژوهش درباره  خاور زمین از دیر باز انجام شده است. برای نمونه هرودوت، سیاح و وقایع نگار کنجکاو و خستگی ناپذیر، که در قلمرو شاهنشاهی هخامنشی سیاحت کرده و به شرح مسائل جغرافیایی  و تاریخی ایران در آن دوران پرداخته استف به نوعی از نخستین خاورشناسان به حساب می آیداز دیگر نمونه های کهن خاورشناسی می توان به ابوریحان بیرونی(کتاب ماللهند) یا مقدسی ( کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم ) را نام برد.

خاورشناسی در سده یازده و دوازده میلادی با ترجمه آثار اندیشمندان مسلمان به لاتین به دست دانشمندان مسیحی و یهودی رونق یافت.در این دوران یکی از پیشگامان را می توان کنستانتین (Constantin) مشهور به  افریقایی _ کتاب التجارب رازی را به لاتین ترجمه کرد_ را نام برد.

خود کلیسا نیز بی گمان از این پیشگامان بوده است. از افراد دیگر می توان به مارکوپولو بازرگان ونیزی، پیر مارتینو و ریموند شواب را نام برد.

صور (اشکال) خاور شناسی

در طول تاریخ خاورشناسی اشکال گوناگونی از خاور شناسی مشاهده می شود مانند: خاورشناسیامریکایی، انگلیسی، آلمانی و... .

به طور نمونه می توان گفت خاورشناسی آلمانی برعکس انگلیسی کمتر جنبه استعماری داشته و بیشتر دانشگاهی وعالمانه بوده است.

اشاعه خاورشناسی

این رشته درطول سده نوزدهم ارزش و اعتبار یافت. نهاد های خاورشناسی بسیاری بنیان گذاشته شد، استادان صاحب نامی به این رشته روی آوردند و مجله ها و ماهنامه های خاورشناسی حجم دانش مربوط به آن و نیز رشته های تخصص آن را چند برابر کرد.

نمود اشاعه خاورشناسی را در موارد زیر می توان یافت:

الف) انجمن ها و نشریات خاور شناسی: نخستین نشریه «گنجینه های باستانی شرق» نام دارد که در سال 1809 به چاپ رسیده است. نخستیانجمن خاورشناسی نیز « آکادمی باتاو» نام داشت که در سال 1780 توسط هلندی ها بنیان گذاری شد. و بلافاصله پس از آن « انجمن آسیایی پادشاهی بنگال» در سال 1784 در کلکته تاسیس شد و انجمن آسیایی بمبئی که خاص زبان فارسی و پایه گذار« ایران شناسی» بود در 1805 تاسیس شد.

از دیگر کشورهایی که انجمن های خاورشناسی ترتیب دادند می توان به موارد زیر اشاره کرد:

سوئد 1906، فنلاند1917، واتیکان1917، نروژ1920، دانمارک1922، چکوسلواکی 1922 و ... .

حوزه های خاورشناسی

در مفهوم پژوهش تمام دانش ها آداب و رسوم مردم خاور زمین تعریف می شود که به بررسی جغرافیایی، تاریخی، باستان شناسی، زبان شناسی و... می پردازد.

منابع تاریخ خاورشناسی

آثار بسیاری در این زمینه موجود است که به پاره ای از آن ها اشاره می شود:

• کتابخانه شرق که دایره المعارفی الفبایی بود تالیف دربلو خاورشناس فرانسوی.
• تاریخ مستشرقان از گوستاو دوگا.
• شرح حال و خدمات دانشمندان ایران شناس و مستشرقین از ابوالقاسم سحاب در ایران.
• المستشرقون در سه جلد به زبان عربی از نجیب العتیقی.
• اکتشاف آسیا از خاورشناس روس و . و بارتولد.
• آثار باستانی ایران در دوران هخامنشی و کتیبه های آن از هنری راولینسون.
• و بسیاری منابع دیگر.

گفتار دوم : ایران شناس، ایران شناسی

مجموعه ای  از مطالعات منظم و علمی مربوط به تمامی شاخه های حوزه علوم انسانی درباره ایران، فرهنگ، تمدن، و زبان های ایرانی ، در دوره های مختلف تاریخ، «ایرانشناسی» نامیده می شود که امروزه از استقلال تحقیقاتی برخوردار است.

مطالعات ایران شناسی به دو دسته تقسیم می شود:

الف) مطالعات بدون دید و نقل علمی که بر اثر مشاهده ها و شنیده ها نوشته شده است مانند آثار نویسندگان یونانی، رومی، چینی، عرب و ... .

ب) تحقیقات، مطالعات، و نوشته هایی که با دید انتقادی به قصد روشن ساختن تمدن و فرهنگ ایرانی و معرفی آن ها به انجام رسیده است.

نقد ایرانشناسی

از جمله ایرادهایی که به ایران شناسی وارد است این که :

• جزیی از تمهیدات استعمار برای تسلط بر شرق به شمار آمده است.
• دیدگاه غیر ایرانی و غیر شرقی همراه با برتر بینی غربی.
• توجه بیش از اندازه به جزئیات موضوعات زبان شناختی و باستان شناسی و... و غافل ماندن از تاریخ و فرهنگ ایران.
• متهم کردن ایرانی و به طور کلی شرقی را به نداشتن فرهنگ و تمدن.
• ... .

تاریخچه ایران شناسی

هردوت (482-420 پ.م) و گزنفون (355-430 پ.م ) را می توان ازنخستین ایران شناسان به شمار آورد. از دیگر کسانی که با ترجمه و تالیف می توان آن ها را در شمار ایران شناسان از گذشته تا به امروز به حساب آورد :

سیلوستر دوم، گراردو از اهالی کرمونا، فرج بن سالم صقلاوی(سیسیلی)، ابن بطوطه مراکشی، مارکوپولو، ریکاردو دامونته کروچه، کلاویخوو ... .

اما از سده هجدهم میلادی به بعد که ایران شناسی وسیع تر می شود به اختصار این گونه است که :

سده هجدهم

گسترش ایران شناسی در انگلیس، فرانسه، لهستان و ... با آثاری چون:

• کتاب تاریخ دینی ایران از توماس هاید انگلیسی1700.
• ترجمه اوستا از انکتیل دوپرون فرانسوی 1771.
• تحولات امپراتوری ایران تالیف کروسینسکی لهستانی 1727.
• خواندن سنگ نوشته های ساسانی به کوشش سیلوستر دوساسی 1793و ... .

سده نوزدهم

به جرات می توان گفت این سده دوره کمال ایران شناسی در اروپاست.و اتفاقات زیر نیز درخور توجه است:

• تاسیس انجمن های خاورشناسی با رشته مطالعات ایرانی در اروپا و امریکا.
• ترجمه آثار ادبی ایران به زبان های اروپایی مانند ترجمه رباعیات خیام فیتزجرالد، ترجمه قابوسنامه و ... .
• تالیف آثار ادبی درباره ایران مانند دیوان شرقی و غربی گوته.
• توجه به باستان شناسی در ایران با افرادی همچون دیولافوا و. دمرگان.
• تالیف آثاری درباره تاریخ وجغرافیای ایران مانند کتاب تاریخ سرجان ملکم.
• کشف رمز فارسی باستان و گردآوری نسخه های خطی مانند مجموعه نسخه های خطی اوستایی وپهلوی کپنهاک.
• توجه به ایران دوره اسلامی، ژوکوفسکی روسی با کتاب گویش های ایرانی.
• تحقیقات ایران شناسی که در عثمانی و هن صورت گرفت.

سده بیستم

کشف گنجینه گرانبهای اسناد ونوشته های ایرانی ترفان در سال های آغازین سده بیستم دریچه تازه ای برشناسایی فرهنگ ایران گشودو دیگر آنکه ژاپنی ها و امریکایی ها به علاقه مندان پژوهش درباره ایران پیوستند. نکته سوم این که در این دوره بر خلاف دو.ره های پیشین که ایرانی ها تقریبا هیچ سهمی در این مطالعات نداشتند به این کانون پیوستند.

ایران شناسی در بسیاری از کشورها پژوهش ها وآثاری را به خود اختصاص داده است از جمله در:

• آلمان: که بیشترین سهم را در ایران شناسی به ویژه مطالعات زبانی دارندبا دانشمندانی همچون اشپولر، آنه ماری شیمل، هرتسفلد، ژول مول، فریتز مایر، ولف، تئودور نولدکه و ... .
• اسپانیا و پرتغال: با کلاویخو که نخستین اسپانیایی بود که از ایران دیدن کرد شروع وافراد دیگری چون باروس ، آندرادا پرتغالی ادامه پیدا می کند امروزه نیز مطالعات ایران در اسپانیا رونق خاصی دارد.
• امریکا: بزرگانی چون : آرتور پوپ کارشناس صاحب نام هنر ایران و مولف شاهکارهای هنر ایران، آلبرت اومستد مولف تاریخ شاهنشاهی ایران، آبراهام ویلیامز جکسون استاد زبان های هندو ایرانی دانشگاه کلمبیاو مولف کتاب دستور و زبان اوستایی، ریچارد نلسون فرایمشهور به فرای ایران دوست، استاد کرسی زبان فارسی در دانشگاه هاروارد و مولف کتاب های عصر زرین فرهنگ ایران و میراث باستانی ایران و جورج گلن کامرون مولف کتاب الواح تخت جمشید و... .
• انگلیس: ویلیام مینورسکی متخصص جغرافیای تاریخی و والتر برونو هنینگ که از کشورهای روسیه و آلمان مهاجرت کرده بودندبه اضافه افرادی چون ادوارد براون و نیکلسون.
• ایتالیا: میان ایران و ایتالیا دیرینه ترین روابط فرهنگی و تاریخی وجود دارداز دوران رم باستان که آثار نویسندگان آن بخش بزرگی از منابع کهن ایران راتشکیل می دهد تا به امروز. و در سده های اخیر دانشمندانی مانند: کارلو نالینو، آنتونیوپالیارو، جوزپه مسینا، فرانچسکو گابریلی، الساندرو بائوسانیو... .
• روسیه و جمهوری های شوروی سابق: با وجود همسایگی تعداد کمتری نسبت به کشورهای اروپایی از جهانگردان این کشور از ایران دیدن کرده اند اماافرادی چون ولادیمیروویچ بارتولد مولف ترکستان نامه، اورانسکی در زبان شناسی ایرانی، در تاریخ پیش از اسلام دیاکونف، لوکونین، پیگولوسکایا و تاریخ پس از اسلام بارتولد، کراچکوفسکی، پطروشفسکی، و ایوانف صاحب اثر می باشند.

برجسته ترین متخصص مطالعات ایرانی یوگنی برتلس بود که نزدیک به چهل سال ریاست ایران شناسی موسسه مطالعات شرقی روسیه را بر عهده داشت و کتاب هایی درباره دستور و زبان فارسی و اثری نیز با نام اثر جاویدان فردوسی که به شاهنامه چاپ مسکو شهرت دارد به همت او انجام شده است.

• ژاپن : ناکانی شی یکی از معروف ترین ایرانشناسان است.
• فرانسه: تاورنیه، شاردن، کنت دوگوبینو، دیولافوا، گوتیو، کربن و بسیاری دانشمندان فرانسوی دیگر.
• چکوسلواکی سابق:  یان ریپکا با تاریخ زبان فارسی و نوشته های اوتاکر کلیما درباره مزدک ومانی.
•  مجارستان: ترجمه آثار ادبی از ایران مانند مثنوی مولانا، شاهنامهف حافظف گلستانو رباعیات خیامو نیز دو ایران شناس برجسته به نام های هَرمَتَه تلگدی.
•  یوگسلاوی سابق: ازقرن دهم هجری با اشخاصی مانند سودی شارح حافظ و سعدی و نیز فوزی نویسنده بلبلستان.
• دانمارک : کارستن نیبور، و معروف تر از همه ایران شناسان دانمارکی آرتور کریستن سنبا آثار گران سنگی چون مجموعه دست نویس های اوستایی و پهلوی، کیانیان، ایران در زمان ساسانیان، نخستین انسان نخستین شهریار و ... .
• کشورهای دیگری چون سوئد، نروژ، فنلاند، لهستان، هلند،تایلند، چین،کاناداو... .

در قسمت های پایانی گفتار نیز مطالب گوناگونی با عنوان های اشکال ایرانشناسی، اشاعه ایران شناسی، انجمن ها و نشریات ایران شناسی، همایش های ایران شناسی، کنگره تحقیقات ایران شناسی، مراکز نگاهبانی و پخش کتاب، حوزه های پژوهش در ایران شناسی، منابع تاریخ ایران شناسیِ ایرانی و اروپایی آورده شده است.

این کتاب با پی نوشت گفتار دوم و سخن پایانی، کتابنامه و نمایه ( کسان، جای ها، نام های خاص) پایان یافته است.

Omid13411@yahoo.com

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294