مقدمه: شهر امروز حاصل یک سیر تطوری از دوران باستان، قرون وسطا، دوران نوزایی، انقلاب صنعتی است تا دوران فراصنعت و ظهور کلان شهرها، شهر های مجازی و جهان شهرها، متفکرین بزرگی به بیان نظریات خود در باب شهر، پرداخته اند که از میان آن ها می توان به افلاطون، ارسطو، فارابی، بیکن، فوریه، تونیس، گافمن، لینچ، لوفبور، لودرو، هاروی و... اشاره کرد. شهر مفهومی است که می توان از زوایای گوناگون همچون اقتصاد، فرهنگ، قدرت، زمان، خشونت، بیان، نشانه شناسی، فضا و... به آن نگریست. "انسان شناسی شهری رویکردی جامع و کل گرا نسبت به شهر دارد که آن را در همه ی ابعادش و به صورت تفکیک شده و در ترکیبی پویا مورد مطالعه قرار می دهد". (فکوهی، همان :231).فصل مشترک فضا و شهر، وجود نوعی ابهام و پیچیدگی درون این مفاهیم است.با گسترش زندگی شهر نشینی، دریچه ای جدید به سوی جهانی نو پدیدار گشت؛ جهانی که حیات خاص خود را اقتضا می نمود، کنشگران خاصی را می طلبید، سیستم جمعی تازه ای را به دنبال داشت و نتیجتاً فضاها و خرده فضاها، اماکن و محیط های نوظهوری را ایجاد نمود. شهر، نماد قدرت و پیشرفت قلمداد شد؛ عناصر انسانی و غیر انسانی شهر امروز، همه و همه رنگ و بوی مدرنیته را به همره داشتند.

مفهوم فضا:

فضا نیز همانند سایر مفاهیم در ترمینولوژی علوم اجتماعی دارای نسبیت و پیچیدگی هایی است که در مواقعی با مفاهیمی همچون مکان و محیط هم پوشانی پیدا می کند؛ در صورتیکه واقعاً این طور نیست و باید با نگاهی خاص و دقیق به مفهوم هر یک از واژه های فضا، مکان و محیط نگریست."فضا مفهومی به خودی خود بدیهی نیست. این مفهوم معنایی به مراتب گسترده تر از تعریف نسبتاً سادهی فضای فیزیکی یا طبیعی که به طور ضمنی در مباحث مطرح می شود و به ابعاد سه گانه ی جهان بیرونی یعنی به تواترها، جدایی ها و فاصله ی میان افراد و اشیاو میان اشیا اطلاق می شود، دارد".(فکوهی،همان: 261).آمیختگی مفهوم فضا با این پیچیدگی ها، سبب شده است تا متفکران نتوانند تعریف کاملی از آن بیان نمایند. به نظر می رسداینکه مفهوم فضا در حوزه و حیطه ای اعم از جامعه شناسی، انسان شناسی، معماری، شهرسازی، حقوق، و... بکار برده شده است، معنی خاص خود را می یابد. در علوم اجتماعی، فضا گره خورده است با فعالیت های انسان ها به عنوان کنشگران اصلی در سیستم های شهری امروز."از نظر راپاپورت، نظریاتی که در مورد مفهوم فضا به عنوان بعد مهمی از محیط بویژه در ارتباط با روابط انسانی ارائه می شود، مختلف است. برخی فضا را بعد مادی جامعه فرض می کنند و روابط اجتماعی را در شکل دادن به آن موثر می دانند. بعضی معتقدند فضا امکانات و محدودیت هایی ایجاد می کند که مردم بر اساس معیارهای فرهنگی خود آن را انتخاب می کنند".(تولائی، 1372: 7).بنابراین می توان این گونه استنباط نمود که فضا یک مفهوم نسبی و مبهم است که مرزهای تحلیل آن نامحدود است. فضا گستره ای است سرشار از معانی، نمادها و نشانه های گوناگون.

فضای شهری:

اگر فضا یک مفهوم مبهم و پیچیده است، به این دلیل است که شهر هم یک رویداد بالذات پیچیده است. با وجود این "فضای شهری، چیزی نیست جز فضای زندگی روزمره شهروندان که هر روز به صورت آگاهانه یا نا آگاهانه در طول راه، از منزل تا محل کار ادراک می شود".(پاکزاد، 1376: 32)." فضای شهری بعنوان یکی از زیر مجموعه های مفهوم فضا، از مقوله فضا مستثنی نیست. بدین معنی که ابعاد اجتماعی و فیزیکی شهر رابطه ای پویا با یکدیگر دارند. در واقع فضای شهری مشتمل بر دو فضای اجتماعی و فیزیکی می شود. به تعبیر گاتمن محیط مصنوع یک سخت افزار است که درون آن، نظام اجتماعی به مثابه یک نرم افزار عمل می کند".(مدنی پور،1379: 48).لذا یک فضای شهری را می توان بر مبنای رویکردهای مختلف محیطی، جغرافیایی، معماری و... مطالعه و بررسی کرد.یک مسئله ی حائز اهمیت در هر پژوهش مرتبط با فضاهای شهری اینست که محقق چه نوع رویکردی نسبت به آن جا دارد؟ در واقع اتیک یا امیک بودن نگرش شخصی می تواند چگونگی ترسیم صحنه ی یک فضای شهری را مشخص سازد. تاکنون تقسیم بندی های گوناگونی در خصوص انواع فضاها از سوی تحلیل گران مختلف ارائه شده است؛ برای نمونه به برخی از این. فضای شهری، عرصه ی ایفای نقش بازیگرانی است که هر یک بعنوان کنشگرانی از جامعه خود، محسوب می شوند. نقش های مثبت و گاهی منفی؛ نقش های پررنگ و گاهی کم رنگ، نقش های عام و گاهی خاص. اما آنچه که روشن است اینست که "فضای شهری به مفهوم صحنه ای است که فعالیت های عمومی زندگی شهری در آن ها به وقوع می پیوندند. خیابان ها، میادین وپارک های یک شهر فعالیت های انسانی را شکل می دهند. این فضاهای پویا در مقابل فضاهای ثابت و بی تحرک محل کار و سکونت، اجزای اصلی و حیاتی یک شهر را تشکیل داده، شبکه های حرکت، مراکز ارتباطی و فضاهای عمومی بازی و تفریح را در شهر تأمین می کنند". (بحرینی، 1377: 313)." فضای شهری بستر مشترکی است که مردم فعالیت های کارکردی و مراسمی را که پیوند دهنده ی اعضای جامعه است در آن انجام می دهند؛ صحنه ای است که بر روی آن نمایش زندگی جمعی، در معرض دید قرار می گیرد. ضای شهری فضایی است که در آن با غربیه سهیم هستیم. مردمی که اقوام، دوستان یا همکار ما نیستند. فضایی است برای سیاست، مذهب، داد و ستد و ورزش. فضایی برای هم زیستی مسالمت آمیز و برخوردهای غیر شخصی. در واقع می توان فضاهای شهری را معادل عرصه های عمومی نیز توصیف نمود".(صالحی،1387: 89). گروهی از صاحبنظران هم چون رابرت کریر، فضای شهری را بعنوان ساخت شهر مطالعه می کنند و گروهی هم چون کامیلوسیته، از حوزه ی زیبایی شناسی به موضوع می نگرند و برخی نیز مانند گیدنز، فضای شهری را از منظر اکولوژی اجتماعی بررسی می کنند.مفهوم فضای شهری در قالب مفهوم اهداف انسانی- اجتماعی در انطباق با هدف های انسانی و فعالیت های اجتماعی تعریف می شود و فضاهای شهری خیابان، میدان و... وسیله ای می گردد برای تقویت روح همکاری جمعی، روابط متقابل چهره به چهره، فضایی محصور، اندام وار و دارای هویت. عملکرد اساسی شهر در جمعی بودن فعالیت ها و وفور عرصه های عمومی شهر نهفته است، زمینه ای برای نمایش زندگی اجتماعی افراد و گروه های اجتماعی متفاوت.عرصه عمومی به صحنه ای بدل می شود که بازیگران و تمناشاگران به ترتیب نقش خود را عوض می کنند و در اینجا به جای مفهوم فضای شهری در مقیاس شهر بر تصور عمومی مردم از آن فضا منطبق می گردد.(حبیبی،1379: 11-12).

 تحلیل گونه شناختی (هال) از فضاهای شهری:

هال در یک تحلیل نظری فضاها را به سه نوع زیر تفکیک می نماید:

الف- فضاهایی که ترکیب ثابت دارند: فضاهایی که طرح و ترکیب آن ها بوسیله داده های فیزیکی مانند (دیوار یا نرده مشخص می شود و ثابت است.

ب- فضاهایی که ترکیب نیمه ثابت دارند:او در تشریح این دسته از فضاها بر برخی ویژگی های معماری جغرافیایی مانند گرد هم آورنده و پراکننده نیز استناد می کند. این ویژگی ها سازمان و ترکیبی نیمه ثابت به فضا می بخشند.

ج- فضاهایی که از نظر ترکیب متغیر هستند: مهم ترین ویژگی این نوع فضاها در این است که بوسیله الگوهای رفتاری سازکمان داده می شوند. طرح و ترکیب آن ها ثابت نیست، زیرا با تغییر رفتار دگرگون می شوند.(مرتضوی، 1367: 54).

شهر فضا:

"فضا یکی از مفاهیمی است که بیشترین ابهام برای تبیین و مرزبندی آن وجود دارد و همین امر اگر آن را به سوی نوعی درک ناپذیری سوق می دهد. دلیل آن است که فضا را باید بیش از هر چیز به مثابه مکانی"خالی" و "تهی" در نظر گرفت، جایی که هیچ چیز را در خود جای می دهد. به عبارت دیگر جایی در میان چیزها و اشیا. با این وصف پدیده فضا را تنها می توان در حضور اشیا و پربودن آن ولو به طور نسبی درک کرد." (فکوهی،همان: 232)." از دریچه ی نگاه انسان شناختی، درک از فضا خود را در سازمان یافتگی های متفاوت آن متبلور می سازد که بنابر هر فرهنگ و حتی هر خرده فرهنگ می تواند به درجات مختلف، متفاوت باشد. پرسش اساسی در دیدگاه انسان شناسی نسبت به فضا درک سازو کارهایی است که در هر فضای مشخص به کار گرفته  شده اند تا به گروهی از انسان ها امکان زیستن و تداوم این زیست را در آن محیط عرضه کنند. انسان ها در فضا زندگی می کنند. یعنی رابطه ای پیوسته از کنش ها ب متقابل باهم دارند."(فکوهی ،همان، 236)." راپاپورت مبنای رویکرد انسان شناختی به فضا را بر درک فضا به عنوان مجموعه هایی پویا از "صحنه" ها می داند. "صحنه" به نظر او محدوده ای از فضاست که نظامی از فعالیت ها را درون خود جای می هدد به صورتی که رفتارها با محیط درون آن فضا روابطی قابل انتظار وجود می آورند."(فکوهی،همان:237).

جمع بندی:

شهر یک موجود است. یک ارگانیسم زنده که هر یک از اندام های آن را می توان یکی از سیستم های حاضر در شهر همچون: اقتصاد، فرهنگ، جامعه، سیاست، حقوق، تجارت، معماری، محیط زیست و... پنداشت که در عین استقلال هر کدام، بین آن ها نوعی همبستگی کارکردی در جهت ابقای حیات کل سیستم شهری مشاهده می شود. شهر یک بافته است، یک ترکیب، یک کالبد در هم تنیده از تار و پودهای پیچیده؛ شهر یعنی مجموعه ای از فضاهای نرم و سخت، عمومی و خصوصی، بسته و باز، با کاربردهای گوناگون مسکونی، کاری، اوقات فراغت و حمل و نقل. مورفولوژی یک شهر، طبیعتاً معماری خاص خود را به دنبال دارد و حیات مطلوب یک شهر مستلزم وجود فضاهای مناسب و مساعد استدر مجموع می توان گفت پیرامون فضا، دیدگاه های متعددی وجود دارد و فضا را می توان واژه ای بحث برانگیز انگاشت در هر حال،"فضا" در فرهنگ لغات علوم اجتماعی به طور عام و انسان شناسی به وطور خاص، از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است که به گوشه ای از آن ها اشاره شد.

shohreshokri@yahoo.com

منابع ومآخذ:

• بحرینی، حسین، 1377 ، فرایند طراحی شهری، انتشارات دانشگاه تهران.
• پاکزاد، جهانشاه، 1376، طراحی شهری چیست؟ مجله ی آبادی، ویژه ی طراحی شهری، سال هفتم، شماره 25، صص36-30، تهران: انتشارات مرکز مطالعات و شهرسازی و معماری ایران.
• تولائی، نوین، 1372، فضای شهری و روابط اجتماعی و فرهنگی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
• حبیبی، سید محسن، 1379،  فضای شهری: برخورد نظریه ای، مجله صفه، شماره ی 33، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
• صالحی، اسماعیل، 1387، ویژگی های محیطی فضاهای شهری امن، تهران، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی معماری و شهرسازی.
• فکوهی، ناصر، 1383، انسان شناسی شهری، تهران، نی.
• مدنی پور، علی، 1379، طراحی فضای شهری، ترجمه فرهاد مرتضایی، تهران: انتشارت شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری.
• مرتضوی، شهرناز، 1367، روان شناسی محیط، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی، نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294