II.    سرزمین و منابع
B.    زلزله ها
ژاپن در منطقه ای قرار دارد که از نظر زمین شناسی شدیدا ناپایدار است یعنی جایی که چهار صفحه تکتونیکی –صفحه اقیانوس آرام، صفحه اورآسیا، صفحه آمریکای شمالی و صفحه فیلیپین- به هم می رسند. هم چنان که صفحات به هم فشار می آورند، سبب زلزله های شدید و فوران های آتشفشانی می شوند. هر سال نزدیک به 1500 زلزله در ژاپن اتفاق می افتد. هرچند بیشتر این ها ضعیف هستند و موجب آسیب نمی شوند، معمولا چند تا از آنها اینقدر ساختمان ها را می لرزانند که بشقاب ها بشکنند یا وسایل را از طبقه ها بیاندازند. در مواقع معدودی زلزله ها این قدر شدید هستند که موجب صدمات گسترده مالی و جانی شوند. قویترین زلزله های ژاپن در قرن بیستم عبارتند از، زلزله بزرگ کانتو در سال 1923 که در آن 140000 نفر در ناحیه کلانشهری توکیو-یوکوهاما کشته شدند، و زلزله سال 1995 در کوبه که منجر به کشته شدن بیش از 6400 نفر شد. زلزله کوبه موجب صدمات وسیع به ساختمان ها، بزرگراه ها و دیگر زیرساخت ها در کوبه و حوالی آن شد. یک زلزله در دریا، ممکن است موجب یک موج بالقوه مرگبار اقیانوسی به نام تسونامی شود. زلزله ها چنان خطری برای کشور محسوب می شوند که ژاپن سرآمد جهان در پیش بینی زلزله، روشهای ساختمانی ضدزلزله، و آمادگی برای بحران، هم از جهت نیروهای دفاع شهری و هم عموم مردم شده است.
[زلزله سال 2011 ژاپن، در این مقاله سال 2009، به تلخی پیش بینی شده است. ژاپنی های هرچند برای زلزله آماده بودند، ولی برای تسونامی کاری نکرده بودند. بیش از 20000 نفر کشته و مفقود، یکی از بزرگترین تراژدی های طبیعی قرن بیست و یکم را در کشوری رقم زد که پیشاهنگ تحقیقات زلزله در دنیاست.ت.م.]

C.    نوار ساحلی
ژاپن نوار ساحلی نامنظم و بلندی دارد که حدود 29751 کیلومتر (18486 مایل) طول دارد. نوار های ساحلی هوکایدو و هونشو غربی و شمالی، نسبتا مستقیم هستند. مهمترین ویژگی های نوار ساحلی هوکایدو، شبه جزیره اوشیما (Oshima) در انتهای جنوبی جزیره و خلیج های اوچیورا (Uchiura) و ایشیکاری (Ishikari) هستند که در دو طرف این شبه جزیره قرار دارند. ساحل غربی هونشو، در دریای تقریبا بی موج ژاپن، دارای بزرگترین سواحل شنی و بلندترین تپه های شنی است. تنها مشخصه چشم گیر این نوار ساحلی، خلیج های واکاسا (Wakasa) و تویاما و یک شبه جزیره بزرگ، یعنی شبه جزیره نوتو (Noto) هستند. ساحل شرقی هونشو، در شمال توکیو، مناطق قابل کشتیرانی معدودی دارد.
در عوض، نوارهای ساحلی هونشو شرقی، در جنوب توکیو و کیوشو، تو رفتگی های عظیمی دارند که در اثر سایش توسط امواج و طوفان های شدید ساحلی ایجاد شده اند. مهمترین خلیج های ژاپن، همه در ساحل نامنظم اقیانوس آرام در هونشوی مرکزی و جنوبی قرار دارند: خلیج توکیو در توکیو و یوکوهاما، خلیج ایسه (Ise) نزدیک ناگویا و خلیج اساکا در کلانشهر کوبه-اساکا. همه این خلیج ها بندرهای بزرگی دارند. ساحل شرقی هونشو مرکزی و جنوبی نیز، برخی از مهمترین شبه جزیره های ژاپن را در خود دارد: شبه جزیره های چیبا، ایزو، و کی (Kii). نوار ساحلی کیوشو در بردارنده شبه جزیره های ساتسوما (Satsuma) و ناگازاکی و نیز خلیج کاگوشیما (Kagoshima) است.
اهمیت اقتصادی نوار ساحلی ژاپن در صدها شهر و دهکده ای که به ماهیگری، شکار نهنگ، و کشاورزی دریایی اختصاص دارند و نیز، چندین بندر بزرگ بین المللی و بسیاری مجتمع های عظیم صنعتی آن قابل مشاهده است. بیشتر نواحی شهری ژاپن در ساحل یا نزدیک آن قرار دارند. در بسیاری نواحی شهری-صنعتی، خط ساحلی از طریق پروژه های افزایش زمین گسترش یافته است تا زمین جدید برای کارخانه ها، مخازن نفت، تجهیزات بندری بیشتر، فرودگاه ها و دیگر مصارف رو به رشد ایجاد کند.

D.    رودخانه ها و دریاچه ها
بیشتر رودهای ژاپن نسبتا کوتاه هستند و جریان سریعی دارند. فقط تعداد اندکی از آنها در جایی غیر از قسمت های پایین تر شان قابلیت کشتیرانی دارند. بلندترین رود ژاپن، شینانو (Shinano)، از کوههای هونشو مرکزی آغاز می شود و 367 کیلومتر (228 مایل) را طی می کند تا به دریای ژاپن برسد. دیگر رودهای اصلی عبارتند از رود تونه (Tone) در دشت کانتو شمالی و رود ایشیکاری در هوکایدو.
رودهای ژاپن، اغلب در فصول خشک سطح آب پایینی دارند، ولی ممکن است در دوره های بارانی و پس از ذوب شدن برف زمستانی طغیان کنند. غیر از کوهستان های مرتفع، مسیر تقریبا تمام رودها از طریق روشهای کنترل سیلاب مانند کانال ها و دیواره های مصنوعی، تغییر یافته است. به علاوه، بسیاری رودها  دارای سدهای متعدد و زنجیره ای از مخازن هستند که جریان آب را کنترل می کنند و آب شهرها و مزارع پایین دست رود را برای مصارف صنعتی، کشاورزی و خانگی تامین می کنند. این سدها انرژی الکتریکی نیز تولید می کنند. بزرگترین سد ژاپن، سد کوروبه (Kurobe) بر روی رودخانه کوروبه در استان تویاما است که 186 متر (610 فوت) ارتفاع دارد.
بزرگترین دریاچه ژاپن، بیوا (Biwa)، در استان شیگا (Shiga) در قسمت مرکزی جزیره هونشو قرار دارد. این دریاچه حدود 670 کیلومتر مربع (260 مایل مربع) مساحت دارد و حداکثر عمق آن 104 متر (341 فوت) است. بیوا یک جاذبه طبیعی محبوب، منبع مهمی برای ماهی های آب شیرین، و یک شریان ارتباطی محلی است. دومین دریاچه بزرگ ژاپن، کاسومیگائورا (Kasumigaura) است که در استان ایباراکی (Ibaraki) در هونشو مرکزی قرار دارد. این دریاچه 168 کیلومتر مربع (65 مایل مربع) مساحت دارد و منبع مهمی برای مارماهی، خرچنگ و دیگر گونه های آب شیرین است. دریاچه کوسشارو (Kussharo) در هوکایدو، نمونه ای از یک دریاچه آتشفشانی است. این دریاچه 80 کیلومتر مربع (31 مایل مربع) مساحت دارد و در مرکز آن جزیره ای قرار دارد که توسط آتشفشان تشکیل شده است. آبهای این دریاچه اسیدی هستند و در آن ماهی یافت نمی شود.

E.    زندگی گیاهی و جانوری
بیش از 17000 گونه گیاهی گلدار و بدون گل در ژاپن یافت می شوند که بسیاری از آنها در سطح وسیع پرورش داده می شوند. در آوریل تپه های ژاپن از آزالیاها رنگارنگ می شود و گل صدتومانی درختی (tree peony)، که یکی از محبوبترین گیاهان پرورشی است، در آغاز ماه مه شکوفه می دهد. نیلوفر در اوت گل می دهد و در نوامبر، شکوفه های درخت گیلاس، آغازگر یکی از بزرگترین فستیوالهای متعدد گل ژاپن است. انواع مختلف جلبک دریایی به طور طبیعی یا پرورشی در آبهای ساحلی رشد می کنند، که باعث تنوع در رژیم غذایی ژاپنی ها می شوند. معمولترین انواع جلبک دریایی خوراکی عبارتند از لاور ( laver، که نوع بنفش رنگی از خزه سرخ است و نوری (nori) هم نامیده می شود)، کلپ ( kelp، یک خزه درشت پربرگ قهوه ای که به آن کومبو (kombu) نیز گفته می شود) و واکامه (wakame) که یک خزه درشت قهوه ای است.
جنگل ها 66 درصد مساحت ژاپن را به خود اختصاص داده اند. جنگل ها در شیب های کوهستانی متمرکز شده اند، در جایی که درختان برای حفظ خاک و آب مهم هستند. نوع درختان برحسب ارتفاع و عرض جغرافیایی تغییر می کند. در هوکایدو، صنوبر، کاج اروپایی (larch)، و کاج شمالی (northern fir)، درکنار درختان توسکا، تبریزی و راش معمول هستند. آب و هوای معتدلتر هونشوی مرکزی، پذیرای راش، بید و شاه بلوط است. در شیکوکو، کیوشو و جاهای گرمتر هونشو، درختان نیمه گرمسیری، مثل کافور و انجیر معابد فراوانند. مناطق جنوبی تر، همینطور نیزارهای متراکمی از بامبو دارند. سدر و سرو ژاپنی، در نواحی وسیعی از کشور یافت می شوند و به خاطر چوبشان مورد توجهند. انواع درختی که پرورش داده می شوند، شامل درخت های میوه دار مثل هلو، آلو، گلابی، پرتقال، و گیلاس؛ درخت توت برای تولید ابریشم؛ و  درخت لاک که رزین لازم برای تولید لاک را از آن می گیرند، هستند. درختان مینیاتوری گلدانی که اصطلاحا بو.نسای () گفته می شوند، بین طرفداران باغبانی در ژاپن محبوب هستند و یک فرم هنری بسیار تکامل یافته هستند.
زندگی جانوری ژاپن شامل حداقل 140 گونه پستاندار، 450 گونه پرنده، و تنوع گسترده ای از خزندگان، دوزیستان و ماهی ها است. پستانداران عبارتند از گراز وحشی، گوزن، انواع خرگوش، انواع سنجاب، و انواع مختلفی از خرس. روباه و گورکن نیز فراوان هستند و بنا به باورهای سنتی، قدرت های فوق طبیعی دارند. تنها پستاندار نخستین ژاپن میمون دم کوتاه ژاپنی (macaque) است، یک میمون صورت قرمز که در تمام جزیره هونشو یافت می شود. معمولترین پرندگان عبارتند از کنجشگ ، پرستوی خانگی و طرقه. پرنده های آبزی نیز زیادند از جمله مرغ ماهیخوار، حواصیل، قو، لک لک، قره قاز، و اردک. آب های ژاپن سرشار از ماهی و دیگر انواع حیات دریایی هستند، به ویژه حوالی عرض °36 شمالی، که جریان های سرد ایاشیو (Oyashio) و گرم کوروشیو (Kuroshio)، با هم برخورد می کنند و شرایط ایده آلی برای گونه های بزرگتر فراهم می کنند.

F.    منابع طبیعی
ژاپن مجبور بوده است تولید صنعتی عظیم خود و استاندارد بالای زندگی خود را بر اساس مقدار کمی منابع طبیعی داخلی پایه گذاری کند. آنچه بیش از همه کم است، منابع سوخت فسیلی، به ویژه نفت است. میادین نفتی کوچک در هونشوی شمالی و هوکایدو، کمتر از 1 درصد نیاز کشور را تامین می کنند. منابع داخلی گاز طبیعی نیز بسیار اندکند. ذخایر زغال در هوکایدو و کیوشو بیشتر هستند، ولی به طور کلی کیفیت پایینی دارند، هزینه استخراج آنها بالاست و نسبت به شهرهای بزرگ و مناطق صنعتی (مناطق با بیشترین مصرف) موقعیت نامناسبی دارند. با این حال، ژاپن آب و پتانسیل برقابی زیادی دارد و در نتیجه این مساله، این کشور یکی از بزرگترین صنایع برقابی جهان را داراست.
ژاپن از نظر منابع فلزی و معدنی نیز فقیر است. این کشور زمانی یک تولید کننده مهم مس بود، ولی معادن بزرگش در آشیو (Ashio) در هونشوی مرکزی و بسشی (Besshi) در شیکوکو تخلیه شده اند و اکنون کار نمی کنند. ذخایر آهن، سرب، روی، بوکسیت، و دیگر کانی ها، بسیار اندکند.
هرچند کشور به شدت جنگلکاری شده است، نیازش به الوار، خمیر کاغذ، کاغذ، و دیگر فراورده های چوبی از تولید داخلیش فراتر می رود. از بعضی جنگل ها در هوکایدو و هونشوی شمالی بیش از حد برداشت شده است، که موجب مسائل زیست محیطی محلی شده است. آبهای ساحلی ژاپن بسیار غنی هستند و ماهی و غذای دریایی کشور را تامین می کنند. با این حال، تقاضا این قدر زیاد است که منابع محلی، باید با ماهی هایی که توسط کشتی های ژاپنی در دریاهای دور صید می شوند، و وارادات، تقویت شوند. هرچند زمین قابل کشت محدود است، منابع کشاورزی قابل توجهند. در ژاپن، نرخ برداشت به ازای واحد سطح زمین کشت شده، از بالاترین نرخهای دنیاست و این کشور بیش از 60 درصد غذای خود را تولید می کند.

G.    آب و هوا
آب و هوای ژاپن، بارانی و مرطوب است، و در اغلب مناطق، چهار فصل مجزا دارد. محدوده عرض جغرافیایی بزرگ کشور، سبب تفاوت شدید آب و هوا بین شمال و جنوب آن می شود. هوکایدو و دیگر مناطق ژاپن شمالی، زمستان های سخت و طولانی و تابستان های نسبتا خنکی دارند. دمای متوسط در شهر شمالی ساپورو در ژانویه تا -5°C (24°F) پایین می رود ولی در ژوییه نهایتا به 20°C (68°F) می رسد. ژاپن مرکزی زمستان های سرد، ولی کوتاه و تابستان های داغ و مرطوب دارد. در توکیو که در هونشوی مرکزی قرار دارد، متوسط دما در ژانویه 3°C (38°F) و در ژوییه 25°C (79°F) است. اگر بیشتر به سمت جنوب برویم، جزایر ریوکیو باز هم گرمتر هستند و زمستان هایی بدون برف دارند.
آب و هوای ژاپن تحت تاثیر موقعیت این کشور در کرانه اقیانوس اطلس و نزدیکی آن به قاره آسیا قرار دارد. کوهستان هایی که از مرکز جزایر ژاپن عبور می کنند نیز بر وضعیت محلی آب و هوا اثر می گذارند. آن سمت کشور که رو به دریای ژاپن دارد، زمستانهایی به شدت پر برف دارد. توده های هوای سرد که بر روی قاره آسیا تشکیل شده اند، با عبور از روی دریای ژاپن رطوبت را به خود جذب می کنند و سپس با برخورد به سد کوهستان های ژاپن ارتفاع بیشتری پیدا می کنند و بیشتر سرد می شوند تا حدی که رطوبت خود را به صورت برف از دست می دهند. سنگین ترین برف ها در استان ناگانو دیده می شوند، که در آن بارش سالانه 8 تا 10 متر (26 تا 30 فوت) عادی است. برعکس، سمت اقیانوس اطلس ژاپن در سایه برف و در سمت دیگر کوه ها قرار دارد و زمستان هایی نسبتا خشک با آسمان صاف دارد.
از ژوئن تا سپتامبر این وضعیت برعکس می شود. بادهای مونسون (Monsoon) که از نواحی گرمسیری اقیانوس اطلس می آیند، با خود هوای گرم و مرطوب و بارش های سنگین به ساحل اقیانوسی ژاپن می آورند. یک فصل بارانی یک ماهه که بایو (baiu) نامیده می شود، در اوایل ژوئن در جنوب ژاپن آغاز می شود و با گذشت ماه به سمت شمال حرکت می کند. بایو با خود آب و هوای گرم و مرطوب می آورد. در اواخر اوت و سپتامبر، باران های شورین (shūrin) اغلب کشور را فرا می گیرند، که بیشتر به شکل بارش های سیل آسایی هستند که موجب جابجایی زمین و سیل می شوند. در طی این دوره، طوفان های شدید که تایفون گفته می شوند، بیشتر در کیوشو و شیکوکو، به ساحل ژاپن می رسند. جزایر گرمسیری دوردست ژاپن نیز از تایفون صدمه می بینند. با این حال در طول تابستان، ساحل دریای ژاپن توسط کوهستانها در مقابل جریانات اقیانوسی حفاظت می شود و نسبتا خشک است. هونشوی شمالی و هوکایدو، بارش تابستانی نسبتا اندکی را شاهدند. متوسط بارش سالانه در ساپورو 1130 میلی متر (45 اینچ) است، در حالی که در توکیو 1410 میلی متر (55 اینچ)، و در کاگوشیما 2240 میلی متر (88 اینچ) است.
پاییز و بهار معمولا در همه جای ژاپن دلچسب هستند. مخصوصا فصلی که درخت گیلاس شکوفه می دهد (معمولا اواخر مارس تا اوایل مه، بسته به ارتفاع و عرض جغرافیایی)، موسم جشن است.

H.    مسائل زیست محیطی
ژاپن آلودگی شدید زیست محیطی را طی تلاشش برای صنعتی شدن در اواخر قرن نوزدهم و نیز در دوره تلاش برای بازسازی اقتصاد پس از جنگ دوم، تجربه کرد. برخی از بدترین سوانح زیست محیطی منجر به صدمات شدید انسانی شدند. یکی از اولین موارد در اواخر قرن نوزده پیش آمد که طی آن عملیات استخراج مس منجر به تولید فاضلابی شد که رودخانه ها و مزارع برنج را در هونشو مرکزی آلوده کرد، و بیشتر مردم محلی را بیمار کرد. قانونگذار مبارز، تاناکا شوزو (Tanaka Shōzō)، تظاهرات شهروندان را رهبری کرد که نمایانگر گام ابتدایی مهمی در  خلق یک جنبش زیست محیطی ژاپنی بود. با این حال، فجایع زیست محیطی بیشتری در راه بودند. در اوایل قرن بیستم، مسمومیت با کادمیوم سبب شیوع یک بیماری دردناک استخوان به نام ایتای-ایتای (itai-itai) در استان تویاما شد. بین دهه های 1950 تا 1970، آلاینده جیوه در آبهای ماهیگیری موجب بیماری میناماتا (Minamata) شد، عارضه ای در سیستم عصبی مرکزی که نام خود را از شهری در کیوشو گرفت، شهری که در آن هزاران نفر به این بیماری مبتلا و صدها نفر کشته شدند. مه دود، مسمومیت آرسنیک و مسمومیت با پلی کلرو بی فنیل (PCB)، که در دهه 1970 اتفاق افتادند، دیگر مسائل زیست محیطی بودند.
از آن زمان، ژاپن یکی از سختگیرانه ترین قوانین حفاظت محیط زیست را اعمال کرده است. در پاسخ به فشار گروههای مردمی، دولت در انتهای دهه 1960 و اوایل دهه 1970، گامهای مهمی در بهبود کیفیت محیط زیست برداشت. و قوانین متعددی برای مبارزه با آلودگی و پرداخت غرامت به قربانیان آلودگی وضع کرد. دولت در سال 1971 سازمان محیط زیست را برای نظارت و کنترل آلودگی تاسیس کرد. قانون حفظ طبیعت مصوب 1972، اعلام می کند که لازم است تمام اکوسیستم (زیست بوم) های طبیعی هر پنج سال یکبار کاملا بررسی و فهرست شوند.
با این حال، مشکلات زیست محیطی عمده ای باقی مانده اند. آلودگی در خلیج ها و آبهای ساحلی، تهدیدی دائمی برای ماهیگیری و صنایع کشاورزی دریایی است. گازهای خروجی از نیروگاه ها و صنایع سنگین، موجب باران های اسیدی (نوعی از آلودگی هوا) و افزایش اسیدیته دریاچه های آب شیرین شده اند. مه دود همچنان مناطق شهری پر ترافیک را گرفتار کرده است. با وجود گسترش موفقیت آمیز بازیافت و استفاده مجدد، مقدار کل زباله تولیدی به ازای هر شخص، از اواسط دهه 1980 به این طرف، به شدت افزایش یافته است. دفع زباله یک مشکل رو به رشد در نواحی شهری ژاپن است و این کشور با کمبود شدید محل های دفن زباله روبرو است. به علاوه، اتکای شدید کشور به انرژی هسته ای خطرهای زیست محیطی به همراه دارد. خطرات زیادی در ذخیره سازی زباله هسته ای، وارد کردن سوخت هسته ای و صادر کردن سوخت مصرف شده برای بازفراوری، نهفته است. در سپتامبر 1999، بدترین سانحه هسته ای ژاپن در یک کارخانه فراوری اورانیوم در توکیامورا (Tokaimura) اتفاق افتاد و یک اشتباه انسانی باعث یک واکنش زنجیره ای هسته ای کنترل نشده و نشتی شد؛ نزدیک به 70 کارگردر معرض مقادیر بالا از تشعشع قرار گرفتند. آژانس بین المللی انرژی اتمی، وابسته به سازمان ملل متحد، اعلام کردکه این سانحه هیچ اثر دیرپایی بر مردم و محیط زیست اطراف نگذاشته است.
[این مقاله مربوط به سال 2009 است و طبیعتا از فاجعه نیروگاه فوکوشیما، پس از سونامی 2011 بی اطلاع است. سانحه فوکوشیما، بی شک بزرگترین فاجعه هسته ای تاریخ ژاپن بعد از بمب های اتمی است. آلودگی هنوز پایان نیافته و نیروگاه که قرار است تعطیل شود، هنوز در حال تشعشع است. ت.م.]
ژاپنی ها به شدت به میراث طبیعی کشورشان علاقه مندند. نسبت تعداد بازدید ژاپنی ها از پارک های طبیعی به جمعیت، یکی از بالاترین نسبت ها در جهان است. ژاپن 28 پارک بزرگ ملی و بیش از 350 پارک کوچکتر دارد که روی هم بیش از 14 درصد مساحت کشور را اشغال کرده اند. مجموعه وسیعی از حفاظت گاه های حیات وحش و پناه گاه های ویژه حیوانات نیز، بیش از 8 درصد کشور را به خود اختصاص داده است. حداقل 28 پارک آبی نیز ایجاد شده اند.

رومن سیبریوسکی (Roman Cybriwsky)، دایره المعارف انکارتا 2009، مدخل ژاپن

ژاپن(1)
http://anthropology.ir/node/13461

ژاپن(2)
http://anthropology.ir/node/13546

ویژه نامه فرهنگ ژاپن در انسان شناسی و فرهنگ
http://anthropology.ir/node/13618

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294