افشاری، مهران، 1382، فتوت نامه ها و رسائل خاکساریه ، تهران : پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
دیباچه: در آغاز مؤلف چگونگی علاقه مندی خود به فتوت و جوانمردی و دلیل نگارش کتاب را بیان می کند. مؤلف این کتاب  را که مشتمل بر 30 رساله  از رسائل اهل فتوت و درویشان خاکسار است را مرجعی برای پژوهشگران  تاریخ اجتماعی ایران و فرهنگ  و به خصوص عرفان و تصوف  اسلامی به حساب می آورد.ص10

مؤلف اظهار می دارد که فتوت نامه ها و رسائل خاکساریه را بر اساس ملاحظات و یادداشت های مرحوم استاد عبدالحسین زرین کوب منتشر کرده.در پایان دیباچه دستخط استاد زرین کوب مشاهده می شود که استاد از سبک نگارش مقدمه کتاب  انتقاد کرده ولی در کل کتاب را سودمند می داند که نویسنده در پی آن مقدمه را از نو تحریر می کند .

مقدمه متضمن 64 صفحه و در 3 بخش است:  بخش نخستین: آیین جوانمردی  از دیرباز تا عصر حاضر

بخش دوم: با عنوان تأثیر منش عیاری در تصوف و آیین ملامتی 

بخش سوم: با عنوان جوانمردی  و قلندری و فرهنگ عامه ایران

در بخش نخستین با عنوان آیین جوانمردی  از دیرباز تا عصر حاضر  چگونگی سیر آیین عیاری به قلندری  و خاکساری  را شرح می دهد در ابتدای این بخش  جوانمردی  را به دو گروه سیفی و قولی تقسیم می کند.

جوانمردی سیفی و آیین عیاری

در این بخش: به ریشه یابی واژه عیار و بیان اصول  عیاران و نحوه زندگی آنها و سلسله مراتب و مراکز آنها می پردازد. در پایان این بخش قسمتی از فتوت نامه مولانا ناصری آمده که در آن به معرفی ویژگی های جوانمردان  سیفی پرداخته است.

تیتر بعدی با عنوان «جوانمردان قولی و آیین فتوت»

در آغاز به بررسی کلمه فتوت و وجود اسطوره ها و افسانه های موجود در آنها اشاره می کند.

در ادامه شرایط پذیرفته شدن، سلسله مراتب و آداب سر سپردن به آیین فتوت را آورده و به ذکر مراسم آنها می پردازد.

مؤلف در ادامه به بحث درباره قلندریان  می پردازد و جوانمردان صوفی را همان قلندریان می داند.

سپس به معرفی  نسخه خطی شماره 34780 در کتابخانه  مرکزی  دانشگاه تهران و قلندرنامه ارباب الطریق  می پردازد و آن 2 را از قلندرنامه های ارزشمند به شمار می آورد.

در نهایت به بیان ارتباط حیدریه قاجار با جلالیه هند پرداخته و مراحل سلوک در طریقت خاکسار  را بیان می کند.

بخش2- تأثیر منش عیاری در تصوف و آیین ملامتی:

در اینجا نخست کردار  و اصول اخلاقی عیاران و جوانمردان شناسانده می شود.

در تیتری با عنوان «جوانمردی صوفیان» به پیوستن عیاران به صوفیان و ورود آداب آنها در تصوف اشاره می کند.

سپس به بررسی نمونه هایی از جوانمردی و فتوت در آثار صوفیان می پردازد. و آنها را با آداب و آیین عیاران  مقایسه می کند.

تیتر بعدی با عنوان «پیوند ملامتیان با ایین جوانمردی» عقاید صوفیان ملامتی را بیان می کند به شرح طریقه آنها می پردازد.در ادامه به بیان تمایزهای صوفیان و ملامتیان می پردازد ولی در کل همه آنها را جزء طبقه  عامه می داند که ازقوانین نسبتاً  یکسانی پیروی می کردند.

بخش سوم- با عنوان جوانمردی  و قلندری  و فرهنگ عامه ایران

در این بخش به معرفی  قلندران  معرکه گیر و پهلوانان  و لوتیان می پردازد. و هر کدام را به گروه هایی تقسیم می کند و به بیان تأثیر و نقش  آنها در زندگی اجتماعی مردم ایران اشاره می کند.

فتوت نامه ها ( صفحه 1 تا 139)

نویسنده کتاب حاضر را از فتوت نامه های گمنام  که نسخه های خطی  بیشتر آنها منحصر به فرد است گردآورده که مؤلفان آنها رساله های خود را با گفتار عامیانه  نوشته اند و نویسنده اظهار می دارد که به خاطر نامفهوم بودن برخی رساله ها آنها را اصلاح کرده.

این رساله ها با بیانی عامیانه نوشته شده و افعال گاهی به صورت مصدر آمده اند و گاهی حذف شده اند.

در این رساله ها برخی لغات فارسی قدیم و آداب  و رسوم قدیمی  را می توان مشاهده کرد که از این جهت دارای ارزش می باشند.

در آغاز هر رساله دیباچه ای آورده شده که به شرح و معرفی هر رساله از قبیل محل نگه داری و زمان کتابت  آن می پردازد و در آن خلاصه مطالب رساله ارائه شده و برای کسی که فرصت خواندن  تمام رساله را ندارد مناسب می باشد.

رساله نخست(فتوت نامه 8 از مجموعه خطی موجود در کتابخانه ملی پاریس) در آغاز رساله به بیان داستان بیرون راندن آدم و حوا  از بهشت و برهنه شدن آن دو و بخشندگی درخت انجیر  در پوشاندن آنها اشاره می کند وچگونگی  پیدایی شلوار فتوت را شرح می دهد.

در پایان اصول و آداب اخلاقی که آگاهی وعمل به آنها بر اهل فتوت واجب است آورده شده.

رساله دوم (فتوت نامه سید)

این رساله که در قالب شعر آمده 17 بیت آغازین مضمون آن دوری از خودبینی می باشد.

ابیات قسمت دوم در شرح فتوت  می باشد که در آن به ماجرای معراج پیامبر اشاره می کند که پیامبر در آنجا  نور فتوت را دید و خواستار آن در میان امتش شد.

ابیات قسمت سوم در بیان علامات و نشانه های فتوت می باشد

رساله سوم (فتوت نامه 20 از مجموعه  خطی موجود در کتابخانه اباصوفیه)

شرایط تربیه در جمع و آیات و ادعیه ای که در مراسم باید خوانده شودآورده شده.

همچنین وظایف نقیب و افراد حاضر در مراسم را بیان می کند.

رساله چهارم(فتوت نامه(10) از مجموعه خطی  موجود در کتابخانه ملت افندی) در ابتدای رساله به اهمیت فتوت پرداخته و سیر چرخش فتوت را از آدم تا حضرت محمد(ص) بیان می کند.

این فتوت نامه شامل 2 باب می باشد. باب اول در معنی فتوت می باشد و باب دوم  اندر پیدا کردن  مروت می باشد که به معرفی  و بیان مروت می پردازد.

رساله پنجم(فتوت نامه سید عزّی  مروی)

این فتوت نامه از گفتار سید عزی مروی می باشد که شامل 83 بیت می باشد که 72 شرط جوانمردی را در قالب شعر بیان کرده است.

رساله ششم (فتوت نامه قصاب)

در این رساله فرایض و واجباتی را که در قربانی باید رعایت شود آورده شده.

باب دیگر در بیان اصول و قوانین  ذبح کردن می باشد و حلال وحرام های ستوران را بیان می کند.

در پایان آداب و شرایط قصابی و سلاخی را بیان می کند.

رساله هفتم(فتوت نامه کفش دوزان (1)

پیر کفش دوزی را جبرئیل می داند که او این حرفه را به آدم آموخت.در ادامه حواله داران کفش دوزی را معرفی می کند.

رساله هشتم(فتوت نامه کفش دوزان(2)

متن به صورت پرسش و پاسخ  می باشد احکام و فرایض  و اصول مربوط به این حرفه را مطرح می کند در ادامه ماجرای  چگونگی پیدایی  آن را بیان می کند.

در پایان به سوالاتی  در باب کفش دوزی  برمی خوریم که به آنها پاسخ داده شده.

رساله نهم(فتوت نامه طباخان)

این متن که به صورت پرسش  و پاسخ می باشد به مسائل و آداب مربوط به طباخی  می پردازد.

رساله دهم(فتوت نامه سلمانیان)

در آغاز ماجرای سرتراشیدن و تاج بر سر نهادن و خرقه پوشیدن پیامبر را بیان می کند

که اهل فتوت با این حکایت  سرتراشیدن و خرقه پوشیدن  را به پیامبر نسبت می دهند.

در ادامه شرایط و مهماتی که در تراشیدن باید رعایت کرد را آورده.

در فصل بعدی سیر رسیدن سنگ  و تیغ از آدم به سلمان  را بیان می کند.

در ادامه سوالاتی در مورد حرفه سلمانی بیان شده که به آنها پاسخ داده شده.

فصل بعدی در باب چرخ ریگ می باشد که به اسطوره پیدایی  تیغ و چرخ اشاره می کند در پایان سیر آلات دلالی از آدم به حضرت محمد آورده شده.

رساله یازدهم(فتوت نامه دلاکان)

در آغاز به بیان لوازم دلاکی و چگونگی پیدایی آنها می پردازد. فصل بعدی در بیان تنوره می باشد که به صورت پرسش و پاسخ است باب دیگر در بیان احوال  بابای سلمان است که  بابا لقب او می باشد. در ادامه به معرفی ابزار دیگر دلاکان پرداخته است.

رساله دوازدهم(فتوت نامه حجّامان)

متن که به صورت پرسش و پاسخ می باشد  در بیان احکام و ارکان حجامت می باشد.

رساله سیزدهم(فتوت نامه امیرالمؤمینن)

در آغاز اصول و ویژگی هایی که اهل فتوت باید رعایت کنند را آورده و به شرح فتوت پرداخته است سپس به داستان قصر(سرتراشیدن) پیامبر در هنگام حج توسط  جبرئیل  اشاره می کند که پدید آمدن  آیین 4 ضرب یا تراش را می توان به این داستان نسبت داد.

رساله چهاردهم(فتوت نامه ها از مجموعه خطی موجود در کتابخانه دانشگاه فرانکفورت)

در قسمت اغازین 10 خصلت و ویژگی صاحب فتوت  را به نقل از علی(ع) بیان می کنند.

در باب «تقریر فتوت» افرادی را که در قرآن با عنوان  فتی یاد شده اند را نام می برد و در ادامه خطبه ای از پیامبر آورده که در هنگام میان بستن حسن و حسین آن را ذکر کرده.

رساله پانزدهم(فتوت نامه(1) موجود در کتابخانه دانشگاه فرانکفورت)

فصل آغازین که به صورت پرسش و پاسخ است موضوع کلی آن تاج و خرقه می باشد. سپس به حکایت  عهد بستن  آدم با خداوند بعد از بیرون رانده شدن از بهشت اشاره می کند که می توان عهد و میان بستگی  را به آدم نسبت داد.

رساله شانزدهم(فتوت نامه 5 موجود در کتابخانه دانشگاه فرانکفورت)

به ماجرای میان بستن حضرت علی توسط پیامبر در غدیرخم اشاره می کند.

رساله هفدهم(فتوت نامه 3 موجود در کتابخانه فرانکفورت)

در آغاز رساله میان بستن را به حضرت  آدم نسبت داده سپس به توضیح درباره شد و انواع آن می پردازد و آداب شد انداختن و شد بستن را شرح داده.

رسائل خاکساریه ( صفحه 141 تا 294 )

رسائل خاکساریه را مشابهه  فتوت نامه ها می داند از قبیل سبک و سیاق نوشته و وجود افسانه ها و اسطوره های  مشابهه در آن دو و تفاوت اساسی آن دو را در این می بیند که رسائل خاکساریه به جای بحث درباره فتوت و آیین آنها به فقر و درویشی و ابزار آنها می پردازد.

و وجه تسمیه آنها به خاکسار را فروتنی و تواضع آنها می داند.

رساله هجدهم(فقریه)

در ابتدا ماجرای معراج پیامبر را بیان می کند که در آسمان هفتم صورت فقر را دید و به آن افتخار کرد.

این رساله به این علت فقریه نامیده شده که به شرح مقامات فقر  پرداخته است و فنا را اولین مقام آن می داند.

در ادامه رساله که به صورت پرسش و پاسخ می باشد به موضوعات از قبیل خرقه و تنوره، عصا، تجریدی، طوق در گردن انداختن و ... پرداخته است.

رساله نوزدهم (تاج نامه پیران)

این رساله را به امام محمد باقر منسوب داشته اند که متن آن به صورت پرسش و پاسخ می باشد که در آن به شرح تاج پرداخته (نوشته های روی قبه تاج، انواع تاج، نماد بودن هر قسمت تاج)

رساله بیستم(آیت های تراش)

آیت هایی  را که درویش در هنگام مراحل تراش باید بخواند را بیان می کند.

رساله بیست و یکم(سوالات وصله و خرقه) در بیان سوالات مربوط به وصله و خرقه می باشد.

رساله بیست و دوم(رساله طریقت سید جلال الدین حیدر)

این رساله شامل 9 باب می باشد که به شرح هر یک از آنها می پردازد. (ارادت آوردن، توبه دادن، مقراض راندن، کلاه بر سر گذاشتن، میان بستن، خرقه پوشیدن، بر تخت نشستن، باب هشتم جاروب زدن، کشکول گردانیدن و تکبیر گرفتن و باب نهم در بیان 44 مقام دانستن و رفتار کردن می باشد.)

رساله بیست و سوم(بیان ارکان)

این رساله شامل پرسش و پاسخ هایی می باشد در باب مسلمانی و ایمان و ارکانی که یک مسلمان باید نسبت به آنها آگاهی داشته باشد.

رساله بیست و چهارم(رساله در طریقت)

این رساله شامل پرسش و پاسخ هایی است در باب طریقت که باورهای خاکساریان را بیان می کند.

رساله بیست و پنجم (هشت مقام قطارکش)

در ابتدا 8 مقام (تائبان ، شاکران، صابران، راضیان، توکل، زاهدان، سیاحان، عارفان) ذکر گردیده که به هریک از آنها پیامبری نسبت داده شده و با ذکر آیه ای علت انتساب آن پیامبر را به آن مقام بیان کرد.

در ادامه 4 عالم جبروت ،ملکوت،ناسوت ولاهوت را با4مرحله شریعت،طریقت،حقیقت و معرفت انطباق داده است.

رساله بیست و ششم (رساله ی خطی شماره 11510 موجود در کتابخانه مجلسی)

رساله ای است در باب طریقت که احکام  و واجبات آن را بیان می کند و مواردی را که یک درویش  باید بداند و به آنها عمل کند را آورده.

رساله بیست و هفتم(چهارده خانواده)

در ابتدابه معرفی 9 خانواده ای که از حبیب عجمی و5 خانواده ای که از عبدالواحد زید پدیدآمده می پردازدو مریدان و خصوصیات  و اصول اخلاقی هر کدام از این خانواده ها را بیان می کند.

در ادامه گروه هایی را معرفی می کند که از این 14 خانواده جدا شده اند وبه معرفی طریقه آنها می پردازد.

رساله بیست و هشتم(رساله در بیان اصناف)

در آغاز 17 میان بسته حضرت علی همراه با مشخصات آنها آورده و آنها را پیشوایان 17 صنف می نامد سپس پیشوایان صنف دیگری که میان بسته حضرت علی(ع) در شهرهای دیگر نظیر کوفه، بصره، بربر و یمن بودند را نام می برد.

رساله بیست و نهم(رساله ای دیگر در باب اصناف)

در این رساله حرفی را که پیامبران و بزرگان و قهرمانان و پادشاهان ایران باستان به آن اشتغال داشته اند را بیان می کند که می توان این اصناف را به آنها نسبت داد.

وسیلۀ النجاه:

به مسائل مربوط به شریعت و طریقت پرداخته تا هنگام نیاز به این مسائل، درویشان به آن رجوع کنند که شامل 4 مقصد می باشد. مقصد اول در بیان آداب و اصول دین است و مشتمل بر 6 باب است که در قالب شعر آمده است.

در باب اول به اهمیت آگاهی به اصول دین اشاره می کند

باب های دیگر به ترتیب با این عناوین آمده: توحید، عدل- نوبت، امامت، معاد

مقصد دوم:  در بیان احکام نماز می باشد و مشتمل بر 8 باب می باشد.

(کتاب های طهارت، کتاب صلوۀ، کتاب الصوم، کتاب الزّکوۀ، کتاب خمس، کتاب حج، امر به معروف و نهی از منکر، کتاب جهاد، کتاب بیع)

مقصد سوم: در احکام طریقت است و مشتمل بر 5 باب است اما متن رساله مشتمل بر 2 باب می باشد.

باب اول: با عنوان «لسان دادن مرید به مرشد» است و آن را 2 نوع می داند لسان پروازی و لسان خدمت و به شرح این دو می پردازد.

باب دوم عنوان آن در بیان آداب ارشاد کردن می باشد. شرایط و اعمالی  را که طالب و پیر ارشاد در وقت ارشاد باید انجام دهند را بیان می کند.

مقصد چهارم: در بیان آداب و احکام مجلا می باشد و مشتمل بر 6 باب است که در این جا 5 باب آن آمده است:

باب اول: در بیان مجلای احکام اختیاری است.

باب دوم: در بیان احکام مجلای مفرد ابدالی است.

باب سوم: در بیان آداب مجلای غزوات می باشد.

باب چهارم: در بیان آداب لسان نامچه می باشد.

باب پنجم: در بیان آداب اقرار نامچه طلب خدمت می باشد.

در پایان کتاب فهرست مراجع و مآخذ، احادیث و روایات ، اشعار ، اعلام ، جایها و شهرها ، کتاب ها و فهرست توضیحی موضوعات آمده است. ( صفحه 297 تا 380 )

 

 

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی، نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294