کشف یک شهر جدید  باستانی در منطقه آرتساخ (قرهباغ کنونی) و انجام کاوشهای باستانشناسی در آن، از خبرهای هیجانانگیز چند سال اخیر بوده است. این شهر که متعلق به سده اول پیش از میلاد است، تیگراناکرت نام دارد.
بسیاری از جهانگشایان در طول تاریخ شهرهایی ساخته و به نام خود نامیدهاند. در ایران باستان شهرهایی چون اردشیر خوره، وه اردشیر، نیو شاپور، هرمز اردشیر، وه قباد و غیره از جمله این شهرها هستند. در ارمنستان باستان نیز چنین شهرهایی وجود داشت، مانند آرتاشات (به نام شاه آرتاشس)، یروانداشات و یروانداکرت (به نام شاه یرواند)، آرشاکاوان (به نام شاه ارشک دوم)، زارهآوان و زاریشات (شاه زاره)، واغارشابات (شاه واغارش یا بلاش) و غیره. تیگران دوم پادشاه جهانگشای ارمنستان (۵۵-۹۵    پیش از میلاد) نیز شهرهایی ساخت و تیگراناکرت نامید. مهمترین شهری که تیگران ساخت، همان تیگرناکرت نامدار است که پایتخت پرآوازه ارمنستان بود و اکنون جایگاه تقریبی آن در روستای فارقین در جانب شمال شرق دیاربکر (در ترکیه کنونی) است.
چنان که گفته شد تیگران بزرگ غیر از تیگراناکرت چند شهر دیگر نیز ساخت، که در منابع یونانی و رومی به آنها اشاره شده است، اما هنوز جای دقیق هیچ یک از آنها معلوم نیست. بطلمیوس (۹۰ ـ ۱۶۸م.) غیر از شهر تیگراناکرت، از جایی به نام تیگرانوآما (دفتر۵، بخش۱۲) در ارمنستان و ناحیه تیگرانا (دفتر۶، بخش۲) در سرزمین ماد نام می‏برد. به گفته‏ی پلینیوس، جای دیگری در آمانوس وجود داشت که تیگران نامیده می‏شد (تاریخ طبیعی، دفتر۶، بخش۱۴۲).
شهری که اخیرا در منطقه آرتساخ کشف شد و به تیگراناکرتِ آرتساخ معروف است نیز از ساختههای تیگران بزرگ است. نخستین منبعی که از آن یاد میکند کتابی است به نام تاریخ هراکل نوشته اسقف سبئوس، مورخ ارمنی سده ۷م. سبئوس در سالهای پایانی حکومت ساسانی و سالهای آغازین ورود اعراب به ایران میزیست و در کتاب خود بیشتر به رویدادهای دوران امپراتور هراکلیوس و خسرو پرویز میپردازد. در فصل ۳۸ کتابش در شرح یکی از جنگهای ایران و روم که در قلمرو ارمنستان روی داده بود مینویسد که قیصر هراکلیوس برای گریز از دست سپاهیان پارسی بر آن شد که از استان سیونیک (در شمال رود ارس) به سوی گرجستان بگریزد، اما سپاهی از پارسیان در میانه راه در نزدیکی میوس تیگراناکرت (به معنی تیگراناکرت دیگر) راه او را میبندد. قیصر کوشید از همان راهی که آمده بود بازگردد، اما یک سپاه دیگر در نزدیکی قصبه تیگراناکرت راه وی را سد میکند (تاریخ هراکل، ص۱۷۴). بدین سان سبئوس از دو تیگراناکرت نام میبرد؛ یکی در سمت شمال به نام میوس تیگراناکرت و دیگری در سمت جنوب که آن را قصبه تیگراناکرت مینامد. و همین قصبه تیگراناکرت است که اخیرا کشف شده و در زمان ساخت خود، شهری هلنیستی با بارویی استوار بوده است. پس از سبئوس یک مورخ ارمنی دیگر به نام موسِس کاقانکاتواتسی که زادگاهش در همان اطراف بوده و در سده ۸م. میزیسته از این تیگراناکرت نام برده است. او در شرح همایشی که به رهبری یغیا، کاتولیکوس ارمنی، در اوایل سده ۸م. در شهر پارتاو (پرتوه، به عربی: بردعه) برگزار میشد مینویسد که یک کشیش ارمنی به نام پتروس از روستای تگراکرت نیز در این همایش حضور داشته است (تاریخ سرزمین آغوان، ص۲۳۳). تگراکرت همان تیگراناکرت است که با لهجه ارمنیان محل به آن صورت درآمده است.
پس از این آگاهیهای مختصر، تا چند سده بعد سخنی از تیگراناکرت به میان نیامد. احتمالا علت آن از رونق افتادن و متروکه شدن شهر بود. سرکیس جلالیانتس که در نیمههای سده ۱۹م. از آن منطقه دیدن کرده میگوید ارمنیهای محل، زمینهای اطراف چشمه شاه بولاق را تنگرناکرت و ایرانیها ترناگورت مینامند. او حدس زده است که شاید تیگراناکرت باستانی که اسقف سبئوس و موسِس کاقانکاتواتسی از آن یاد کردهاند در همان محل جای داشته باشد. ماکار برخورداریان پژوهشگر آثار باستانی آرتساخ نیز در کتاب آرتساخ تقریبا همان نواحی را ولایت تیگراناکرت نامیده است (آرتساخ، ص۲۲). جالب این که تاتارهای محل، زمینهای واقع در ۶ کیلومتری چشمه شاه بولاق را  گاوورقالا (قلعه کافرها) مینامیدند، در حالی که چنین قلعهای در آن حدود دیده نمیشد.
در بهار ۲۰۰۵م. از سوی آکادمی علوم جمهوری ارمنستان در ناحیه مارتاکرت آرتساخ (قره باغ) در جلگه رود خاچن کاوشهای باستان شناسی سازماندهی شد و کار گروهی به سرپرستی دکتر هاملت پتروسیان در مارس ۲۰۰۵م. شکل گرفت. گروه کاوشگر با تشخیص جای تقریبی این شهر، نقطهای را که رود خاچن وارد جلگه میشود در نظر گرفتند و در محدودهای به شعاع ۱۰ کیلومتر به کاوش پرداختند. پس از چندی دو محل مسکونی در دو طرف راست و چپ رود خاچن پیدا شد. گمان میرفت یکی از این دو همان تیگراناکرت تاریخی باشد. نتایج یافتههای باستان شناسی نشان داد که ویرانههای تیگراناکرت را باید در همان جایی که ارمنیها تنگرناکرت مینامیدند جست.
نخستین مرحله حفاریهای این منطقه در تابستان ۲۰۰۶م. آغاز شد. کاوشهای اولیه موفقیتهای خیره کنندهای داشت. در سومین و چهارمین روز کاوش، به باروهای سنگینی به سبک رومی با تخته سنگهایی تراش خورده برخورد کردند که در تمام قفقاز شرقی نظیر نداشت. پس از چند روز همه دریافتند که با یک شهر بزرگ هلنیستی پیش از مسیحیت متعلق به روزگار تیگران دوم سر و کار دارند. پس از جمع بندی نتایج کاوشها، به یقین معلوم شد شهری که در زیر زمین خفته است به راستی همان تیگراناکرت است. کاوشها در شش نقطه انجام شد. یکی از کاوشها به کشف بقایای یک برج دایرهای شکل به شعاع بیش از نه متر انجامید که دیوارهای آن تا پنج ردیف حفظ شده بود. کاوشهای ارگ مرکزی شهر نشان داد که این نقطه در سدههای ۱۳-۱۲م. محلهای پرجمعیت بوده است. پی باروی جنوبی شهر به طول ۴۵۰ متر نیز کاملا از زیر خاک بیرون آورده شد. همچنین بقایای یک کلیسای متعلق به اوایل مسیحیت به طول ۲۱ متر کشف شد. کلیسای کشف شده در عمق سه متری زمین جای دارد. این کلیسا در سده ۶ـ ۵ م. فعال بوده و گویا همان کلیسایی است که پتروس کشیش متولی آن بوده است. از دیگر کشفیات مهم آن جا تکههای سفالینی از سدههای باستان است که بر روی آن نوشتههای ارمنی وجود دارد. در همان سال در کناره رود خاچن در حومه تیگراناکرت مجموعهای از غارها که پرستشگاه بوده و یک آب راه که برای رساندن آب به شهر ساخته شده بوده پیدا شد.
در طول چند سال کاوش، آثار باستانی بسیاری یافت شد که بخشی از آنها در موزهی مخصوص تیگراناکرت به نمایش گذاشته شده است. این موزه نوبنیاد در یکی از قلعههای کشف شده شهر ساخته شده است. این قلعه کاملا بازسازی شده و شرایط لازم برای کارکرد موزه در آن فراهم آمده است. هنوز راه درازی برای بیرون آوردن کامل شهر از زیر زمین وجود دارد.
در بهار ۲۰۰۷م. در کاوشهای ارگ شهر، بخشی از باروی شمالی شهر به طول ۴۰ متر از زیر خاک بیرون آورده شد. سپس پی باروی شهر که از دامنه تپه وانکاسار به سمت بالا ادامه داشت کشف شد. با ادامه کاوشها در کلیسا بخشی از صحن کلیسا و ورودیهای شمالی و جنوبی آن و غیره کشف شد. در کاوشهایی که در انتهای جنوب و غرب انجام شد آثار باستانی مهمی متعلق به سدههای ۱۴ـ۱۲م.، از جمله یک بیل کامل، سفالینههای معمولی و رنگ آمیزی شده، تکههای شیشه، تکههای صلیب آهنی متعلق به سدههای ۱۲ـ۱۱م. کشف شد.
در داخل استحکامات شهر نمونههای عالی از سفالینههای سده ۱ پس از میلاد و سده ۱ م.، مانند تکههای خمره، کوزه، بشقاب، و گاه به صورت سالم، پیدا شد. در کاوشهای بعدی در کناره چپ رود خاچن در قلعهای در بالای کوه، بخشی از باروی قلعه به پهنای ۳٫۵ متر و ورودی قلعه و باقی مانده برج یافت شد. این کشف نشان میدهد که قلعه احتمالا در سدههای ۳ـ۲م. یا  8ـ۴م. ساخته شده است. اندکی دور از محله مرکزی شهر تکهای از یک صلیب سنگی پیدا شد که از نظر مشخصات فنی و هنری متعلق به سدههای ۱۳ـ۱۲م. است. این نشان میدهد که تیگراناکرت حداقل تا زمان حمله مغول، شهری ارمنی نشین و مسیحی نشین بوده است.
کاوشهای تیگراناکرت هنوز ادامه دارد و سال به سال بخشهای بیشتری از شهر از دل خاک بیرون میآید. دکتر پتروسیان سرپرست گروه کاوشگر میگوید: «امروزه بزرگترین چیزی که ما را به هیجان میآورد بازدید ارمنیان از تیگراناکرت است. آنها به اینجا میآیند و با دیدن شهر پیش از هر چیز سرشار از غرور میشوند که ارمنی هستند و میهنی آزاد و پیشینه فرهنگی پرباری دارند. مهمترین اهداف سیاست فرهنگی ما این است که فرهنگ ارمنی تبدیل به اهرمی قوی برای تقویت و ماندگاری هویت ما شود».
 
مطلب مشترک انسان شناسی و فرهنگ و دوهفته نامه "هویس"

ورود به هویس:
http://farsi.hooys.com/
 

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی، نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294